ཞང་ཞུང་དང་འབྲེལ་བའི་ཁུ་ནུའི་སྐད་རིགས།

ཞང་ཞུང་དང་འབྲེལ་བའི་ཁུ་ནུའི་སྐད་རིགས།[①]

དེ་ལ་འདིར་ཐོག་མར་ཞང་ཞུང་དང་ཁུ་ནུའི་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱ་དགོས་པའི་བརྒྱུད་རིམ་གླེང་ན་འདི་ལྟར་ཏེ།  བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གླེང་ཕྱོགས་དེ་བོན་བན་གྲུབ་མཐའི་རྐྱེན་པས་ཁ་ཕྱོགས་མི་འདྲ་བ་གཉིས་སུ་གྱེས་ཡོད།  དེ་གཉིས་ལས་བན་དེའི་ཆོས་འབྱུང་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱལ་རབས་ཕལ་མོ་ཆེར་སྲོང་བཙན་སྔོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་རྣམས་བོ༷ན་སྒྲུ༷ང་ལྡེ༷འུ་ཞེས་པའི་ཚིག་འབྲུ་གསུམ་གྱིས་གོ་ཆོད་པར་བྱས་ཤིང༌་།  བོན་པོའི་བསྟན་འབྱུང་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱལ་རབས་རྣམས་སུ་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱིས་གཙོས་པའི་དེ་འབྲེལ་གྱི་ཡུལ་གྲུ་རྣམས་ཁྲི་སྲོང་གི་སྔ་རོལ་ཏུ་བོད་ཁོངས་སུ་མི་གཏོགས་པར་སྐད་རིག་སོགས་ལོགས་སུ་ཡོད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་རང་རྐྱ་བ་ཞིག་ཡིན་པར་གླེང་ཡོད།

དེས་ན་བོན་གཞུང་རྣམས་སུ་ཞང་ཞུང་དང་།  ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་རབས།  ཞང་ཞུང་གི་བོན།  ཞང་ཞུང་གི་རིག་གཞུང་༌།  ཞང་ཞུང་གི་སྐད་ཡིག་སོགས་ཡང་ནས་ཡང་དུ་མངོན་གྱི་ཡོད།  འོན་ཀྱང་༌།  སྐད་རིག་དེ་ཉིད་ད་ལྟའི་བོད་ཡུལ་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བའི་ནང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པ་ནི་ཆེས་དཀོན་པར་གྱུར་སྟབས།  འགའ་ཞིག་གིས་སྐད་ཡིག་དེ་དག་ནི་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ནང་བྱེས་འབྱོར་བོན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་གསར་བཏོད་མཛད་པ་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད།

ཆེས་སྟབས་ལེགས་པ་ཞིག་ལ་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཡིག་རྙིང་ཤོག་དྲིལ་ནང་དེ་འབྲེལ་གྱི་ཡིག་ཆ་དང་༌།  ཞང་ཞུང་གི་སྐད་ཐོག་ནས་ཡོད་པའི་སྨན་གཞུང་[②]སོགས་ཐོན་པ་ལ་བརྟེན་ནས།  བོན་གཞུང་དུ་གསལ་བ་རྣམས་ལ་བདེན་པའི་ར་སྤྲོད་ཀྱང་ཐོབ་ཅིང་༌།  དེ་ནས་བཟུང་ཕྱི་རྒྱལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་པ་རྣམས་ཀྱང་དེ་ཕྱོགས་སུ་ཐུགས་སྣང་ཆེ་རུ་མཛད་འགོ་ཚུགས།

དེ་རྗེས་ཞིབ་འཇུག་པ་མང་པོས་ཞང་ཞུང་དང་བོད་ཡིག་ཤན་སྦྱར་གྱི་བོན་གཞུང་«སྲིད་པའི་མཛོད་ཕུགས»[③]དང་༌།  «ཞུའི་སྒྲ་སྡེབ་སྣང་གསལ་སྒྲོན་མེ»[④]སོགས་ལ་བརྟེན་ནས་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་ནི།  ད་ལྟ་ད་དུང་ཡང་རྩ་ཉམས་སུ་མ་སོང་པར་འགོ་སྦལ་ཏི་ནས་བཟུང་སྟེ་མཇུག་མོན་རྟ་དབང་བར་གྱི་རི་རྒྱུད་གཅིག་ཏུ་གནས་པའི་ཧི་མ་ལ་ཡའི་མི་རིགས་ལ་དྭགས་དང་༌།  ཟངས་མཁར།  གར་ཞྭ།  ཉུང་ཏི།  སྤི་ཏི།  ཁུ་ནུ།  ཚང་ས།  དྲུག་ཉི།  ཉི་ཏི།  ཀྱོ་ནམ།  ཤ་ཁོག  མགར་ཡང་༌།  ཚང་རོ།  ཏིང་དཀར།  དོལ་པོ།  སེ་རིབ།  གཉེར་ཤང༌།  རྟ་མང་༌།  ཤར་པ།  གྷུ་རུང་དང་བཅས་པ་རྣམས་ཀྱི་ཟ་སྐད་འཐུང་སྐད་ཡན་ཆད་དུའང་རྙེད་བཞིན་ཡོད་པར་མཐོང་༌།  དེའི་ཕྱིར་ན་བོན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་ཡུལ་ཁམས་འདི་དག་ཞང་ཞུང་སྒོ་པའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པར[⑤]འདོད་པའང་དོན་ལ་གནས་པར་སྙམ།

དེས་ན་ཡུལ་ཁམས་དེ་དག་རྣམས་ལས་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་དང་རིག་གཞུང་སོགས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་ཤོས་ལྡན་པ་ནི་ཁུ་ནུའི་ཡུལ་ཁམས་འདི་ཉིད་ཡིན་པས།  དེ་ལྟར་ན་ཡུལ་ཁམས་འདིར་ཡ་ཐོག་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་རིག་གཉིས་ཀ་གསོན་ཉམས་སུ་ལྷག་ལུས་འགྱུར་དོན་ཅི་ཡིན་སྙམ་ན།  བདག་གིས་བསམ་པར་དུས་རབས་བརྒྱད་པ་ནས་བཟུང་ཁྲི་སྲོང་གིས་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་པོ་བཀྲོངས་རྗེས་ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་ཁབ་དེ་འཐོར་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཀྱང་༌།  ཕྱི་ལོ850དང་900ཙམ་གྱི་ཡས་མས་ཞིག་ན་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་ཡུལ་ཁམས་ཕལ་མོ་ཆེ་རྣམས་ཁུ་ནུའི་རྒྱལ་པོ“ཨོ་རུ་བྷ་ཏྲ་ར་ཇ”ཞེས་བྱ་བ་ཞིག་གི་མངའ་འོག་ཏུ་ཡོད་པར་སྐབས་དེར་རྒྱལ་པོ་འདིས་གངས་རིན་པོ་ཆེ་ཏི་སེའི་རྒྱུད་ཀྱི“གསེར་གྱི་བྱ་སྐྱིབས”དང་༌།  “གསང་བ་མཆོད་ཕུག”  “མཆོད་རྟེན་ཁོང་གསེང་”བཅས་སྟོད་ཀྱི་གནས་གསུམ་རྣམས་ཐོན་མི་དར་མ་དབང་ཕྱུག་ལ་དབང་ཡོན་དུ་ཕུལ[⑥]བས་ངེས་པ་དང་༌།  ད་དུང་ཕྱི་ལོ1351ཡས་མས་སུའང་ཁུ་ནུ་རང་ན་རྒྱལ་བློན་རང་རྐྱ་ཐུབ་པ་ཡོད་ཚུལ་འབྲི་གུང་ཏི་སེ་ལོ་རྒྱུས་སུ་གསལ་ཞིང་༌།  དེ་རྗེས་ཕྱི་ལོ1520ཡས་མས་སུའང་སྟོད་ཀྱི“སྙེལ་གྲུ་པ”ཞེས་མངའ་རིས་ཀྱི་གྲོང་ཁྱེར་སུམ་བརྒྱ་ཐམ་པ་རྣམས་ཁུ་ནུ་རྒྱལ་པོའི་མངའ་ཞབས་སུ་ཡོད་པར་བཙུན་པ་ཆོས་ལེགས་ཀྱི་རྣམ་ཐར་དུ་འདུག་པས།  ལོ་རྒྱུས་གོང་འོག་འདི་དག་རྣམས་ལ་ཞིབ་པར་བརྟགས་ན།  དུས་ཕྲན་སྐབས་འགའ་ཙམ་མ་གཏོགས་ཁུ་ནུ་འདི་ཉིད་ནི་ཕལ་ཆེ་བ་རང་ཕྱོགས་རྒྱལ་པོ་དག་གིས་འཚོ་སྲུང་བྱས་ཡོད།  རྒྱུ་མཚན་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་ཡུལ་ཁམས་འདིར་ཡ་ཐོག་ཞང་ཞུང་གི་དུས་སྐབས་ནས་ཡོད་པའི་སྐད་རིག་རྣམས་ཀྱང་མུ་མཐུད་ནས་གནས་ཐུབ་པར་བྱུང་བ་ལགས་སོ།།

སྤྱིར་ད་ལྟའི་ཁུ་ནུའི་ཡུལ་ཁམས་འདི་ཉིད་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་ཆགས་ཤིང་༌།  རྒྱ་གར་གྱི་བྱང་དུམ་སྟེ།  ཤར་རྒྱུད“མངའ་རིས”དང་ཐུག་ལ།  བྱང་རྒྱུད་གར་ཞྭ་དང༌་།  སྤི་ཏི་གཉིས་ལ་སྦྲེལ་ཞིང་༌།  ཡུལ་དེའི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ“ཉུང་ཏི”[⑦]དང་༌།  མཚོ་པདྨ་གཉིས་གནས་ལ།  ལྷོ་རུ“ཉི་ཏི”དང་༌།  “ཀྱོ་ནམ”[⑧]གཉིས་ཀྱང་ཉེ་བར་ཆགས་ཡོད།

དེ་ཡང་དགེ་ཆོས་ཀྱིས།  “སྟོད་ན་རྒྱ་གར་དང་འདྲེས་པའི་བོད་རིགས་རྣམས་ནས།  སྨད་ན་རྒྱ་ནག་གི་གྲོང་དཀྱིལ་དུ་ཡོད་པའི་བོད་ཀྱི་མི་ཁྱིམ་གཅིག་ཡིན་ཡང་རུང་༌།  སྒོ་སྟེང་དུ་དར་ལྕོག་སློང་བའི་སྲོལ་དེ་ད་ལྟའི་བར་དུ་ཡོད།”[⑨]ཅེས་པ་བཞིན།  ཁུ་ནུའི་མི་སྡེ་ཐམས་ཅད་དེང་སང་རྒྱ་གར་གྱི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་ཀྱང༌་།  ཁོང་རྣམ་པས་ཀྱང་སྒོ་སྟེང་དུ་དར་ལྕོག་སློང་བའི་གོམས་གཤིས་དེ་དག་གཅིག་པུ་ལ་བལྟས་པས་ཀྱང་འདི་ཉིད་ཞང་ཞུང་ནས་མཆེད་པའི་བོད་རིགས་ཤིག་ཡིན་པར་བརྗོད་སྤོབས་པའི་གནས་སུ་འདུག

དེ་ལྟར་ནའང་སྤྱིར་ཁུ་ནུའི་ཡུལ་ཁམས་འདི་ཉིད་ཡ་ཐོག་ཞང་ཞུང་གི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་ཚུལ་ལ་ཡུལ་གྱི་གནས་སྟངས་དང་༌།  མིང་༌།  སྐད།  རིག་གཞུང་སོགས་རྒྱུ་མཚན་དུ་མའི་སྒོ་ནས་གླེང་རྒྱུ་ཡོད་ཀྱང༌་།  ད་ལམ་སྐབས་བབས་ཀྱི་བརྗོད་བྱ་ནི་ཁུ་ནུའི་སྐད་ཀྱི་སྐོར་ཡིན།

ཆེས་ཡ་མཚན་སྐྱེ་དགོས་པ་ཞིག་ནི།  གནའ་བོའི་ཞང་ཞུང་གི་གནས་རི་རྩ་ཆེན་དང༌་།  ཆུ་ཀླུང་༌།  ཡུལ་གྲུ་སོགས་ཀྱི་མིང་ཚིག་རྙིང་པའི་ནང་དོན་རྣམས་བོན་གཞུང་དུ་གསལ་བའི་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་ཐོག་ནས་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་སྐབས།  དེ་དག་ཕལ་ཆེ་བ་ཁུ་ནུའི་དམངས་ཁྲོད་དུ་སྤྱོད་བཞིན་པའི་ཡུལ་སྐད་དང་མཐུན་གྱི་ཡོད་པ་འདིའོ།།

དཔེར་ན་ཞང་ཞུང་གི་བླ་རི་སྟེ།  གངས་རིན་པོ་ཆེའི་གདོད་མའི་མིང་ལ“ཏི་སེ”ཞེས་སུ་འབོད།  དེ་ནི་བོན་གཞུང་དུ་གསལ་བའི་ཞང་སྐད་དང་མཐུན་པར་ཁུ་ནུའི་སྐད་དུ“ཏི”ནི“ཆུ”དང༌།  “སེ”ནི“ལྷ”ལ་འཇུག་པས།  “ཏི་སེ”ནི“ཆུ་ལྷ”ཞེས་སུ་འགྱུར་ལ།  དངོས་བདེན་དུའང་“ཏི་སེ”ནི་ཁ་འབབ་ཀྱི་ཆུ༷་བཞི་འབྱུང་སའི་ལྷ༷་རུ་དོན་གྱིས་གནས།

བོན་གཞུང་རྙིང་གྲས་རྣམས་སུ“སྤོམ་ར”ལ“སྤོམ་རྭང་”ཞེས་གསལ་བས།  ཞང་སྐད་དང་མཐུན་པར་ཁུ་ནུའི་སྐད་དུའང་“སྤོམ”ནི“གངས”དང་༌།  “རྭང་”ནི“རི”ལ་འཇུག་ཕྱིར།  “སྤོམ་རྭང་”ནི་དངོས་སུ“གངས་རི”ཞིག་ཡིན་པས་མིང་དོན་གཉིས་མཚུངས་སུ་གྱུར།

དེ་བཞིན་བོན་གཞུང་གི་ཞང་སྐད་དུ“མགོ”ལ“སྤུ”ཟེར་བ་བཞིན་ཁུ་ནུའི་སྐད་ཐོག་ནས་ཀྱང་“སྤུ”ཞེས་འབོད་ཅིང་༌།  བོན་གཞུང་དུ་“རྟ”ལ“ཧྲང་”ཞེས་བྱུང་བ་བཞིན་ཁུ་ནུ་བས་ཀྱང་“རང་”ཟེར་བས།  “སྤུ་རང་”བྱ་བའང་“རྟ་མགོ”ཞེས་རྟ་མཆོག་ཁ་འབབ་འབྱུང་ས་ཡིན་པས་འཇུག་ཟེར།  འདི་དག་ནི་དཔེ་མཚོན་ཙམ་ཡིན་པས།  རྒྱས་པར་བདག་གིས་བྲིས་པའི«ཞང་བོད་ཀྱི་རི་ཀླུང་ལས་རྙེད་པའི་ཞང་ཚིག»[⑩]ཅེས་སུ་གཟིགས་པར་འཚལ།

འདིར་དཔེ་མཚོན་ཙམ་གྱི་ཕྱིར་བོན་གཞུང་དུ་གསལ་བའི་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་དང་༌།  དམངས་ཁྲོད་དུ་སྤྱོད་པའི་ཁུ་ནུའི་སྐད་གཉིས་ཀྱི་དབར་མཚུངས་མཐུན་བྱུང་བ་འགའ་ཞིག་རེའུ་མིག་ཏུ་བཀོད་ཡོད།

ད་ལྟའི་ཁུ་ནུའི་ཡུལ་ཁམས་འདི“ཐོ་ཤང་པ”དང་“ཡོ་ཤང་པ”ཞེས‘ཡུལ་སྟོད’དང་‘ཡུལ་སྨད’གཉིས་སུ་ཕྱེས་ཡོད།  ཁུ་ནུའི་སྐད་དུ“ཐོ་ཤང་པ”དང་“ཡོ་ཤང་པ”ཞེས་པའི“ཤང་”འདི‘ཡུལ’ལ་འཇུག་པར་སྐད།  ཞང་ཞུང་སྐད་དུའང་ཡུལ་གྱི་མིང་དོད་ལ“ཞང་”ཟེར།  དེས་ན“ཞང་ཞུང་”ཞེས་པའི་མིང་ཚིག་དེའང་“ཞང་”ནི‘ཡུལ’ལམ‘ལུང་པ’།  “ཞུང་”ནི‘ཞུང་ཞག’སྟེ‘ཁྱུང་’གི་མིང་ཡིན་པས།  “ཞང་ཞུང་”ནི‘ཁྱུང་ཡུལ’ལམ‘ཁྱུང་ལུང་’དུ་གོ་བས་མ་ཚད།  “ཞང་ཞུང་”ཞེས་པའི་མིང་འདི་ནུབ་ཤུལ་དུའང་བོད་སྐད‘ཁྱུང་ལུང་’ཞེས་ལྷག་ཡོད་པས་ཀྱང་ཤེས།

བསམ་དགོས་པ་ཞིག་ལ་ཁུ་ནུའི་སྐད་ཐོག་ནས་ཞང་ཞུང་གི་མིང་ཚིག་རྣམས་ལ་གོ་དོན་དཀྲོལ་ཐུབ་ན།  ཞང་ཞུང་གི་སྐད་ཐོག་ནས་ཁུ་ནུ་བའི་མིང་ཚིག་དག་གི་གོ་དོན་ཡང་ཅི་ལ་ལེན་མི་ནུས་སྙམ་པའི་ཤུགས་ལ་ཁོ་བོས་བསམ་ཞིབ་བྱེད་མྱོང་བའི་མིང་ཚིག་རྣམས་ལས་གཅིག་འདིར་གླེང་རྒྱུ་ཡིན།

ད་ལྟ་ཁུ་ནུ་བ་རྣམས་ལ་རང་སྐད་དུ“ནེ་གྷི”ཟེར།  ལ་ལས་འདི་ཉིད་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་དུ་བསམ་ནས“བཟང་པོ”ཞེས་པའི་དོན་ལ་འགྲེལ་གྱིན་སྣང་༌།  འོན་ཀྱང་“ནེ་གྷི”ནི་ཁུ་ནུའི་མིང་སྐད་ཡིན་པས་ཅིས་ཀྱང་“ཁུ་ནུ”ཞེས་པའི་མིང་དང་འབྲེལ་དགོས་པར་མཐོང་༌།  དེས་ན“ཁུ་ནུ”ནི་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད“ཀིནྣར”ཞེས་པའི་སྒྲ་ཟུར་ཉམས་པ་ལས་བྱུང་ཞིང་༌།  “ཀིནྣར”ནི“མིའམ་ཅི”ཡི་སྐད་དོད་ཡིན་པས།  དངོས་བདེན་དུའང་ཟ་མ་ཏོག་བཀོད་པར་བྱུང་བའི་མིའམ་ཅི་ཡུལ་གྱི་ཆུ་བོ་ཆེན་པོ་ཙན་དྲ་བྷ་ག་སོགས་ཀྱང་ད་ལྟའི་ཁུ་ནུའི་རྒྱུད་དུ་ཡོད་པས་མ་ཚད།  ཡིད་འཕྲོག་མའི་རྟོགས་བརྗོད་དུ་མིའམ་ཅི་ཡུལ་གྱི་ལམ་བཤད་པ་དེའང་ཡུལ་འདི་ལ་བསམ་པ་ལྟར་ཡོད་པ་སོགས་དགེ་ཆོས་ཀྱིས་གསུངས[11]པ་ལྟར་དུ་མིང་དོན་གཉིས་ཐོག་ནས་འབྲེལ་བ་ཆེན་པོར་གྱུར་ཡོད།

འོ་ན“ནེ་གྷི”ཞེས་པ་འདི་ཉིད“ཁུ་ནུ”འམ“མིའམ་ཅི”དང་འབྲེལ་བར་གྱུར་ཏམ་ཞེ་ན།  ཡུལ་འདི་ཉིད་སྔ་དུས་ཞང་ཞུང་གི་ཡུལ་ཁམས་སུ་གཏོགས་པ་བཞིན།  གཤེན་རབ་ཀྱི་རྣམ་ཐར་རྒྱས་པའི་ནང་༌།  “ནེ༷་གུ༷་ཕྱྭ་སངས་ཡུལ་དང་༌།  དཀར་ཤ་ཀའི་ཡུལ།”[12]ཞེས་བྱུང་བ་ལ་དཔྱད་ན་མིང་སྐད་རྙིང་པ་ཡིན་པར་ཐེ་ཚོམ་མེད།  ད་དུང་ཞང་ཞུང་གི་འདུལ་རྒྱུད་ཐོག་མ“ཞང་ཞུང་པ‘ནེ་གུ’གེ་ཁོད་དཔལ”[13]དང༌།  རྫོགས་ཆེན་ཨ་ཁྲིད་ཀྱི“བླ་མ་ནེ་གུ”[14]དང༌།  ཁྲི་སྲོང་གི་སྐུ་གཤེན“སྤེ་ནེ་གུ”[15]བྱ་བ་སོགས་དང་བསྡུར་ན་ཞང་ཞུང་གི་བོན་དང་འབྲེལ་བ་ཆེ་བར་མཐོང༌།  དེས་ན་འདིར་ཡང་མིང་སྐད་འདི་ཉིད་ཞང་སྐད་ཅིག་མིན་ནམ་སྙམ་པའི་དོགས་དཔྱད་ཀྱི་སྒོ་ནས་བོན་གཞུང་རྣམས་ལ་ཡང་ཡང་དཔྱད་འབྲས་སུ།  མཐའ་མ་དེར་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་ལས“མི་འམ་ཅི”ཡི་མིང་དོད་ལ“ནེ་ཁུ”[16]ཞེས་སུ་ཡོང་བ་གསལ་པོར་རྙེད་པས།  “ནེ་གྷི”དང་“ནེ་གུ”གཉིས་ནི“ནེ་ཁུ”ཞེས་པའི་སྒྲ་ཟུར་རིམ་ཉམས་ལས་ཆགས་པ་ཙམ་མ་གཏོགས།  དོན་དུ་ཞང་ཞུང་སྐད“ནེ་ཁུ”ལས“ནེ་གྷི”དང་༌།  ལེགས་སྦྱར་སྐད“ཀིནྣར”ལས“ཁུ་ནུ”ཟུར་ཆག་པ་སྟེ།  གཉིས་ཀ་དངོས་འབྲེལ་དུ“མིའམ་ཅི”ཞེས་པའི་མིང་དོད་ཡིན་པར་ཡུལ་གྱི་གནས་བབས་དང་༌།  དེར་དར་མྱོང་བའི་སྐད་རིག་གཉིས་ཀའི་འགྲོས་ལས་ཀྱང་ངེས་ཤེས་སྐྱེས་པར་གྱུར་པས་སོ།།  གཞན་ཡང་“ཁུ་ནུ”འདི་ཉིད“མིའམ་ཅི”ཡིན་མིན་གྱི་རིགས་པ་སྟེ།  “མིའམ་ཅི་ལྗོན་པ་རྟ་མགོ་ཅན”དང་འབྲེལ་བའི་ཁུ་ནུའི་རིག་གཞུང་ངམ་གོམས་གཤིས་ཆས་སྤྱོད་ཀྱང་གླེང་རྒྱུ་མང་ཡང་གནས་སྐབས་དེ་ཙམ་གྱིས་འཐུས་པར་བྱས་སོ།།

འགའ་ཞིག་གིས“ཁུ་ནུ”ནི“ཁུ་མའུན”ཞེས་པའི་སྒྲ་ལས་བྱུང་བར་བཤད་འདུག་ཀྱང་༌།  “ཁུ་མའུན”ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དུ་མར་གསལ་བའི“སྐལ་མོན”ཞེས་པ་དེ་ཉིད་ལགས་པས།  “ཁུ་ནུ”དང་མི་རིགས་ཀྱང་མི་གཅིག་སྟེ།  བོན་གཞུང་[17]དུ་གསལ་བའི“སྐལ་མོན”ནི་མངའ་རིས་ཀྱི་བྱང་ཕྱོགས་སུ་སྡོད་པའི་མི་རིགས་དུས་རབས་དགུ་པའི་ནང་ཧོར་གྱིས་ཡུལ་བཏོན་ནས་མངའ་རིས་ཀྱི་ལྷོ་རུ་སླེབས་པ་རྣམས་ལས།  སྐ༷ལ་གྱི་རི་བོ་བཞི་དང་༌།  མོ༷ན་གྱི་སྟོང་སྡེ་བཅུ་གསུམ་གྱི་མི་རིགས་འཛོམས་པས“སྐལ་མོན”[18]ཞེས་བྱུང་བར«མར་ལུང་རྣམ་ཐར»ལས་གསུངས་པ་ལྟར་རོ།།

སྔར་གཤེན་རབ་མི་བོའི་དུས་ནས་ཀྱང་ཡོད་པར་གྲགས[19]པའི་མཆོད་འབུལ་གྱི་གར་རྩེད་སྟེ།  ཞང་ཞུང་པས“ཤོན”ཟེར་བ་དེ་ལའང་ཁུ་ནུ་བས་ཀྱང་དེ་མཚུངས་སུ་འབོད་ཅིང་༌།  ཤོན་དཔོན་གྱིས་གཡག་རྔ་དཀར་པོ་ཞིག་ཐོགས་ནས།  དེ་བྱིངས་རྣམས་ཕན་ཚུན་གཡུང་དྲུང་ལག་སྦྲེལ་དུ་བསྟུད་པའི་མོད་སྐོར་བའང་བོན་སྐོར་དུ་བསྒྱུར་བར་བརྟེན་བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ་སོགས་སུ“གཡུང་དྲུང་ཤོན”[20]རྩེད་དུ་གྲགས་པའི་ཐུན་མིན་ཞང་ཞུང་གི་མཆོད་གར་འདི་ཡང་ཁུ་ནུའི་ཕྱོགས་སུ་དེང་དུས་ཀྱང་ལུགས་མཐུན་གྲ་རྒྱས་སུ་རྩེད་བཞིན་ཡོད་པས།  རྒྱས་པར་བདག་གིས་བྲིས་པའི«གཡུང་དྲུང་ཤོན་རྩེད»[21]ཅེས་པར་གཟིགས་ན་གར་མཆོད་འདི་དང་འབྲེལ་བའི་ཁུ་ནུ་དང་ཞང་ཞུང་དབར་གྱི་ཐུན་མོང་གི་སྐད་དང་རིག་གཞུང་ཡང་མང་པོར་རྟོགས་པའི་རེ་བ་ཆེ།

དེ་ལྟར་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་འདི་དངོས་བདེན་དུ་བྱུང་བ་ཙམ་དུ་མ་ཟད།  མཁས་གྲུབ་ཆེན་པོ་ལོ་ཙཱ་བ་རིན་ཆེན་བཟང་པོས་ཀྱང་པུ་ཏྲའི་སྔགས་རྣམས་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་དུ་བསྒྱུར་མྱོང་བ[22]«ས་སྐྱའི་མགོན་པོའི་ཆོས་འབྱུང་»ལས་བཤད་ཅིང་༌།  དེ་བཞིན་དུས་ཕྱིས་ཀྱི་མཁས་གྲུབ་ཆེན་པོ་ཁུ་ནུ་བླ་མ་བསྟན་འཛིན་རྒྱལ་མཚན་ཞབས་ཀྱིས་ཀྱང་སྨན་གཞུང་དུ་གསལ་བའི་ལྡུམ་སྨན་རེ་འགའི་མིང་རྣམས་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་མཛད་[23]འདུག་པ་དེ་གཉིས་ནི།  ཁུ་ནུའི་ཡུལ་དང་འབྲེལ་བ་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བའི་དོན་ལྡན་གྱི་མཁས་པ་གཉིས་ཀྱིས་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་ཡིག་ལ་ངོས་འཛིན་ཡང་དག་གནང་བའི་གཏམ་ཞིག་ཡིན་པས་འདིར་གླེང་དགོས་པའང་དེ་བས་ཀྱང་གལ་འགངས་ཆེ་བའི་གནས་སུ་མཐོང་ངོ༌་།།

ད་དུང་སྐད་ཡིག་ཙམ་དུ་མ་ཟད་གོས་རྒྱན་དང༌་།  “མགོ་ལ་མེ་ཏོག་ཙམ་པ་ཀའི་འཕྲེང་བའི་རྒྱན་འདོགས”[24]བྱེད་པ་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་རྟེན་འབྲེལ་གྱི་ལག་ལེན་མང་པོ་ཞིག་ཀྱང་གནའ་རབས་ཞང་ཞུང་གི་རིག་གཞུང་ཉམས་མེད་དུ་སྤྱོད་པ་གླེང་རྒྱུར་མང་ཙམ་མངོན་ཡང༌་།  ད་ལམ་དགོས་དམིགས་ལ་བརྟེན་ནས་འདི་ཙམ་གྱིས་འཐུས་པར་བྱས་སོ།།  །།

དཔྱད་ཡིག་དང་ཞབས་མཆན། 

[①] དཔྱད་རྩོམ་འདི་ནི།  ཁུ་ནུ་སྟོད་ཕྱོགས་གནས་སྒོ་བྱ་བའི་ས་གནས་སུ་ལོ་ཙཱ་བ་རིན་ཆེན་བཟང་པོའི་སྐྱེས་འཕྲེང་བཅུ་དགུ་པ་ལོ་ཆེན་བསྟན་འཛིན་སྐལ་བཟང་རིན་ཆེན་མཆོག་གི་དབུ་འདྲེན་ལམ་སྟོན་འོག“ཧང་ལ་གྱེན་ཐུག་རིན་ཆེན་ནང་པའི་སྔར་ལུགས་བཅོལ་མ་ཚོགས་པ”ཞེས་པས་གོ་བསྒྲིགས་གནང་སྟེ།  2007ལོའི་ཟླ8པའི་ཚེས25དང་26ཉིནྋསྤྱི་ནོརྋགོང་ས་སྐྱབས་མགོན་ཆེན་པོ་མཆོག་ཚོགས་མགོན་དུ་བཀའ་དྲིན་ཆེ་བའི་མོད་ལོ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེ་དང་སོ་མང་མཆོག་སྤྲུལ་སོགས་ཀྱིས་དབུས་པའི་ཁུ་ནུའི་མཁས་དབང་སེམས་དཔའ་རྡོ་རྗེ་དང་ཞིབ་འཇུག་པ་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོ།  གར་ཞྭའི་མཁས་དབང་ཚེ་རིང་རྡོ་རྗེ་དང་མཁས་དབང་སྟོབས་ལྡན།  ཉུང་ཏིའི་མཁས་དབང་(Monu Ram Thakur)རྣམས་ཀྱིས་གཙོས་པའི་ ཁུ་ནུ་དང་༌།  གར་ཞྭ།  ཉུང་ཏི་སོགས་ཀྱི་མཁས་དབང་དག་དང་ལྷན་དུ་རྒྱ་གར་དང་ཕྱི་རྒྱལ་བ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་སྐད་རིག་སྐོར་གྱི་ཆེད་མཁས་དུ་མ་མཉམ་འཛོམས་ཀྱིས“ཧི་མ་ལ་ཡའི་ནུབ་ཕྱོགས་ནང་པའི་རིག་གཞུང་སྐོར་གྱི་རྒྱལ་སྤྱིའི་བགྲོ་གླེང་”(INTERNATIONAL SEMINAR ON WESTERN HIMALAYAN BUDDHIST CULTURE)ཞེས་པའི་བཞུགས་མོལ་ཞིག་ཚུགས་པ་དེར་ཕྲན་ལའང་མགྲོན་འབོད་གནང་བས།  ཕྲན་གྱིས་ཞང་ཞུང་དང་འབྲེལ་བའི་ཁུ་ནུའི་སྐོར་གྱི་རྩོམ་ཐུང་འདི་ཉིད་སྒྲོག་སྦྱང་ཞུས་ཤིང་༌།  དེ་ཉིད་དབྱིན་སྐད་དུ་བསྒྱུར་པ«Kinnauri Language and Ancient Zhang–zhung»ཞེས་པ་ཞིག་དེ་གའི་རྩོམ་སྒྲིག་ཁང་ལ་ཕུལ་ཏེ།  བོད་ཡིག་གི་མ་རྩོམ་འདི་ཉིད་སླར་ཡང་བསྐྱར་བསྒྲིགས་ཞུས་རྗེས་ལོ་དེབ་འདིར་བཀོད་པ་ཡིན།

[②] «New Research on Zhangzhung & Related Himalayan Languages» Bon Studies 3 Edited by Yasuhiko Nagano & Randy J. LaPolla.  Senri Ethnological Reports 19, National Museum of Ethnology, Osaka, Japan. See page no. [65] «Preliminary Analysis of the Old Zhangzhung Language and Manuscripts»]

[③] «སྣང་སྲིད་མཛོད་ཕུགས།»  སྟོན་པ་གཤེན་རབ་མི་བོའི་བཀའ།  ཞང་ཞུང་དང་བོད་སྐད་སྤེལ་མར་ཡོད་པ་འདིའི་མཇུག་བྱང་ལས།  “ཞང་ཞུང་སྟོང་རྒྱུང་མཐུ་ཆེན་དང༌།  བོད་ཤ་རི་དབུ་ཆེན་གཉིས་ཀྱིས་ཡུལ་བོད་དང་ཞང་ཞུང་གི་རུ་མཚམས།  བྱེ་མ་ལ་གཡུང་དྲུང་ཆུ་མིག་བརྒྱད་ཅུ་རྩ་གཉིས་ཀྱི་མགོ་བོར་གཤེན་རབ་མི་བོའི་བཀའ་གཞུང་ལས།  བོད་དང་ཞང་ཞུང་གི་ཚིག་གི་ཚོམ་པ་བརྡེབས་(བསྡེབས)ནས་སྣང་སྲིད་གཏན་ལ་ཕེབས་པ་རྫོགས་སོ།།”  ཞེས་ཀྱང་གསལ་ཡོད།

[④] ཞུ་ཉི་མ་གྲགས་པས«མཛོད་ཕུགས»དང་«གཟི་བརྗིད»སོགས་ལས་བཏུས་ཏེ་ཞང་ཞུང་དང་བོད་སྐད་ཤན་སྦྱར་དུ་བསྒྲིགས་པའི་«སྒྲ་ཡི་དོན་སྡེབ་སྣང་གསལ་སྒྲོན་མེ»འདི་ཉིད་མཛད་ཅིང༌།  འདི་ལ་བརྟེན་ནས(Erik Haarh)གྱིས(The Zhangzhung Language)ཞེས་པའི་ཚིག་མཛོད་དང་༌།  གཞན་ཡང་བྲག་དཀར་རྣམ་རྒྱལ་ཉི་མས་ཞང་བོད་དབྱིན་གསུམ་གྱི་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ(Zhangzhung–Tibetan–English Contextual Dictionary)དང་༌།  Dan Martineགྱིས(Zhangzhung Dictionary)སོགས་ཀྱང་བསྒྲིགས་ཡོད།

[⑤] སྨན་རིའི་ཡོངས་འཛིན་སློབ་དཔོན་བསྟན་འཛིན་རྣམ་དག་རིན་པོ་ཆེས་བརྩམས་པའི«སྔ་རབས་བོད་ཀྱི་བྱུང་བ་བརྗོད་པའི་འབེལ་གཏམ་ལུང་གི་སྙིང་པོ»།  ལྡི་ལི་དཔལ་འབྱོར་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་དེབ་གཟུགས།  ཤོག་ངོས24ལས།  “སྦལ་ཏི།  རྐང་ཕྲན།  ལ་དྭགས།  ཟངས་མཁར།  གར་ཞ།  ཉུང་ཏི།  སྤི་ཏི།  ཁུ༷་ནུ༷།  ཚང་ས།  དྲུག་ཉི།  ཉི་ཏི།  ཀྱོ་ནམ།  ཤ་ཁོག མགར་ཡང༌།  ཚང་རོ།  ཏི་དཀར།  སླེ་མི།  ཝོམ་གློ།  སེ་རིབ།  དོལ་པོ།  ཀྲུག་སྐྱེས།”  ཞེས“ཁུ་ནུ”སོགས་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་གྲོང་འདི་དག་ཐམས་ཅད་ཞང་ཞུང་སྒོ་བའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པར་གསུངས་ཡོད།  དེ་བཞིན་མཁས་དབང་དཔལ་ལྡན་ཚུལ་ཁྲིམས་ཀྱིས་མཛད་པའི«ཁྱབ་བདག་འཁོར་ལོའི་མགོན་པོ་མཁས་གྲུབ་འཇིགས་མེད་ནམ་མཁའི་རྣམ་ཐར་དབྱར་སྐྱེས་རྔ་དབྱངས་དད་བརྒྱའི་རྨ་བྱ་རྩེ་བ»།  ཐོབ་རྒྱལ་གསར་པའི་དཔར་མའི་དེབ་གཟུགས་པོད་དང་པོའི་ཤོག་ངོས589ལས།  “ཞང་ཞུང་རོང་པ་ཁུ་ནུའི་ཡུལ་སྡེ།” ཞེས་ཀྱང་གསུངས་ཡོད།

[⑥] ཐོན་ཀུན་དགའ་རིན་ཆེན་དང་བྱང་ཆུབ་འབུམ་གཉིས་ཀྱིས1241ལོར་མཛད་པའི«མར་ལུང་པ་བྱང་ཆུབ་སེང་གེའི་རྣམ་ཐར»ལས།  “དེའི་དུས་མོན་ཁུ་ནུའི་རྒྱལ་པོ།  ཨོ་རུ་བྷ་ཏྲ་ར་ཇ་ཟེར་བ་ཞིག་མ་སྤང་སྐོར་དུ་བྱོན་པ།  སྦྲུལ་ནག་ཐུག་ནས།  ནད་དུ་མཛེ་བྱུང༌།  མོ་རྩིས་བྱས་པས།  རྒད་པ་གསེར་གྱི་བྱ་སྐྱིབས་ནས་བོན་པོ་ཞིག་བཞུགས་འདུག་པས།  དེ་གདན་དྲངས་ན་ཕན་ཟེར།  ཐོན་མི་གདན་དྲངས།  ཀླུ་འབུམ་མཛད་པས་མཛེ་ནད་ལས་གྲོལ་ལོ།།  དབང་ཡོན་ལ་རྟ་ཤབ།  སྤུ་ཧྲངས་ན་ཆུ་ཐག་བཅུ་གཉིས།  གངས་རི་ན་སྟོད་ཀྱི་གནས་གསུམ་ལ་སོགས་པ་ཕུལ།”  ཞེས་བྱུང་བ་ནི་ཕྱི་ལོ850དང་875ཡས་མས་སུ་བྱོན་པའི་ཐོན་དར་མ་དབང་ཕྱུག་གི་སྐབས་ཡིན་ནོ།།

[⑦] «རྒྱ་གར་གྱི་གནས་ཆེན་ཁག་ལ་བགྲོད་པའི་ལམ་ཡིག»  དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ།  དེབ་གསུམ་པ།  བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས་བསྐྲུན།  དེབ་གཟུགས་ཀྱི་ཤོག་ངོས330ལས།  “མན་དེའི(MANDI)ཆུ་བརྒྱུད་ནས་མོ་ཊར་ལས‘ཀུ་ལུ’ལ་སླེབས།  ཡུལ་དེ་ལ་བོད་སྐད་དུ‘ཉུང་ཏི’ཟེར།  དེ་གནས་ཆེན་ཉེར་བཞིའི་ནང་གི‘ཀུ་ལུ་ཏ’ཡིན་པར་གཞུང་མང་པོར་གསུངས་ཤིང༌།  བུ་སྟོན་གྱི་བདེ་མཆོག་སྤྱི་རྣམ་དུ་གར་ཞྭའི་རྒྱབ‘ཉུང་ཏི’འི་ཕུག་ཅེས་ཤིན་ཏུ་གསལ་བར་བཤད།”  ཅེས“ཉུང་ཏི”ནི་གནའ་བོའི་གནས་ཆེན“ཀུ་ལུ་ཏ”སྟེ།  དེང་དུས“ཀུ་ལུ”ཟེར་བའི་ཡུལ་དེ་ཡིན་པར་གསུངས་ཡོད།

[⑧] དགེ་བཤེས་བློ་གྲོས་རབ་གསལ་གྱིས་བརྩམས་པའི«གནའ་བོའི་ལོ་རྒྱུས་ལས་འཕྲོས་པའི་དཔྱད་རྩོམ»ཞེས་པའི་ཤོག་གྲངས14ལས།  “བལ་པོའི་ཁོངས་སུ་ཚུད་པའི་ཚངས་ས་དང༌།  དྲུག་ཉི།  ཉི(ཏི)།  ཀྱོ་ནམ།”  ཞེས་བཤད་འདུག་པས།  “ཉི་ཏི”དང་“ཀྱོ་ནམ”གཉིས་བལ་པོའི་ཁོངས་སུ་བཤད་པ་ནི་ཤིན་ཏུ་མི་འཐད་དེ།  དཔྱད་རྩོད་དེ་ཉིད་ཀྱི་ཤོག་གྲངས28དུ“ཨུ་ཏྲ་པྲ་དེ་ཤའི་ཞིང་ཆེན་ནང་དུ(ཉི)ཏི་དང་ཀྱོ་ནམ་གྱི་ས་ཁུལ་དུ་ཞང་སྐད་ལབ་མཁན་འདུག”ཅེས་གར་ཞྭ་བ་ཚེ་རིང་རྡོ་རྗེས་ཡུལ་གྲུ་དེ་གཉིས་ཨུ་ཏྲ་པྲ་དེ་ཤ་སྟེ་རྒྱ་གར་གྱི་ཁོངས་སུ་གསུངས་པ་ལྟར་རོ།།

[⑨] «བོད་ཆེན་པོའི་སྲིད་ལུགས་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱལ་རབས་དེབ་ཐེར་དཀར་པོ།»  བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས་བསྐྲུན་པའི་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ།  དེབ་གསུམ་པ།  ཤོག་གྲངས223ལས་གསལ།

[⑩] «ཞང་བོད་ཀྱི་རི་ཀླུང་ལས་རྙེད་པའི་ཞང་ཚིག»  ཆོས་འཁོར་ཚང་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་བརྩམས།  བོན་མཐུན་འབྲེལ་ལྷན་ཁང་གི་ལོ་དེབ།  «བོན་སྒོ»འདོན་ཐེངས་བཅུ་བཞི་པའི་ཤོག་ངོས92ལ་གཟིགས།

[11] «རྒྱལ་ཁམས་རིག་པས་བསྐོར་བའི་གཏམ་རྒྱུད་གསེར་གྱི་ཐང་མ།»  བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན་པའི་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ།  དེབ་དང་པོའི་ཤོག་ངོས160ལས།  “མིའམ་ཅི་ནི‘ཀིནྣར’ཏེ།  ཕྱིས་བོད་རྣམས་ལ‘ཁུ་ནུ’ཞེས་བརྡ་ཆགས་པ་ཞིག་རྒྱ་གར་དང་མངའ་རིས་ཀྱི་མཚམས་སུ་མཆིས།”  ཞེས“མི་འམ་ཅི”དང༌།  “ཀིནྣར”ནི་མཐའ་གཅིག་ཏུ‘ཁུ་ནུ’ལ་འཇུག་པར་གསུངས་ཤིང་༌།  ད་དུང་མུ་མཐུད་ནས།  “མིའམ་ཅིའི་ཡུལ་གྱི་རླུང་(ཀླུང་)ཆེན་པོར་ཙནདྲ་བྷག་ཅེས་བྱ་བ་ཟ་མ་ཏོག་བཀོད་པར་ཡང་འདི་བྱུང་བ་དེ།  ད་དུང་ཁུ་ནུ་དང་ཉེ་བའི་ཕྱོགས་ཤིག་ན་མིང་ཡང་མང་པོར་འཁོད་པ་ཡོད།  ཡིད་འཕྲོག་མའི་རྟོགས་བརྗོད་ཀྱི་ལམ་བཤད་པ་སོགས་ཀྱང་ཡུལ་འདི་ལ་བསམ་པ་ལྟར་ཡོད།”  ཅེས་ལུང་རིག་གཉིས་འཛོམས་ཀྱི་རྒྱུ་མཚན་ཡང་མཐའ་མའི་སྡོམ་ཚིག་ཏུ་བཀོད་པ་ལྟར་རོ།།

[12] «མདོ་དྲི་མེད་གཟི་བརྗིད།»  ལེའུ་གསུམ་པ།  སངས་རྒྱས་བསྟན་པ་ཆག་ཕེབས་པའི་མདོ།  བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་དེབ་ཕྲེང་དང་པོ།  ཤོག་ངོས333ལས་གསལ།  མཚམས་དེར་ཞང་ཞུང་གི་ཡུལ་གྲུ་མི་འདྲ་བ་རྣམས་ཀྱི་མིང་གསལ་ཡོད་པས།  འདིས་ཀྱང་“གར་ཞྭ”དང་“ཁུ་ནུ”ཡི་ཡུལ་ལུང་གཉིས་སྟོན་པར་སྙམ།

[13] «སྔ་རབས་བོད་ཀྱི་བྱུང་བ་བརྗོད་པའི་འབེལ་གཏམ་ལུང་གི་སྙིང་པོ།»  ལྡི་ལི་དཔལ་འབྱོར་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་དཔར་མའི་དེབ་གཟུགས།  ཤོག་ངོས35ལས།  “ཞང་ཞུང་པ་ནེ༷་གུ༷་དེང་དུས་ཁུ་ནུའི་སྐད་ལ་ནེ་གི་ཞེས་པ་དང་དོན་གཅིག་གམ་སྙམ་གེ་ཁོད་དཔལ།”  ཞེས་མཆན་ཆུང་དང་བཅས་ཏེ་གསུངས་ཡོད།

[14] བྲུ་སྒོམ་རྒྱལ་བ་གཡུང་དྲུང་གིས་མཛད་པའི«མན་ངག་ཁྲིད་ཀྱི་རིམ་པ་ལག་ལེན་ཐུན་མཚམས་དང་བཅས་པ»།  རྡ་ས་བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་གི་དཔར་མའི་ཤོག་ངོས88ལས།  “ནེ་གུའི་ཞལ་ནས།  ངན་གྱེས་མི་བྱ།  བཟང་གྱེས་བྱ་ཞེས་པས།”  ཞེས་པ་གསལ་ལོ།།

[15] ཤར་རྫ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི«ལེགས་བཤད་རིན་པོ་ཆེའི་གཏེར་མཛོད།»  མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན་པའི་དེབ་གཟུགས་ཀྱི་ཤོག་ངོས134ལས།  “ཁྲི་སྲོང་ལྡེའུ་བཙན།  སྐུ་གཤེན་སྤེ་ནེ་གུ།”  ཞེས་གསལ་བ་ལྟར་རོ།།

[16] ཞང་ཞུང་གི་སྐད་དུ“ནེ”ཞེས་པ་འདི་ཉིད‘མི’བྱ་བའི་སྐད་དོད་ལ་འཇུག་སྟེ།  ‘མི་བདུད’ལ“ནེ་གེ”ཟེར་བས་སོ།།  དེ་བཞིན“ཁུ”ནི‘ཅི’ལ་འཇུག་སྟེ།  ‘ཅི་ཡང་’ལ“ཁུ་ཙར”ཟེར་བ་ལྟར་རོ།།

[17] སྤ་བསྟན་རྒྱལ་བཟང་པོས་མཛད་པའི«བསྟན་པའི་རྣམ་བཤད་དར་རྒྱས་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ»།  ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་དེབ་གཟུགས་ཀྱི་ཤོག་ངོས168ལས།  “ལ་ལ་ལྷོ་བལ་མོན་དུ་གཤེགས་པར་བགྱིས།  ལ་ལ་བྱང་ཁ༷་མོ༷ན་དུ་གཤེགས་པར་མཛད།”   ཅེས་གསུངས་པའི“ཁ་མོན”འདི“སྐལ་མོན”དང་གཅིག་ཏུ་གནས་ཚུལ་དེབ་ཐེར་དུ་མའི་འགྲོས་ལས་ཤེས།

[18] ཐོན་ཀུན་དགའ་རིན་ཆེན་དང་བྱང་ཆུབ་འབུམ་གཉིས་ཀྱིས1241ལོར་མཛད་པའི«མར་ལུང་པ་བྱང་ཆུབ་སེང་གེའི་རྣམ་ཐར»ལས།  “སྐ༷ལ་གྱི་རི་བོ་བཞི།  མོ༷ན་སྟོང་སྡེ་བཅུ་གསུམ།  བྱང་གི་མི་ཡིན་པ་ཧོར་གྱིས་ཡུལ་བཏོན་ལྷོ་རུ་སླེབས།  ཡུལ་སོ་སོ་བཏབ།  མཁར་ཆེན་པོ་རྩིགས།  སྐལ་མོན་གྱི་རྒྱལ་པོ་གཡུ་ཁས་དབང་ལུང་ཞུས།  བོན་ཁམས་ཆེན་གསེར་མ་བཞེངས།” ཞེས་གསུངས་པ་བཞིན་ནོ།།

[19] «མདོ་དྲི་མེད་གཟི་བརྗིད།»  དེབ་འཕྲེང་བདུན་པ།  བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་དེབ་གཟུགས་ཀྱི་ཤོག་གྲངས80

ལས།  “ལ་ལས་ནི་གར་བྱེད་དོ།།  ལ་ལས་ནི་བྲོ་བརྡུང་ངོ༌་།།  ལ་ལས་ནི་ཤོན་འཁྲ༷བ་བོ།།  ལ་ལས་ནི་ནེ༷ན་ཤོ༷ན་འཁྲབ་བོ།།”  ཞེས་པས་སོ།།

[20] «བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ།»  གུ་རུ་ཨོ་རྒྱན་གླིང་པས་ཡར་ཀླུང་ཤེལ་གྱི་བྲག་ཕུག་ནས་བཏོན་པ།  མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན་པའི་དེབ་གཟུགས།  ཤོག་ངོས139ལས།  “མཛེས་པའི་ཁྱེའུས་ལག་ན་རྔ༷་མ༷་ཐོགས།།  གར་སྟབས་བྲོ་བརྡུང་ཤོ༷ན་རྩེ༷ད་བྱེད་པ་དང༌།།  རྒྱལ་པོའི་སྐྱོ་སངས་འབག་དང་སེང་གེ་དང་༌།།  སྔགས་བོན་རྔ་ཐོགས་འཆམས་པོ་བྱེད་པ་དང་༌།།  རྒྱལ་པོ་མཉེས་པ་བཙུན་མོ་མཛེས་མ་ཀུན།།  རྒྱལ་པོའི་སྤྱན་སྔར་སྤྲིན་ལྟར་གཏིབས་ནས་བཞུགས།།  བུ་མོ་མཛེས་མས་གཡུ༷ང་དྲུ༷ང་ཤོ༷ན་གྲ་བཅས།།  གསུང་སྙན་ཟོར་ཁུགས་འཐེན་ཅིང་རྐང་བྲོ་བརྡུང༌།།”  ཞེས་གསལ་བ་ལྟར་རོ།།

[21] «གཡུང་དྲུང་ཤོན་རྩེད།»  ཆོས་འཁོར་ཚང་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱིས་བརྩམས།  བོན་མཐུན་འབྲེལ་ལྷན་ཁང་གི་ལོ་དེབ། «བོན་སྒོ»འདོན་ཐེངས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་ཤོག་ངོས70ལ་གཟིགས།

[22] «རྙིང་མའི་ཆོས་འབྱུང༌།»  བསྟན་པའི་སྙིང་པོ་གསང་ཆེན་སྔ་འགྱུར་ངེས་དོན་ཟབ་མོའི་ཆོས་ཀྱི་བྱུང་བ་གསལ་བར་བྱེད་པའི་ལེགས་བཤད་མཁས་པའི་དགའ་བྱེད་ངོ་མཚར་གཏམ་གྱི་རོལ་མཚོ།  ཐུབ་བསྟན་འོད་གསལ་བསྟན་པའི་ཉི་མ།  འོན་ཀྱང་གླེགས་བམ་གཉིས་པའི་ཤོག་ངོས875ནང་ངག་དབང་བློ་གྲོས་སམ་མིང་གཞན་དབྱངས་ཅན་དགའ་བའི་བློ་གྲོས་བགྱི་བས་སྦྱར་ཞེས་གསལ་སྟབས།  རྩོམ་སྡུ་བྱེད་པོ་ངག་དབང་བློ་གྲོས་ཡིན་ཏེ།  ཤོག་ངོས877ནང་དུའང་པཎ་གྲུབ་ངག་དབང་བློ་གྲོས་ཀྱིས་བསྡུས་ཞེས་གསལ་བས་སོ།།  གླེགས་བམ་དང་པོ།  བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་དེབ་གཟུགས།  ཤོག་ངོས792ལས།  “ལོ་ཙཱ་བ་ཆེན་པོ་རིན་ཆེན་བཟང་པོ་ལ་གཟིགས་སུ་ཕུལ་བས་མཉེས་ནས་གཞན་ལ་མི་སྤེལ་བར་གདམས།  ཕྱིས་དྷརྨ་པ་ལ་ཞུས་པ་དང་མཐུན་པར་བྱུང་ཞིང༌།  འབོ༷ད་རྦ༷ད་བས༷ད་གསུམ་ཞ༷ང་ཞུ༷ང་གི་སྐ༷ད་དུ་འདུག་པ་སོགས་ལ་ངེས་ཤེས་ཁྱད་པར་ཅན་སྐྱེས།  ཞེས་དང༌།  ཡང་ལོ་ཆེན་གྱིས་ལན་གཅིག་བོན་པོ་དང་འགྲས་ཏེ།  པུ་ཏྲ་ལ་ལས་བཅོལ་བ་འགྲོར་མ་གཏུབ་ཅིང་ཚུར་ལོག་ལ་ཁད་བྱུང་བ་ལ་སྔགས་རྣམས་ཞ༷ང་ཞུ༷ང་སྐ༷ད་དུ་བསྒྱུ༷ར་ཏེ་ལས་བྱས་པས་དེས་འགྲུབ་པར་བྱུང༌།  དུས་ཕྱིས་སློབ་དཔོན་པདྨས་བསམ་ཡས་སུ་གཏེར་དུ་སྦས་པ་ཐོན་པ་ལ་དེ་བཞིན་དུ་བྱུང་བས་ཕྱི་རབས་ལ་དེ་ལྟར་བྱས་པས་ཕན་པར་མཁྱེན་པ་ཡིན་འདུག”ཅེས«ས་སྐྱའི་མགོན་པོའི་ཆོས་འབྱུང་»ལས་ལུང་དྲངས་པ་ལྟར་རོ།།

[23] ཁུ་ནུ་བླ་མ་བསྟན་འཛིན་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་བརྩམས་པའི«དག་ཡིག་ངག་སྒྲོན་གྱི་འགྲེལ་པ»།  བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས་བསྐྲུན་པའི་དེབ་གཟུགས།  ཤོག་ངོས56ལས།  “དར་ཡ་ཀན་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་དེ་བདུད་རྩིའམ་སྨན་ཡིན།  སོ་སོའི་གསང་སྨན་དང་གྲངས་བརྩི་རྒྱུའང་ཡོད།”  ཅེས་དང་༌།  ཡང་101ལས།  “ཏྲེས་སམ་ཕྱེ་མའི་མིང་ཞང་ཞུང་གི་སྐད།” ཅེས་དང་༌།  ཡང་173ལས།  “སླེ་ཏྲེས་སྨན་ཞིག་སྟེ་ཞང་ཞུང་གི་སྐད།”ཅེས་གསུངས་པ་ལྟར་རོ།།

[24] མཉམ་མེད་ཤེས་རབ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི«ས་ལམ་འཕྲུལ་གྱི་སྒྲོན་མེ»།  སྤུ་རྒྱལ་བ་ཉི་མ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་དཔར་དུ་བསྐྲུན་པའི་དེབ་གཟུགས།  ཤོག་ངོས118ལས།  “བཞི་པར་ཕྱོགས་བཞི་ན་རླུང་གི་དཀྱིལ་འཁོར་ཆེན་པོ་ལ་མེ་ཏོག་སྣ་ཚོགས་རྒྱན་དང་ལྡན་པའི་བཙུན་མོས་བདག་གི་མགོ་ལ་མེ་ཏོག་ཙམ་པ་ཀའི་འཕྲེང་བའི་རྒྱན་འདོགས་པར་མཐོང་བ།”ཞེས་བོན་གཞུང་རྣམས་སུ་འདི་དག་རྟེན་འབྲེལ་ཆེན་པོར་བརྩི་བཞིན་ཡོད།

– – – – –