དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་རབ་བྱེད་གསར་པ།

༧རྒྱལ་དབང་མཆོག་གིས་མཛད་པའི«རྡུལ་ཕྲན་གཅིག་ཁོ་ནའི་སྟེང་གི་འཇིག་རྟེན»གྱི་སྔོན་གླེང་དུ‘‘རྒྱ་གར་ལ་བཙན་བྱོལ་དུ་སླེབས་ནས་ལོ་མང་ཕྱིན་པའི་རྗེས་སུ། དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས་༡༩༤༠ནང་ལ་བོད་ཀྱི་ནང་པའི་མཁས་པ་ཚོར་སྤྲིངས་པའི་འཕྲིན་ཡིག་ཁ་གསལ་ཞིག་ངའི་ལག་ཏུ་འབྱོར་བྱུང་། ཁོང་ནི་སྐབས་དེར་བོད་ཀྱི་མཁས་པའི་ཁྲོད་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་ཙམ་མ་ཡིན་པར་ཨིན་ཡིག་ཀྱང་ཤེས་པའི་མཁས་དབང་ཁྱད་པར་བ་ཞིག་རེད’’[1]ཅེས་གསུངས་ཡོད།  སྤྱིར་བཏང་བཤད་ན་ང་ཚོས་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ(1903–1951)མཆོག་གིས་ཨིན་ཡིག་མཁྱེན་པར་ངོ་མཚར་གནང་དགོས་དོན་མེད་ནའང་། སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་དང་དུས་ཚོད་ལ་བསམས་ན་དམ་པ་ཁོང་ལ་བསྔགས་བརྗོད་གནང་འོས་པ་ཞིག་ཆགས་ཡོད།

«དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ»ཞེས་པའི་པོད་གསུམ་དང་། «དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསར་རྙེད་གསུང་རྩོམ»ཞེས་པའི་དེབ་བཅས་ཀྱི་ནང་དུ། དགེ་ཆོས་མཆོག་གིས་ལེགས་སྦྱར་ནས་བསྒྱུར་གནང་མཛད་པའི་བསྟན་བཅོས་ཁག་དང་། ཕལ་ཆེར་རྒྱ་ཡིག་ནས་བསྒྱུར་པ་ལྟ་བུའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་ཞིག་བཞུགས་པ་ལས་ཨིན་ཡིག་གི་ལམ་ནས་མཛད་པའི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་སྐོར་འཁོད་མེད། དགེ་ཆོས་མཆོག་གི་སྐུ་ཚེའི་ལོ་རྒྱུས་དང་བསྟན་བཅོས་སྐོར་ལ་དེབ་དང་དཔྱད་རྩོམ་སོགས་བོད་ཡིག་ཏུ་འབྲི་མཁན་ཚོའི་ཁྲོད་དུའང་དམ་པ་ཁོང་གི་ཨིན་རྩོམ་སྐོར་ལས་འཕྲོས་པའི་ངོ་སྤྲོད་གནང་མཁན་ད་ལྟའི་བར་ཕལ་ཆེར་བྱུང་མི་འདུག་པས། ང་ཚོས་དགེ་ཆོས་མཆོག་གི་ཨིན་ཡིག་གི་མཁྱེན་སྟོབས་དང་སྒྱུ་རྩལ་བརྩམས་ཆོས་བོད་ཡིག་ཐོག་རོལ་མྱོང་བྱེད་དཀའ་བ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད།

མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་ནི་ལྷ་ལྡན་རྒྱལ་པོའི་ཁབ་ཀྱི་ཤར་ཕྱོགས་ཡུལ་མདོ་སྨད་རེབ་གོང་གི་ནང་ཚན་ཞོ་འོང་འཕྱིས་སམ་ཞོ་འོང་ཞུ་བྱ་བར་བོད་རབ་བྱུང་བཅོ་ལྔ་པའི་ཆུ་མོ་ཡོས་ཕྱི་ལོ་༡༩༠༣ལོའི་ཧོར་ཟླ་གསུམ་པའི་ཚེས་ཉེར་གསུམ་གྱི་སྔ་དྲོར་སྐུ་བལྟམས། ཡབ་ཀྱིས་རིག་འཛིན་རྣམ་རྒྱལ་ཞེས་མཚན་གསོལ། ཕྱི་ལོ་༡༩༠༧ལོར་དགུང་གྲངས་ལྔ་ལ་ཕེབས་སྐབས་ཞབས་དཀར་སྐུ་ཕྲེང་གཉིས་པ་འཇིགས་མེད་ཐེག་མཆོག་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་རྡོ་བྲག་མཁན་པོ་འཇིགས་མེད་བསོད་ནམས་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་ཡང་སྤྲུལ་དུ་ངོས་འཛིན་གནང་། ཕྱི་ལོ་༡༩༠༨ལོར་ཞྭ་དམར་པཎྜིཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའི་དྲུང་ནས་བར་མ་རབ་བྱུང་དང་དགེ་ཚུལ་གྱི་བསླབ་སྡོམ་དཀྱུས་གཅིག་ཏུ་བཞེས་པས་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ཞེས་པའི་མཚན་གསོལ། ལོ་ངོ་དེ་དག་གི་རིང་དུ་གཡའ་མ་བཀྲ་ཤིས་འཁྱིལ་དང་། ཡང་རྟིང་རི་ཁྲོད། ཤེལ་དགོན་སོགས་སུ་བཞུགས། ཕྱི་ལོ་༡༩༡༥ལོར་དགུང་གྲངས་བཅུ་གསུམ་ཕེབས་སྐབས་ངྷི་ཚ་བཀྲ་ཤིས་ཆོས་ལྡིངས་སུ་ཕེབས་ཏེ་བསྡུས་གྲྭ་དང་ཐུན་མོང་རིག་གནས་སོགས་ལ་སྦྱང་བརྩོན་གནང་བ་དང་། ཕྱིས་སུ་ཆོས་སྡེ་ཆེན་པོ་བླ་བྲང་བཀྲ་ཤིས་འཁྱིལ་དང་འབྲས་སྤུངས་དགོན་པར་ཕེབས་ནས་བློ་རྟགས་དང་། ཕར་ཕྱིན། དབུ་མ་སོགས་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་ཁག་ལ་ཐོས་བསམ་མཛད་དེ་མཁས་པའི་སྙན་གྲགས་རྒྱས། དེ་ནས་རྒྱ་གར་དང་སིངྒ་ལའི་ཡུལ་དུ་ཕེབས་ནས་གཏམ་རྒྱུད་གསེར་ཐང་གིས་མཚོན་པའི་བསྟན་བཅོས་མང་པོ་མཛད་པས་བོད་ལ་སྐུ་དྲིན་ཤིན་ཏུ་ཆེ།

དེས་ན་ཕྲན་གྱིས་རབ་བྱེད་འདིའི་ནང་དུ། དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་གིས་ཨིན་ཡིག་གནས་གང་དུ་སྦྱང་བརྩོན་གནང་བ་དང་། ཕྱག་རྩོམ་གང་དག་མཛད་ཡོད་མེད་ཀྱི་སྐོར་དཀྱུས་མའི་གླེང་མོལ་བཞིན་དུ་གང་རྙེད་པ་སྐབས་སྐབས་སུ་བཅུག་སྟེ་རྩོམ་ཞིག་བྱེད་འདོད་ཡོད། སྤྱིར་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་གིས་ཨིན་ཡིག་གང་དུ་སྦྱངས་མིན་ལ་བཤད་རྒྱུན་སྣ་ཚོགས་ཡོད། དཔེར་ན། ཁོང་ཆོས་སྡེ་ཆེན་པོ་བླ་བྲང་བཀྲ་ཤིས་འཁྱིལ་དུ་བཞུགས་སྐབས། དམ་པ་ཁོང་བྱང་ཨ་རིའི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་བོད་མིང་ལ་ཤེས་རབ་བསྟན་འཕེལ་(Griebenow)ཞུ་བ་ཞིག་དང་འབྲེལ་བ་བྱུང་འདུག་པས། དགེ་ཆོས་མཆོག་གི་སྐུ་ཚ་གཡུང་དྲུང་རྒྱལ་ལགས་ཀྱིས‘‘ཁོང་བླ་བྲང་ན་ཡོད་པའི་སྐབས་དེར་ཁོང་གི་ཨ་མ་དང་གཅེན་མོ་ཁོང་ཚོས་བཤད་པ་ལྟར་ན། ཕྱི་གླིང་བ་དབྱིན་ཇི་ཡིན་པ་འདྲ་དེ་འདྲའི་གྲོགས་པོ་ཡོད་པ་རེད་ཟེར། དེ་ཡིན་དུས་ཁོང་གིས་ཚན་རིག་དང་དབྱིན་ཇི་དེ་ཚོ་བླ་བྲང་ན་སློབ་ཀྱི་ཡོད་པ་འདྲ་ཞེས་ཁོང་གི་ཨ་མ་དང་གཅེན་མོ་ཁོང་ཚོས་ང་ལ་བཤད་སོང’’[2]ཞེས་གསུངས་ཤིང་། ཨ་ལགས་ཙ་ཡུས་བསྟན་འཛིན་དཔལ་འབར(1938–2004)མཆོག་གིས‘‘ཁོང་བླ་བྲང་ན་ཡོད་དུས་ཁོང་གིས་དབྱིན་ཡིག་དང་པོ་སྦྱངས་ས་དེ་ཤེས་རབ་བསྟན་འཕེལ་གྱི་ས་ནས་སྦྱངས་པ་རེད་ཟེར་བ་དང་། ཁོས་ཤེས་རབ་བསྟན་འཕེལ་ལ་བོད་ཡིག་བསླབས་པ་རེད་ཟེར་བ་ཞིག་གོ་སོང་། དེ་འདྲའི་སྐད་ཆ་ཞིག་འདུག’’[3]ཅེས་དང་། ཨ་ལགས་ཡོངས་འཛིན་ཚང(1907–2004)གིས་ཀྱང‘‘མི་ཚོས་རྡི་ཚ་ཨ་ལགས་བླ་བྲང་མཐའ་བ་ན་མེ་གོའི་(ཨ་རི)ཤེས་རབ་བསྟན་འཕེལ་ཟེར་བ་ཞིག་ཡོད་པ་དེའི་རྩར་སོང་ནས་ཡི་གེ་དང་སྐད་རིགས་ཅུང་ཙམ་སྦྱངས་པ་རེད་དེ་འདྲ་ཞིག་ཟེར། ཡིན་ནའང་ངས་གསལ་པོ་མི་ཤེས’’[4]ཞེས་གསུངས་འདུག ད་དུང་འདི་འདྲའི་བཤད་རྒྱུན་གཞན་ཡང་ཡོད་པ་མཐོང་མོད་འདི་ཙམ་གྱིས་འཐུས་པར་བྱའོ།།

ཕྱི་ལོ་༡༩༢༨ལོའི་ཟླ་གསུམ་པའི་ཚེས་མགོར་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་གནས་མཇལ་བ་སྐོར་ཞིག་དང་ལྷན་དུ་ལྷ་སར་ཕེབས་ཤིང་། ལོ་དེའི་ཟླ་བདུན་པར་ལྷ་སར་ཕེབས་འབྱོར་གནང་མཚམས་འབྲས་སྤུངས་ཀླུ་འབུམ་ཁང་ཚན་དུ་ཞུགས། ལོ་དང་ཟླ་ཚེས་མི་གསལ་ནའང་། སྐབས་དེར་དགེ་ཆོས་ཀྱིས་ཨིན་ཡིག་སྦྱང་བ་གནང་བའི་ལོ་རྒྱུས་དུམ་བུ་ཞིག་ཡོད་པ་འདི་ལྟར། ‘‘དམ་པ་དེ་ཉིད་དགུང་གྲངས་སུམ་ཅུ་ཐམ་པ་སྟེ་བོད་རང་བྱུང་བཅུ་དྲུག་པའི་ཆུ་མོ་བྱ་སྤྱི་ལོ་༡༩༣༣ ལོའི་ཡས་མས་སུ་ལྷ་སའི་མདུང་རྩེ་ཟུར་དུ་ཕྱི་རྒྱལ་གྱི་སྨན་སྣ་ཚོགས་འཚོང་མཁན་གྱི་རྒྱ་གར་བ་སྦ་བུ་སན་ཏ་སྦི་རི་བྱ་བ་ཞིག་ཡོད་པའི་ས་ནས་ཉིན་ཤས་རིང་ཨིན་ཇིའི་སྐད་ལ་གསན་སྦྱོང་མཛད་པའི་མཁྱེན་སྟོབས་ལ་རྒྱ་གར་བ་དེ་ཡང་ཧ་ལས་པ་ཞིག་བྱུང་བ་རེད’’[5]ཅེས་ཧོར་ཁང་བསོད་ནམས་དཔལ་འབར(1919–1993)ལགས་ཀྱིས་གསུངས་འདུག་མོད། དགེ་ཆོས་ལགས་དང་སྐུ་ཞབས་བ་སྦ་བུ་སན་ཏ་སྦི་རི་རྣམ་གཉིས་ཀྱི་བར་ལ་དགེ་སློབ་ཀྱི་འབྲེལ་བ་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་རྙེད་སོན་མ་བྱུང་།

ཕྱི་ལོ་༡༩༣༤ལོར་དགེ་ཆོས་མཆོག་རྒྱ་གར་གྱི་པཎྜིཏ་ར་ཧུ་ལ(Rahul Sankrityayan 1893–1963)ལགས་ལ་མཇལ་ཡོད་པ་དང་། པཎྜིཏ་ར་ཧུ་ལ་ཞུ་བ་འདིས་སྐད་རིགས་འདྲ་མིན་མཁྱེན་ཞིང་། དེབ་རིགས་མི་འདྲ་བ་བདུན་ཅུ་དོན་གཉིས་མཛད་[6]པར་གྲགས་ནའང་། དམ་པ་ཁོང་གིས་པཎྜིཏ་ར་ཧུ་ལའི་མདུན་ནས་ཨིན་ཡིག་བསླབས་མེད་པ་ཁོང་གི་གཏམ་རྒྱུད་གསེར་ཐང་དུ‘‘དེ་ཡང་ཐོག་མར་པཎྜིཏ་དང་ངེད་གཉིས་འཕན་ཡུལ་དང་། རྭ་སྒྲེང་སོགས་སུ་གནས་བསྐོར་ལ་སོང་། ཞལ་ལ་པཎྜིཏ་ཐད་ནས་ལེགས་སྦྱར་ཀྱང་ཕྲན་བུ་བསླབ་པའི་འགོ་ཚུགས’’[7]ཞེས་པ་འདི་རེད། ཕྱི་ལོ་༡༩༣༥ལོའི་ལོ་མགོར་སྒང་ཏོག་བརྒྱུད་ནས་རྡོ་རྗེ་གླིང་དུ་གནས་སྡོད་བྱེད་པའི་བོད་རིགས་ཡིན་པ་ཨ་མ་ལྷ་མཚོ་ཞུ་བའི་ཁྱིམ་དུ་དུས་ཡུན་གང་འཚམ་བཞུགས་རྗེས། ལོ་དེའི་ཟླ་བདུན་པའི་ནང་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ནང་བསྟན་ཁང་པ(Bhutia Busty)ཞེས་པར་གནས་སྤོར་གནང་འདུག པཎྜིཏ་ར་ཧུ་ལ་ལགས་ཉི་ཧོང་དང་། ཁོ་རེ་ཡ། ཨུ་རུ་སུ་སོགས་སུ་ཕེབས་ཤུལ་དུ་དགེ་ཆོས་མཆོག་སྐབས་རེར་ཁེར་རྐྱང་དུ་བཞུགས་ཏེ་འཚོ་བའི་ཐད་དཀའ་ཁག་ཆེན་པོ་ཕྲད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཁོང་གི་ཕྱག་འཕྲིན་ཁག་ལས་ཀྱང་གསལ་པོར་མཚོན་ཐུབ་པས་འདིར་རྒྱས་སྤྲོས་བྱས་མེད།

ཕྱི་ལོ་༡༩༣༥ལོའི་ཟླ་༨པའི་ནང་དགེ་ཆོས་མཆོག་དགེ་སློང་ཇི་ནོ་ར་ས་(Pel Ji Norasa)ཞུ་བར་མཇལ་ནས་ཁོང་གི་ཁྱིམ་དུ་བཞུགས་པའི་སྐོར་ལ་བོད་རིག་པ་བ་ཧོས་ཌིར(Heather Stoddard )ལགས་ཀྱིས‘‘ཁོང་དགེ་སློང་དཔལ་ཇི་ནོ་ར་སའི་ཁྱིམ་དུ་ཟླ་བ་བཅོ་བརྒྱད་ལ་བཞུགས་ཤིང་། དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ལགས་ལ་ཨིག་ཡིག་སྦྱོར་ཀློག་དང་འཚོ་རྟེན་ཐད་ལ་རོགས་རམ་གནང་འདུག’’[8]ཅེས་བརྗོད་ཡོད་ཅིང་། རཀ་ར་སྤྲུལ་སྐུས(1925-2012)‘‘གང་ལྟར་རྒྱ་གར་ལ་ཕེབས་ནས་ཐོག་མར་འབྲས་མོ་ལྗོངས་པ་ཞིག་གིས་སྦྱིན་བདག་ཞུས་ཏེ་ཨིན་ཡིག་ཐོག་མར་འབྲས་ལྗོངས་སུ་སློབ་པ་གནང་ནས།’’[9]ཞེས་གསུངས་ཡོད། ཡང་གོ་འཇོ་བླ་ཆུང་ཤེས་རབ་རྒྱ་མཚོས(1905-1975)‘‘ཐུགས་རྗེ་ཆེན་པོའི་འདྲ་རིས་ཀྱང་མཛད་དེ་ཕྱིར་ས་སྐྱ་བརྒྱུད་སྒང་ཏོག་དང་རྡོར་གླིང་དུ་ཡུན་རིང་ཙམ་བཞུགས་ཞོར་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ཨ་མ་རྒན་མོ་ཞིག་ནས་དབྱིན་ཡིག་བསླབས་བཞིན་ལྟོ་གོས་གཉིས་ཀ་ཕུལ་འདུག་པ་ཕྱིས་སུ་ཡང་ངའི་ཨ་མ་རྒན་མོ་དེ་དྲིན་ཆེ་གསུངས་ཀྱི་ཡོད། བར་སྐབས་ཤིག་ལ་ཨ་མ་འདི་ལ་ཕྱི་རྒྱལ་གྱི་མི་ཞིག་གིས་སྐྱབས་འཇུག་ཞུས་ཏེ་མ་བུ་གཉིས་ཀ་ཀ་ཀུ་ལ་ལ་ཕེབས་ནས་ཚད་མ་རྣམ་འགྲེལ་རྩ་བ་དབྱིན་སྐད་ཐོག་བསྒྱུར་འདུག་’’[10]ཅེས་གསུངས་ཡོད། སྐུ་ཞབས་ཞོ་ར་བསྟན་པ་དར་རྒྱས་ལགས་ཀྱིས་ཀྱང‘‘ལོ་འདིའི་སྨད་ཆར་ཡེ་ཤུའི་དགེ་སློང་ཇི་ནོ་ར་སི་དང་། དམ་པ་མཆོག་ཉིད་ཐུན་མོང་ནས་རྒྱལ་སྲས་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའི་སྤྱོད་པ་ལ་འཇུག་པའི་གཞུང་ཆ་ཚང་བོད་ཡིག་ལས་དབྱིན་ཇིའི་སྐད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་ཡོད’’[11]ཅེས་གསུངས་ཡོད། དགེ་ཆོས་མཆོག་གི་སྐུ་ཚེའི་ལོ་རྒྱུས་ཕྱག་རྩོམ་གནང་མཁན་སྐོར་ཞིག་གིས་དགེ་སློང་ཇི་ནོ་ར་སི་ཞུ་བར‘‘ཡེ་ཤུའི་ཨ་མ་རྒན་མོ་’’ཞེས་བྲིས་པ་མཐོང་ནའང་། ཁོང་ནི་དགེ་སློང་ཞིག་ཡིན་པ་ལས་དགེ་སློང་མ་ཞིག་མ་ཡིན་ནོ།།

དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་གིས་ཨིན་ཡིག་གནས་གང་དུ་སྦྱངས་པ་མཛད་མིན་སྐོར་ལ་ངག་རྒྱུན་དང་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པ་དེ་ལྟར་ལགས་ཀྱང་། འདི་དག་ལས་མཁས་དབང་གོ་འཇོ་བླ་ཆུང་ཤེས་རབ་རྒྱ་མཚོ་ལགས་དང་། རཀ་ར་རིན་པོ་ཆེ། ཧོས་ཌིར་བཅས་ཀྱིས་གསུངས་པ་དེ་ནི་ཁུངས་དག་ཤོས་དང་ཡིད་ལ་འཇུག་བདེ་ཤོས་རེད་སྙམ། ཕྱི་ལོ་༡༩༣༥ལོར་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་རྡོ་རྗེ་གླིང་དང་འབྲས་ལྗོངས་སུ་བཞུགས་སྐབས། དམ་པ་ཁོང་གིས་པཎྜིཏ་ར་ཧུ་ལ་མཆོག་ལ་ཕྱག་འཕྲིན་[12]མང་པོ་ཞིག་ཕུལ་ཡོད་པ་དཔེར་ན། ཕྱི་ལོ་༡༩༣༥ལོའི་ཕྱི་ཟླ་༧པའི་ཚེས་༧ཉིན་སྤྲིངས་པའི་ཕྱག་བྲིས་ནང་དུ‘‘ད་དུང་ངས་ཨིན་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད’’ཅེས་དང་། ཕྱི་ལོ་༡༩༣༥ལོའི་ཟླ་༡༢པའི་ཚེས་༡༥ཉིན་གྱི་ཕྱག་འཕྲིན་ནང་དུའང‘‘གལ་ཏེ་ང་ལོ་རྗེས་མའི་དབྱར་ཁར་བོད་དུ་འགྲོ་མ་ཐུབ་ཚེ། ན་ནིང་ལྟར་ང་ལ་ཨིན་ཡིག་སྦྱང་འདོད་ཀྱི་འཆར་གཞི་ཡོད’’ཅེས་གསུངས་ཡོད་ལ། དེ་བཞིན་དུ་ཕྱི་ལོ་༡༩༣༦ལོའི་ཟླ་༢པའི་ཚེས་༡༩ཉིན་གྱི་ཕྱག་འཕྲིན་ནང་དུ‘‘སྐུ་ཞབས་ཇི་ནོ་ར་སིས་བཟའ་བཏུང་དང་གནས་ཚང་རིན་མེད་གནང་བའི་རོགས་རམ་འོག་ཏུ། ངས་ཨིན་ཡིག་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད’’ཅེས་པའི་ཚིག་དུམ་འདི་འདྲ་མང་པོ་མཇལ་རྒྱུ་ཡོད། ལྷག་པར་དུ་འབྲས་ལྗོངས་ལྕགས་ཀོང་ནས་དགེ་ཆོས་མཆོག་གིས་པཎྜིཏ་ར་ཧུ་ལ་མཆོག་ལ‘‘ཨིན་ཡིག་’’ཏུ་ཕྱག་བྲིས་མཛད་ནས་གསུངས་དོན། ‘‘སྔ་ལོ་ནས་བཟུང་ངས་ཨིན་ཡིག་སྦྱངས་པ་ཡིན། ད་ལྟ་ངས་འབད་པས་ཚིག་རེ་ཟུང་འབྲི་ཤེས་མོད། ངའི་སྒྲ་གདངས་ནི་ད་དུང་སྐྱོ་བོ་ཡོད། ཨིན་ཇིའི་སྐད་ཡིག་ནི་བོད་སྐད་དང་ལྡོག་ཕྱོགས་རེད’’ཅེས་ཁོང་གི་ཕྱག་འཕྲིན་དུ་གསལ།

གོང་གི་ཕྱག་འཕྲིན་དེ་དག་ནི་ཤིན་ཏུ་རྩ་ཆེན་དང་གལ་ཆེན་ཡིན་པ་ཞུ་ཅི་དགོས། ཕྱག་འཕྲིན་རེ་རེའི་ཚིག་དུམ་དག་ལས་དགེ་ཆོས་མཆོག་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ནང་བསྟན་ཁང་པར་བཞུགས་སྐབས། ཁོང་གིས་ཨིན་ཡིག་ཐོག་མར་སྦྱོང་བའི་མགོ་ཚུགས་ཤིང་། དགེ་སློང་ཇི་ནོ་ར་ས་ཞུ་བས་ཁོང་ལ་ཨིན་ཡིག་སློབ་ཁྲིད་གནང་བ་སོགས་གསལ་པོར་ཤེས་ཐུབ། གལ་ཏེ་དགེ་ཆོས་མཆོག་གིས་བླ་བྲང་དང་ལྷ་ས་ནས་ཨིན་ཡིག་སྦྱངས་པ་གནང་ཡོད་ཚེ། ‘‘སྔ་ལོ་ནས་བཟུང་ངས་ཨིན་ཡིག་སྦྱངས་པ་ཡིན། ད་ལྟ་ངས་འབད་པས་ཚིག་རེ་ཟུང་འབྲི་ཤེས་མོས། ངའི་སྒྲ་གདངས་ནི་ད་དུང་སྐྱོ་བོ་ཡོད། ཨིན་ཇིའི་སྐད་ཡིག་ནི་བོད་སྐད་དང་ལྡོག་ཕྱོགས་རེད’’ཅེས་ལྟ་བུ་གསུངས་དགོས་དོན་རྩ་ནས་མེད་པས། ‘‘དེ་ཁོ་དམར་པོའི་གསང་མྱུལ་རེད་ཅེས་བཅུག་པ་རེད་ཟེར། ཁོ་རྒྱ་གར་ལ་སོང་ནས་རི་མོ་ཅུང་ཙམ་བསླབས་པ་ཡིན་ཟེར། རི་མོ་སློབ་སའི་དགེ་རྒན་དེ་ཨུ་རུ་སུ་དཀར་པོ་མིང་ལ་རའོ་རིཀ་ཟེར་བ་ཞིག་ཡིན་ལ། ཁོའི་འཁྲིས་ལ་ཟླ་བ་དྲུག་ཏག་ཏག་ལ་རི་མོ་དང་དབྱིན་ཇིའི་སྐད་བསླབས་པ་ཡིན་ཟེར’’[13]ཞེས་དགེ་ཆོས་ཀྱིས་ཇཱོར་ཇི་རོལ་རིག(G. Roerich 1902–1961) གི་མདུན་ནས་རི་མོ་དང་ཨིན་ཡིག་སྦྱངས་པའི་གསུང་དུམ་འདི་ཡང་ཧ་ཅང་མ་དག་པ་རེད་སྙམ།

ཕྱི་ལོ་༡༩༣༧ལོར་ཀ་ལིམ་སྦུག་ལ་ཕེབས་ནས་ཁུ་ནུ་བ་བྷ་བུ་མཐར་ཕྱིན(1890–1976)དང་ཞལ་འདྲིས་ཀྱི་གྲོགས་པོར་གྱུར་ཅིང་། ཁོང་གིས་བོད་ཨིན་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་གྱི་དེབ་དེ་འབྲི་བར་རོགས་རམ་གནང་བ་དང་། གསར་འགྱུར་མེ་ལོང་སྟེང་དུའང་རྩོམ་ཡིག་སྣ་ཚོགས་སྤེལ་མགོ་ཚུགས། ཧོས་ཌིར་ལགས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི«ཨ་མདོའི་སྤྲང་ཀོག»ཅེས་པའི་དེབ་ཏུ‘‘ཕལ་ཆེར་དེ་ནི་༡༩༣༧ལོའི་དབྱར་གཞུང་ཡིན་སྐབས་ཤིག་ལ། དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས་བྷ་བུ་མཐར་ཕྱིན་ལགས་དང་ལྷན་དུ་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག་གི་སྐུ་ཚེའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཆ་ཤས་ཨིན་འགྱུར་མ་ཞིག་ལ་སློབ་སྦྱོང་གནང་འདུག་པ་དང་། ཁོང་རྣམ་པ་གཉིས་ཀྱིས་ཉིན་རེར་དུས་ཚོད་གསུམ་ཙམ་ལ་ཕྱག་ལས་ལྷན་གཅིག་ཏུ་གནང་བཞིན་ཡོད’’[14]ཅེས་བྲིས་འདུག

ང་ཚོས་ཟླ་ཚེས་གསལ་པོར་མི་ཤེས་ནའང་། སྐབས་དེར་སྐུ་ཞབས་གཞའ་ཁུ(Jacques Bacot1877–1965)བརྒྱུད་དེ་དགེ་ཆོས་མཆོག་གིས་ཐང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་དེབ་ཐེར་ཞིག་ཏུ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་འཁོད་འདུག་པ་མཁྱེན་པར་མ་ཟད། སྐུ་ཞབས་ཟི་ཊལ(Stephen Wootton Bushnell 1844 –1908) ལགས་ཀྱིས་བསྒྱུར་པའི་ཐང་རྒྱལ་རབས་ལས་བོད་ཀྱི་སྐོར་གྱི་ཨིན་འགྱུར་མ་ཕྱག་ཏུ་རག་སྟབས། ‘‘ཀ་ལོན་སྦུག་ཏུ། ཁོང་གིས་རྒྱ་ནག་གི་མཁས་པ་ཙང་ཞང་འཇུ(Zhang Zhengji)ལགས་ལ་འབྲེལ་བ་གནང་སྟེ། ཁོང་དང་ལྷན་དུ་རྒྱ་སྐད་དུ་བྲིས་པའི་ཐང་ཡིག་ལས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བཀླགས་ཤིང་། དེ་ནས་སྐུ་ཞབས་ཟི་ཊལ་ལགས་ཀྱི་ཨིན་འགྱུར་མ་འགྲིག་མིན་དང་གཤིབ་བསྡུར་གནང་འདུག’’[15]ཅེས་བྲིས་ཡོད།

ཕྱི་ལོ་༡༩༣༨ལོར་དགེ་ཆོས་མཆོག་པཎྜིཏ་ར་ཧུ་ལ་དང་རི་མོ་མཁས་པ་ཀཱང་བཱེ(Kanwal Krishna 1890–1976 )གཉིས་དང་ལྷན་དུ་རྒྱ་དཔེ་རྩད་གཅོད་ཆེད་བོད་དུ་ཕེབས། ཕྱིས་སུ་དམ་པ་ཁོང་ཀ་ལི་ཀ་ཏར་བཞུགས་སྐབས། ‘‘དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ལགས་ཀྱིས་དུས་ཚོད་སྟོང་པ་མང་ཤོས་སྒྱུ་རྩལ་བ་གཉིས་ཀྱི་ལྷན་དུ་བསྐྱལ་བ་རེད། ལྷག་པར་དུ་སྐུ་ཞབས་པན་ནཱེ( Pheni Moukherji 1890–1976)ལགས་དང་ལྷན་དུ་བསྐྱལ་འདུག ཁོང་གིས་ཁན་ནཱའི་འདྲ་པར་གྱི་ལས་ཀའི་ཐོག་ལ་རོགས་རམ་གནང་ཞིང་། སྐབས་དེར་ཁོང་གཉིས་ཀྱིས་གླེང་མོལ་ནི་ཨིན་སྐད་ཐོག་ནས་གནང་ཡོད་པ་རེད། ཕྱི་ལོ་༡༩༣༨ལོར་ཀཱང་བཱེ་ལགས་ཀྱིས་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ཐོག་མར་མཇལ་བ་དང་། ཁོང་གིས་བཤད་ན་དགེ་ཆོས་ལགས་ཀྱིས་ཨིན་སྐད་ཐོགས་མེད་དུ་མཁྱེན་གྱི་འདུག’’[16]ཅེས་ཀྱང་བྲིས་འདུག

འདིར་གསལ་བཤད་ཞུ་དགོས་པ་ནི། དགེ་ཆོས་མཆོག་མཆོག་རྡོ་རྗེ་གླིང་དང་། འབྲས་ལྗོངས། ཀ་ལི་ཀ་ཏ། སིངྒ་ལ། ཀུ་ལུ་སོགས་སུ་བཞུགས་སྐབས་རྒྱ་གར་གནས་ཆེན་ཁག་དང་། གྲོང་ཁྱེར། དེ་བཞིན་གནའ་ཤུལ་རིག་རྫས་ཡོད་པའི་ཡུལ་ལུང་གང་སར་ཞབས་ཀྱིས་བཅགས་ནས་དེ་དག་གི་སྔར་གྱི་མིང་དང་། དིང་དུས་ཀྱི་བརྡ་གསར་པར་ཅི་ལྟར་འབོད་པ། སྔར་དང་ད་ལྟའི་གནས་ཚུལ། ཐ་ན་རྩི་ཤིང་དང་མེ་ཏོག་སོགས་ལའང་ཞིབ་འཇུག་གནད་དུ་ཐིངས་པ་གནང་ནས་ཐོ་འགོད་དང་། ལ་ལར་ཕྱག་བྲིས་རི་མོར་ཕབ་པ་སོགས་རྣམ་ཐར་གཞན་དུ་གསལ་བས། འདིར་ཕྲན་གྱིས་རྩོལ་བ་བྱེད་པའི་དགོས་པ་མ་མཐོང་།

ཕྱི་ལོ་༡༩༣༩ལོར་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་ཡུལ་དབུས་གྲོང་ཁྱེར་སྐྱ་ནར་གྱི་བུར་བཞུགས་པ་ནས་བཟུང་། དམ་པ་གང་དེས་ཨིན་ཡིག་གི་ལམ་ནས་ཕྱག་རྩོམ་གནང་མགོ་ཚུགས་ཏེ། ཕྱི་ལོ་༡༩༣༩ལོར‘‘མ་ཧཱ་བྷོ་དྷི་བྱང་ཆུབ་ཆེན་པོའི་ཆོས་ཚོགས’’(Mahabodhi Society)ཞེས་པའི་ནང་པའི་ཆོས་ཚོགས་དེས་ཀ་ལི་ཀ་ཏ་ནས་སྤར་སྐྲུན་བྱས་པའི«མ་ཧཱ་བྷོ་དྷིའི་དུས་དེབ»(Mahabodhi Journal)ཏུ‘‘བླ་མ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ’’ཞེས་པའི་མཚན་ཐོག་ནས‘‘སྐུ་འབུམ། ལྐོག་གྱུར་གྱི་གྲོང་ཁྱེར’’[17]ཞེས་པའི་རྩོམ་ཞིག་སྤེལ་འདུག་པ་འདི་ནི། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་བོད་མི་ཞིག་གིས་ཨིན་ཡིག་ཏུ་བྲིས་པའི་རྩོམ་ཡིག་སྔ་ཤོས་ཀྱི་གྲས་ཡིན།

‘‘མ་ཧཱ་བྷོ་དྷི་བྱང་ཆུབ་ཆེན་པོའི་ཆོས་ཚོགས’’འདི་ནི་ཕྱི་ལོ་༡༨༩༡ལོར་སིངྒལའི་ནང་པའི་དགེ་སློང་ཨེ་ནཱ་རྒ་རེ་ཀཱ(Anagarika Dharmapala 1864 – 1933)དང་ཨིན་ལན་གྱི་གསར་འགོད་པ་དང་སྙན་ངག་པ་ཨེ་བཱན(Edwin Arnold 1832 – 1904)རྣམ་གཉིས་ཀྱིས་སིངྒལའི་ཡུལ་དུ་དབུ་འཛུགས་གནང་ཞིང་། ཕྱིས་སུ་ཆོས་ཚོགས་དེའི་ལས་ཁུངས་རྒྱ་གར་ཀ་ལི་ཀ་ཏར་གནས་སྤོར་བྱས་རྗེས། ཕྱི་ལོ་༡༨༩༢ལོ་ནས་བཟུང«མ་ཧཱ་བྷོ་དྷིའི་དུས་དེབ»ཀྱང་འདོན་སྤེལ་གནང་འདུག དགེ་ཆོས་མཆོག་གི་གྲོགས་པོ་པཎྜིཏ་ར་ཧུ་ལ་ལགས་ཀྱི་ཆོས་ཚོགས་འདི་ཁོང་བོད་དུ་མ་ཕེབས་གོང་ནས་ཤེས་པ་མ་ཟད། འབྲེལ་བའང་ཡག་པོ་ཡོད་སྟབས། ཕྱིས་སུ་ཁོང་གིས་དགེ་ཆོས་མཆོག་ལ་ངོ་སྤྲོད་གནང་ཞིང་། ཆོས་ཚོགས་འདིའི་རོགས་རམ་ལ་བརྟེན་ནས་དམ་པ་ཁོང་སིངྒལའི་ཡུལ་དུའང་ཕེབས་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད།

ཕྱི་ལོ་༡༩༤༠ལོར་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་ལྷོ་ཕྱོགས་སིངྒ་ལའི་གླིང་དུ་ཕེབས་ཤིང་། སྐབས་དེར་དགེ་ཆོས་ཀྱིས་སིངྒ་ལའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཟིན་བྲིས་མང་པོ་ཞིག་ཨིན་ཡིག་ཏུ་བཏབ་འདུག་པ་དང་། ཁོང་གི་ཨིན་ཡིག་གི་ཟིན་བྲིས་དེ་དག་ད་དུང་ཡང་ང་ཚོའི་མཇལ་ཡུལ་དུ་ཡོད། དགེ་ཆོས་ལགས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་དིང་རབས་རི་མོ་བ་གྲགས་ཅན་ཨ་མདོ་བྱམས་པར(1914–2002)‘‘རྒྱ་གར་ནས་ཁོ་སིང་ག་ལ་ཕྱིན་པ་ཡིན་ཟེར། སིང་ག་ལར་ཕྱིན་དུས་རྒྱ་མཚོའི་ནང་ནས་འགྲོ་དགོས་ཀྱི་འདུག་ཟེར། བལ་ཡུལ་ནས་ཡིན་པའི་བུ་ཞིག་ངའི་མཉམ་དུ་ཕྱིན་པ་ཡིན་ཟེར། བལ་ཡུལ་གྱི་བུ་དེས་ང་ལ་དབྱིན་ཇིའི་སྐད་རྒྱག་གི དེ་ནས་ངས་ཀྱང་ཕར་དབྱིན་ཇིའི་སྐད་བརྒྱབས་པ་ཡིན་ཟེར། ངའི་དབྱིན་ཇིའི་སྐད་ཆའི་སྒྲ་དེ་བུ་དེས་དབྱིན་ཇིའི་སྒྲ་དང་བསྡུར་ན་ངས་ཁོ་ལ་དོ་ཡི་མི་འདུག་ཟེར། ཁོ་རང་གི་སྒྲ་དེ་ཞེ་དྲག་གི་ཡག་གི ང་ལོ་ཆེན་པོ་ཡིན་དུས་དབྱིན་ཇིའི་སྐད་བསླབས་པ་ཡིན་སྐབས་སྒྲ་དེ་ཞེ་དྲག་ཡག་པོ་མི་འདུག ངེད་གཉིས་གྲུ་གཟིངས་ནང་ནས་ཕར་རྒྱ་མཚོའི་ནང་འགྲོ་དུས། ང་ལ་རྒན་ལགས། ཁྱོད་རང་གིས་དབྱིན་ཇི་སློབ་སྦྱོང་གནང་ནས་ལོ་ག་ཚོད་བསྡད་པ་ཡིན་ཞེས་ང་ལ་ཚུར་སྐད་ཆ་འདྲི་གི ངས་དྲང་པོར་བཤད་པ་ཡིན། ང་དབྱིན་ཇིའི་སློབ་གྲྭའི་ནང་མ་བསྡད། ངས་མ་གཞི་རི་མོ་སློབ་སྦྱོང་བྱས་པ་ཡིན། དེའི་ཞོར་ལ་དབྱིན་ཇི་ཟླ་བ་དྲུག་ལ་སྦྱངས་པ་ཡིན་ཞེས་པར། རེད་རེད། རྒན་ལགས་ཀྱིས་ང་ལ་ཞལ་རྩེད་གནང་གིན་ཡོད་པ་འདྲ་ཟེར། མ་རེད། མ་རེད། དེ་འདྲ་མ་རེད། ཁྱོད་ཞེ་དྲག་གི་དབྱིན་ཇི་མཁས་པོ་རེད་འདུག་ཟེར། ཁྱོད་རང་གིས་ཞེས་ན་ངའི་དབྱིན་ཇིའི་སློབ་སྦྱོང་གི་ཚད་ག་འདྲ་འདུག་ཅེས་པར། ངས་བྱས་ན་ཁྱོད་ལོན་གྲོན་གྱི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ཞིག་གི་ནང་ནས་སློབ་སྦྱོང་བྱས་པའི་མི་ཞིག་རེད་འདུག་ཅེས་དེ་འདྲ་ཟེར་གི་ཟེར’’[18]ཞེས་གསུངས་འདུག

དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་སིངྒ་ལར་བཞུགས་ནའང་། ཁོང་གིས་ཨིན་ཡིག་ཏུ་མཛད་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཁག<<མ་ཧཱ་བྷོ་དྷིའི་དུས་དེབ>>ཏུ་ཆད་མེད་དུ་སྤེལ་གྱིན་ཡོད། ཕྱི་ལོ་༡༩༤༠ལོའི་ཟླ་བདུན་པའི་དུས་དེབ་ཏུ‘‘སྐུ་འབུམ་ནས་ལྷ་ས་བར་གྱི་ངའི་འགྲུལ་བཞུད’’[19]ཅེས་པ་དང་། ལོ་དེའི་ཟླ་༡༠པའི་དུས་དེབ་ཏུའང‘‘ལྷ་ས། གངས་ལྗོངས་ཀྱི་རྒྱལ་ས’’[20]ཞེས་པ་སྤེལ་ཡོད། དེ་བཞིན་དུ‘‘བོད་ཀྱི་བླ་མ་དགེ་བཤེས་ཆོས་འཕེལ’’གྱི་མིང་ཐོག་ནས་ཀྱང‘‘མཚན་སྙན་མེད་པའི་ཏཱ་ལའི་བླ་མ’’[21]ཞེས་པའི་རྩོམ་ཞིག་སྤེལ་འདུག གོང་དུ་གླེང་བའི‘‘སྐུ་འབུམ། ལྐོག་གྱུར་གྱི་གྲོང་ཁྱེར’’ཞེས་པ་དང་། ‘‘སྐུ་འབུམ་ནས་ལྷ་ས་བར་གྱི་ངའི་འགྲུལ་བཞུད’’ ‘‘ལྷ་ས། གངས་ལྗོངས་ཀྱི་རྒྱལ་ས’’ ཞེས་པའི་ལྗགས་རྩོམ་འདི་དག་ནི་དམ་པ་ཁོང་ཡུལ་ལུང་གང་དུ་བཞུགས་སྐབས་དངོས་སུ་མཐོང་སྣང་བྱུང་བའི་ཚོར་བ་དང་དངོས་ཡོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་གཞི་ལ་བཞག་སྟེ་མཛད་པའི་བརྩམས་ཆོས་གསུམ་རེད་ལ། ‘‘མཚན་སྙན་མེད་པའི་ཏཱ་ལའི་བླ་མ’’ཞེས་པའི་རྩོམ་ཡིག་འདི་ནི་༧རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་དྲུག་པ་ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་མཆོག་གི་མཛད་རྣམ་ཧ་ཅང་ཉིང་བསྡུས་སུ་བྲིས་པ་ཞིག་ཡིན་ནའང་། ༧རྒྱལ་དབང་ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་ནི་སོག་པོ་དབང་སྒྱུར་མཁན་གྱིས་བཀྲོངས་པ་མིན་པར། ཁོང་ཨ་མདོའི་ཕྱོགས་སུ་བྲོས་བཤོལ་དུ་ཕེབས་ནས་ཕྱིར་ལྷ་སར་ལོག་ཅིང་། དེ་ནས་རྒྱ་གར་སོགས་སུ་སྐུ་ཚེ་བསྐྱལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་སྟེ། ལྷ་བཙུན་ངག་དབང་རྡོ་རྗེས(1715-1780)མཛད་པའི<<རྒྱལ་བ་ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོའི་གསང་བའི་རྣམ་ཐར>>གྱི་བརྗོད་བྱ་དང་འདྲ་སེ་ཡོད་པ་རེད།

དེ་བཞིན་དུ། ཕྱི་ལོ་༡༩༤༠ལོའི་ཟླ་བཅུ་གཅིག་པའི«མ་ཧཱ་བྷོ་དྷིའི་དུས་དེབ»ཏུ‘‘དགེ་བཤེས་ཆོས་འཕེལ’’གྱི་མཚན་ཐོག་ནས‘‘མ་ཕམ་གཡུ་མཚོ’’ཞེས་པ་དང་། ‘‘ཀྱེ་ཧུད། ཕྱོགས་གང་དུ།’’ ‘‘རེབ་གོང’’ ‘‘མི་ལ་རས་པའི་དྲིས་ལན’’ཞེས་པའི་སྙན་ངག་ཁག་བཞི་[22]སྤེལ་འདུག སྙན་ངག་འདི་དག་རོལ་མྱོང་གནང་བའི་ནུབ་ཕྱོགས་པ་ཚོས་དགེ་ཆོས་ཀྱི་ཨིན་ཡིག་གི་མཁྱེན་རྩལ་ལས་འཕྲོས་ཏེ་སྙན་ངག་ཁག་གི་ཚིག་གི་སྒྱུ་རྩལ་དང་། རྩོམ་གཤིས་ཀྱི་ཆ་ལ་ངོ་མཚར་གནང་བཞིན་ཡོད་ལ། དགེ་ཆོས་ཀྱིས་བརྩམས་མིན་ལ་དོགས་པ་[23]གནང་བཞིན་ཡོད། ‘‘རེབ་གོང’’ཞེས་པའི་སྙན་ངག་འདི་ལ་ཨིན་ཇིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྙན་ངག་པ་དང་ཟློས་གར་འཁྲབ་གཞུང་རྩོམ་པ་པོ་གྲགས་ཅན་བེལ་ཡམ་ཤག་ཁུ་སི་པེ་ཨར( William Shakespeare 1564-1616)ལགས་ཀྱི་སྙན་ངག་གི་རྩོམ་གཤིས་ཡོད་པར་གྲགས་མོད། དགེ་ཆོས་ཀྱི་མགྲིན་པ་དང་སྙུག་རྩེ་ནས་ཐོན་པའི་སྙན་ངག་འདི་དག་གནས་གང་དུ་བརྩམས་པ་དང་། ཟླ་ཚེས་ནམ་ཞིག་ལ་བྲིས་པ་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་གནས་སྐབས་སུ་ཞུ་ནུས་བྲལ།

ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་བཤད་ན། དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་གིས་ཨིན་ཡིག་གི་སྙན་ངག་རོལ་མྱོང་བགྱིས་པའི་ཐད་ལ་དགོངས་ཚུལ་ཞིག་གསུངས་ཡོད་པ་འདི་ལྟར། ‘‘ངས་ཨིན་ཅིའི་སྐད་དུ་བྲིས་པའི་སྙན་ངག་གི་བྲོ་བ་མྱོང་ཐབས་བྱས་ཀྱང་གོ་བ་ཁོང་ཚོས་མྱངས་པ་འདྲ་བ་ཞིག་ཡོང་བགྱི་མི་འདུག་ཅིང་། དེ་ཐོག་གཞན་གྱིས་འགྲེལ་ན་ཡང་ཁོང་ཚོའི་བསམ་ཚུལ་གཏིང་ལོན་པ་ཞིག་མི་ཡོང་འདུག་པས། རང་གིས་ཨིན་ཇིའི་ནང་བྲིས་ཁག་བྱས་ན་ཁྱད་འདྲ་ཨེ་ཡོང་བསམས་ཀྱང་བྲིས་ཚར་དུས་ཁྱད་མཚར་ཞིག་ཡོང་འགྲོ་བགྱི་འདུག་པས་ཆུང་ངུའི་དུས་ནས་རང་རང་གི་སྐད་དེ་མ་གོམས་ན་མི་ཡོང་བ་འདྲ’’[24]ཞེས་གསལ།

ཕྱི་ལོ་༡༩༤༡ལོའི་ཟླ་དང་པོའི«མ་ཧཱ་བྷོ་དྷིའི་དུས་དེབ»ཏུའང‘‘བླ་མ་དགེ་བཤེས་ཆོས་འཕེལ’’གྱི་མཚན་ཐོག་ནས‘‘བོད་ཀྱི་སྙན་གྲགས་ཆེ་བའི་བྷངྒལའི་པཎ་གྲུབ་གཉིས’’[25]ཞེས་པ་དང་། ཕྱི་ལོ་༡༩༤༢ལོར‘‘ བྷོ་ས་ཌི’’ (The Bosat)ཞེས་པའི་ཚགས་ཤོག་ཏུ‘‘བླ་མ་དགེ་བཤེས་ལགས’’ཀྱི་མཚན་ཐོག་ནས‘‘བོད་དང་ལིངྐ’’(སིངྒ་ལ)[26]ཞེས་པའི་ངོ་སྤྲོད་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་ཀྱང་སྤེལ་འདུག དགེ་ཆོས་མཆོག་གི་བརྩམས་ཆོས་འདི་དག་གི་མགོར‘‘བླ་མ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ’’དང་། ‘‘བོད་ཀྱི་བླ་མ་དགེ་བཤེས་ཆོས་འཕེལ’’ ཡང་ན‘‘བླ་མ་དགེ་བཤེས་ཆོས་འཕེལ’’ ‘‘བླ་མ་དགེ་བཤེས་ལགས’’ཀྱི་མིང་འདི་ལྟ་བུ་འཁོད་འདུག་ནའང་། ལྷ་ས་ནས་དགེ་ཆོས་ཀྱིས་བྷ་བུ་མཐར་ཕྱིན་ལ་སྤྲིངས་པའི་ཡི་གེ(ཕལ་ཆེར་༡༩༤༩ལོར་མིན་ནམ་སྙམ)ཞིག་ཏུ‘‘ཁོ་བོའི་མིང་ལ་ཨ་མདོ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ཞེས་པ་ལས་དགེ་བཤེས་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ཞེས་མ་སྤེལ་རོགས’’ཞེས་གསུངས་པ་དང་། ར་ཧུ་མཆོག་གིས་བྲིས་པའི‘‘ངོས་ལ་བཀའ་དྲིན་ཆེ་བའི་གང་ཟག་རྣམས་ཀྱི་ཆེད’’ཅེས་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཏུ‘‘བོད་སྐད་ནང་དགེ་བཤེས་ཞེས་པའི་ཚིག་གི་གོ་དོན་ནི་དགེ་བའི་གྲོགས་པོའམ་(ཆོས་གྲོགས)ལ་གོ་ཞིང་། དགེ་བཤེས་ཞེས་པའི་ཚིག་འདིའི་དོན་དང་ང་ཚོས་འདིར་རྒྱ་གར་ནང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་ཚིག་ཤཱསྟྲི(བསྟན་བཅོས་མཁས་པ)དང་སློབ་དཔོན་(མཁས་པ)གཉིས་ཀྱི་དོན་དང་གཅིག་མཚུངས་བེད་སྤྱོད་གནང་དགོས་དོན་གང་ཡིན་ངས་ཤེས་མ་བྱུང་། དགེ་བཤེས་དེའི་མཚན་ལ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ལམ་སངྒ་ངྷརྨ་ཝར་དན(Sanha Dharma Vardhan)ཞེས་ཞུ། མདོར་ན་ང་ཚོས་ཁོང་ལ་ཆོས་འཕེལ་ལམ་དགེ་བཤེས་ཞེས་བོས་ན་འགྲིག ངས་ཁོང་ལ་དགེ་བཤེས་ཞེས་འབོད་ཀྱི་འབོད’’[27]ཅེས་གསལ་བ་བཅས་ལ་བལྟས་ན། «མ་ཧཱ་བྷོ་དྷིའི་དུས་དེབ»ཏུ་གསལ་བའི་དགེ་ཆོས་མཆོག་གི་མིང་འདི་དག་ཀྱང་དུས་དེབ་དེའི་རྩོམ་སྒྲིག་པས་ལག་པ་བསྲིངས་པ་མིན་ནམ་སྙམ་པའི་དོགས་པ་ཞིག་རང་ཤུགས་སུ་སྐྱེས་བྱུང་།

དྲན་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་གིས་བོད་ཡིག་དང་ཨིན་ཡིག་ཏུ་ཕྱག་རྩོམ་སྣ་མང་མཛད་བཞིན་པ་དང་། ཧ་ཅང་རྩོམ་བྲེལ་ཆེ་བའི་དུས་སྐབས་དེ་འདྲ་ཞིག་ལ། ཨུ་རུ་སུའི་མཁས་པ་ཇཱོར་ཇི་རོལ་རིག་ལགས་ཀྱིས་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་རྒྱ་གར་བྱང་ཕྱོགས་ཀུ་ལུ་ཏར་གདན་ཞུས་མཛད་པ་དང་། དེ་ནི་ཕྱི་ལོ་༡༩༤༢ཙམ་རེད། རོལ་རིག་གིས་དགེ་ཆོས་ཀྱི་རོགས་རམ་ལ་བརྟེན་ནས«དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ»ཨིན་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་པ་དང་། རོལ་རིག་གིས«དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ»ཡི་འགྱུར་མ་དེའི་སྔོན་གླེང་དུའང་‘‘བོད་ཀྱི་མཁས་པ་གྲགས་ཅན་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་དང་ལྷན་དུ་འགྱུར་འདིར་བགྲོ་གླེང་གནང་ཐུབ་པ་བྱུང་བ་དེ་ནི་ངའི་འདོད་པ་ཁེངས་པའི་རྒྱུ་ཚོགས་ཤིག་ཏུ་གྱུར། ཁོང་གི་ཕན་ཐོགས་ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་ལམ་སྟོན་ལ་འདིར་ངས་ཤེས་པའི་སྒོ་ནས་བཀའ་དྲིན་རྗེས་དྲན་ཞུ་འདོད་བྱུང’’[28]ཞེས་གསལ་བཤད་གནང་ཡོད་ནའང་། ཧོར་ཁང་ཚང་གིས‘‘ཨུ་རུ་སུའི་རི་མོ་མཁས་པ་རོལ་རིག་སི་བྱ་བས་རྒྱ་གར་ཀུ་མུར་གདན་དྲངས་པ་ལྟར་ཕེབས་ཏེ་ཁོང་དང་མཉམ་དུ་དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ་ཧྲིལ་བོ་དབྱིན་ཡིག་ཏུ་སྒྱུར་རོགས་མཛད་པ་རེད། རོལ་རིག་གིས་བྱས་ཟེར་ནའང་ཕྱག་ལས་ཧྲིལ་བོ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས་གནང་བ་རེད[29]’’ཅེས་གསུངས་ཡོད་ལ། ཁོང་གི་སྙན་རྩོམ་ཞིག་ཏུའང‘‘ཁྲམ་དང་གཡོ་སྒྱུའི་རྩེད་མོ་དགུ་སྒྲིག་ཏུ་བྱས་ཏེ། །འབད་པ་བརྒྱ་ཡིས་སྒྲུབ་པའི་འཇིག་རྟེན་གྱི་འདུན་མས། །ཡུན་རིང་སྒུགས་པའི་མཐའ་ལ་སྟོང་བསླུས་སུ་བྱས་པས། །ལོ་གསུམ་སྡུག་ལས་བྱས་པའི་ཨ་ཐང་ནི་ཆད་སོང’’[30]ཞེས་གསུང་སྐད་ཤོར་བའི་ཚིགས་བཅད་ཅིག་ཡོད། གལ་ཏེ་དགེ་ཆོས་ཀྱིས་ཚིགས་བཅད་འདི་རོལ་རིག་ལ་བྲིས་གནང་ཡོད་ཚེ། རོལ་རིག་གིས་དམ་པ་ཁོང་ལ་དྲང་བདེན་གནང་མེད་པ་ཞོར་ནས་ཤེས་ཐུབ་པ་ཞིག་རེད།

ཕྱི་ལོ་༡༩༤༤ལོའི་སྔ་རྗེས་སུ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་བྱང་ཀུ་ལུ་ཏར་རྒྱུན་བཞུགས་གནང་སྟེ་ལྗགས་རྩོམ་གནང་བཞིན་ཡོད། སྐབས་དེའི་སྔོན་ཙམ་ཞིག་ལ«མ་ཧཱ་བྷོ་དྷིའི་དུས་དེབ»ཏུ་བྱང་ཨ་རིའི་བོད་རིག་པ་བ་ཞིག་གིས་དགེ་ཆོས་ལགས་ཉིག་ཡོར་ལ་གདན་འདྲེན་གནང་བའི་རྩོམ་ཞིག་སྤེལ་ཡོད་ལ། དགེ་ཆོས་ལགས་ཀྱང་ཕེབས་འདོད་ཀྱི་རེ་བ་ཤིན་ཏུ་ཆེ་ནའང་། འཛམ་གླིང་དམག་ཆེན་གཉིས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ཕེབས་ཐུབ་མེད་པ་རེད། ‘‘རྒྱ་གར་གཞུང་ནས་དམ་པ་འདི་ལ་བོད་ཡིག་ཏུ་ཡོད་པའི་ཆོས་དང་རིག་གནས་སྐོར་ཁག་ཅིག་ཨིན་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་རྒྱུའི་ལས་འགན་ཕུལ་བ་འཚོ་བ་དོན་གཉེར་གྱི་སླད་དུ་དེ་དོན་མི་མཛད་ཐུ་མེད་ལྟར (RAYAASIATIGSOCIETVO) ཞེས་བྱ་བའི་ཚན་པའི་ནང་དུ་ཕྱག་ལས་གནང་མུས་སྐབས། ཟེར་ཐོས་སུ་ཨ་རིའི་མི་ཞིག་གི་རྒྱ་གར་སྲིད་གཞུང་དང་འབྲེལ་བ་བྱས་ནས་ཁོང་ཨ་རིར་གདན་འདྲེན་ཞུ་རྩིས་བྱས་སྐབས་དང་། ཡང་ཁ་ཅིག་གིས་ཕ་རན་སིའི་གདན་ཞུ་བྱ་རྩིས་བྱས་སྐད་ཟེར་བ་གང་ལྟར་ཨ་རིའམ་ཕ་རན་སི་གང་ཡིན་གྱི་མི་ཞིག་གིས་ཕོགས་ཐོབ་ཆེན་པོ་དང་བཅས་གདན་ཞུ་བྱས་པ་སྐབས་དེར་དམ་པ་དེ་ཉིད་ལ་འཚོ་བའི་ཐོག་སྐུ་ངལ་ཡོད’’[31]ཅེས«རྟོགས་བརྗོད་དད་པའི་སྣང་བ»ཡི་ནང་དུ་གསལ་བ་འདི་ལའང་བདེན་པའི་ཆ་ཡོད་པ་རེད་དྲན་བྱུང་།

སྐབས་དེར། དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་ཕྱི་རྒྱལ་དུ་གདན་འདྲེན་ཞུ་མཁན་ནི་ཨ་རི་བ་བླ་མ་དཀར་པོའམ་ཐིའུ་སི(Theos casimir Hamati Bernard)ལགས་ཡིན་ལ། ཐིའུ་སིས་བོད་ཀྱི་བཀའ་བསྟན་རྣམས་ཨིན་བསྒྱུར་གྱི་ལས་གཞིའི་ཆེད་དུ་དགེ་ཆོས་མཆོག་ཨ་རིར་གདན་འདྲེན་ཞུ་རྩིས་གནང་ཡོད། «ཨ་རི་བ་བླ་མ་དཀར་པོ»ཞེས་པའི་དེབ་ཏུ། ‘‘དཔེ་དེབ་འདིའི་རྩོམ་པ་པོས་ཀྱང་། དགེ་ཆོས་ནི་བཀའ་བསྟན་དབྱིན་བསྒྱུར་གྱི་ལས་གཞིར་ཧ་ཅང་འཚམ་པོ་ཡོད། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་དགེ་ཆོས་ཁོང་དབྱིན་ཡིག་ལ་བྱང་ཆུབ་པ་དང་། ཐིའུ་སི་ཀ་སྦུག་ཏུ་བསྡད་རིང་མཐར་ཕྱིན་བྷ་བྷུའི་མདུན་ནས་བོད་ཡིག་སྦྱོང་སྐབས་དགེ་ཆོས་ཀྱིས་མཐར་ཕྱིན་བྷ་བྷུ་ཡིས་སྒྲིག་བཞིན་པའི་དབྱིན་བོད་ཚིག་མཛོད་ལ་རོགས་རམ་བྱས་པར་དངོས་སུ་མཐོང་བ་དང་། དེར་མ་ཟད། ཁོང་ནི་དེང་དུས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་གནས་ཚད་ཀྱང་ལེགས་པོ་ཡོད་དེ། ཁོང་གིས་ཕྱི་ལོ་༡༩༣༨ལོར་སྐབས་དེའི་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ནང་ལྟ་ཚུལ་རྦད་དེ་མི་མཐུན་པའི་འཛམ་གླིང་རིལ་རིལ་ཡིན་པའི་ཆེད་རྩོམ་གསར་འགྱུར་མེ་ལོང་ཐོག་ཏུ་སྤེལ་བས། གནའ་དེང་གཉིས་ཀའི་ཤེས་ཡོན་ལ་མཁྱེན་པ་ཡངས་སྐོར་བྲིས་འདུག’’[32]ཅེས་བྲིས་ཡོད།

དགེ་སློང་ཇི་ནོ་ར་སས་ཨ་རི་བ་བླ་མ་དཀར་པོར་སྤྲིངས་པའི་འཕྲིན་ཡིག་ཅིག་གི་མཇུག་ཏུ། ‘‘འཕྲིན་ཡིག་འདིའི་མཇུག་མ་བསྡུས་པའི་སྔོན་དུ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་སྐོར་ངེས་པར་བསྐྱར་དུ་བཤད་དགོས་པ་ཞིག་ལ། དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ནི་ཕྲན་གྱི་མི་ཚེའི་ནང་ཐུག་པའི་བོད་ཀྱི་མཁས་དབང་རྣམས་ཀྱི་གྲས་ནས་ཤེས་རབ་ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་སྐྱེས་བུ་ཁྱད་པར་བ་ཞིག་ཡིན། གལ་ཏེ་ཁྱེད་རང་དངོས་གནས་ཐེག་ཆེན་གྱི་གཞུང་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་འདོད་དང་། རྒྱ་ཆེ་བའི་ལས་གཞི་སྒྲུབ་འདོད་ཡོད་ན། ཁོང་ངེས་པར་དུ་མ་ཤོར་བ་བྱོས། གལ་ཏེ་ཁྱོད་ཀྱིས་ཁོང་གདན་འདྲེན་ཞུ་བར་འཐུས་ཤོར་སོང་ན། ཡང་བསྐྱར་ཁོང་ལྟ་བུ་རྙེད་དཀའ། དེར་བརྟེན། ཐབས་ཤེས་གང་ཡོད་ཀྱིས་ཁོང་མ་ཤོར་བ་བྱོས་དང་། ཕྲན་ནས་ཀྱང་དམག་འཁྲུག་མཇུག་མ་བསྒྲིལ་བར་དུ་ཁོང་འདིར་ཉར་ཆོག’’[33]ཅེས་བྲིས་འདུག ཕྱིས་སུ་དགེ་ཆོས་མཆོག་ལ་ཨ་རིའི་ཐོངས་མཆན་མ་རག་པས། ཐིའི་སིའི་ལག་ནས་དགེ་ཆོས་མཆོག་ཤོར་ཡོད་ལ། དེའི་གྱོང་གུད་ནི་གང་ཟག་གཅིག་ལ་ཐེབས་པ་མིན་པར། རྒྱ་ཆེ་ས་ནས་བཤད་ན་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་དང་མི་རིགས་ཤིག་ལ་ཐེབས་པ་རེད་སྙམ།

ཕྱི་ལོ་༡༩༤༥ལོར་བོད་ནས་ཁྲི་བྱང་རིན་པོ་ཆེ་དང་བཀའ་བློན་ཀ་ཤོད་པ་ཆོས་རྒྱལ་ཉི་མ་གཉིས་ཀྱིས་ཞབས་སྐུལ་འཕྲིན་ཡིག་ནན་པོར་གནང་བས། དགེ་ཆོས་ལགས་མོན་རྟ་དབང་བརྒྱུད་ནས་བོད་དུ་ཕེབས་པ་ཡོངས་གྲགས་ཡིན་ནའང་། སྐབས་འདིར་ལྷོ་འབྲུག་དང་མོན་རྟ་དབང་གཉི་གར་ཕེབས་ནས་བོད་ཡུལ་དུ་གཤེགས་པའི་དགོངས་པ་བཞེས་མཁན་ཀྱང་ཡོད།[34] དགེ་ཆོས་མཆོག་དང་ར་ཛ་རྡོ་རྗེ་ཞུ་བ་གཉིས་ཀྱིས་འཇམ་མགོན་བླ་མ་ཙོང་ཁ་པ་ཆེན་པོའི་གསུང་ཞིག་ཨིན་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་གནང་མཛད་ཅིང་། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཁོང་འབྲུག་ཡུལ་དུ་གནས་གཟིགས་ལ་ཕེབས་ཐུབ་པའི་སྐོར་ལ་ཀིརྟི་སྐྱབས་མགོན་ཚང་གིས་མཛད་པའི«རབ་བྱེད་ཞབས་བཏགས་མ»ཡི་ནང་དུ‘‘རྒྱལ་མཆོག་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པས་རྗེ་ཙོང་ཁ་པའི་གསུང་ཞིག་ཨིན་སྐད་དུ་བསྒྱུར་དགོས་ཞེས་འབྲུག་པ་དྲག་ཤོས་ར་ཛ་རྡོ་རྗེ་མཆོག་ལ་བཀའ་ཡིག་ཅིག་ཕེབས་ཡོད་འདུག་པས། ར་ཛ་རྡོ་རྗེས་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ལགས་རོགས་པར་བཙལ་ནས་བསྒྱུར་རོགས་ཞུས་ཏེ་ཟླ་བ་གཉིས་ཙམ་ནས་བསྒྱུར་ཟིན་མཚམས་སུ། ར་ཛ་རྡོ་རྗེའི་རོགས་རམ་ལ་བརྟེན་དགེ་ཆོས་ལགས་འབྲུག་ཁུལ་དུ་གནས་གཟིགས་ལ་ཕེབས་པ་རེད’’[35]ཅེས་བཀོད་ཡོད་པ་འདིར་དྲངས་པ་ཡིན།

ཕྱི་ལོ་༡༩༤༥ལོར་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་ལྷ་སར་ཕེབས་རྗེས། ཁོང་གིས་ཕྱག་ལས་གཙོ་བོ«བོད་ཆེན་པོའི་སྲིད་ལུགས་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱལ་རབས་དེབ་ཐེར་དཀར་པོ»ཡི་ཕྱོགས་ལ་གནང་ཡོད། ཡིན་ནའང་། ད་དུང་ཡང་རྒྱུ་རྐྱེན་གང་ཡིན་གསལ་པོར་མི་ཤེས་པའི་ཉེས་མིང་འོག་དམ་པ་ཁོང་བཙོན་དུ་བཅུག་ཅིང་། ཁོང་བཙོན་ནས་གློད་གྲོལ་བྱས་རྗེས་ཀྱི་ལོ་ཁ་ཤས་ཀྱི་རིང་དུ་ཕྱོགས་མེད་ཞལ་སློབ་མང་པོར་སྙན་ངག་དང་། རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས། ཨིན་ཡིག དབུ་མ། སྔགས། ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐོར་སོགས་འཆད་ཁྲིད་གནང་། བོད་གཞུང་གི་བཀའ་འབྲེལ་བཞིན་རང་རེའི་དམག་སྒར་ཁག་གི་དམག་རྩེད་སྦྱོང་སྐབས་ཀྱི་ཨིན་ཇིའི་སྒྲ་མདངས་རྣམས་བོད་མིའི་ཕ་སྐད་དུ་གཏན་ཕབ་གནང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་ལ། ལྷག་པར་དུ་རྒྱལ་ཚབ་སྟག་ལུང་བྲག་གི་བླ་བྲང་ནང་གདན་ཞུས་གནང་སྟེ་སྟག་བྲག་རི་ཁྲོད་དུ་ཟླ་བ་གཉིས་ཙམ་བཞུགས་ཤིང་། དེ་དུས་རྒྱང་འཕྲིན་ནས་ཐོན་པའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་གསར་འགྱུར་ཁག་རྣམས་ཨིན་སྐད་ལས་བོད་བསྒྱུར་གནང་ནས་སྲིད་སྐྱོང་རིན་པོ་ཆེར་སྙན་འབུལ་མཛད་[36]པ་རེད། སྐབས་དེར་ཁོང་གིས་མ་ཉེས་ཁ་གཡོག་གི་བཙོན་ཁང་དང་། དྲན་ཤེས་སྦྲིད་ཐབས་ཀྱི་ཨ་རག ཞལ་ཕྱག་འདར་ནས་གསུང་ངག་བརྟོལ་མི་ཐུབ་པའི་གནས་སྟངས་མང་པོ་ཞིག་བརྒྱུད་དགོས་བྱུང་བས། ཕྱི་ལོ་༡༩༥༡ལོར་བསྙུང་གཞི་ལྕི་བོས་ནོན་པའི་ཐོག་སྐུ་ལུས་ལ་ཆུ་གསོག་སྐྲངས་སྦོས་ཤིག་བྱུང་བས། ལོ་དེའི་ཟླ་བརྒྱད་པའི་ཚེས་བཅུ་བཞིའི་དགོང་དྲོ་ལྷ་སའི་ཆུ་ཚོད་བཞི་པ་ཙམ་ལ། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་སའི་དགའ་རུ་ཤག་གི་ཡང་སྟེང་དུ་གངས་ཅན་མཁས་པའི་ཁྱུ་མཆོག་དམ་པ་གང་ཉིད་དགུང་གྲངས་ཞེ་དགུའི་ཐོག་སྐུ་གཤེགས་པ་རེད།

མཁས་པའི་ཁྱུ་མཆོག་ཁོང་སྐུ་གཤེགས་རྗེས། ཁོང་གིས་ཨིན་ཡིག་ཏུ་མཛད་པའི་བརྩམས་ཆོས་འདི་དག་ལ་དུས་ཡུན་རིང་པོར་བདག་པོ་རྒྱག་མཁན་བྱུང་མེད་མོད།ཕྱི་ལོ་༡༩༨༥ལོར་ཧོས་ཌིར་ལགས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི«ཨ་མདོའི་སྤྲང་ཀོག»ཅེས་པའི་དེབ་ཏུ‘‘མ་ཕམ་གཡུ་མཚོ’’དང་། ‘‘མི་ལ་རས་པའི་དྲིས་ལན’’[37]ཞེས་པའི་སྙན་ངག་འདི་གཉིས་ངོ་སྤྲོད་དང་འབྲེལ་དེབ་དེའི་ནང་དུ་འཁོད་ཡོད་ལ། ཕྱི་ལོ་༡༩༩༥ལོར་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གིས་བཏོན་པའི«རླུང་རྟ»ཞེས་པའི་ཨིན་དེབ་ཏུའང་དགེ་ཆོས་ཀྱི་སྙན་རྩོམ་ཁག་བཞི་[38]ཕྲེང་བར་སྤེལ་བ་རེད། དེ་བཞིན་དུ་ཉེ་ཆར་བཏོན་པའི«བཙན་བྱོལ་ནང་གི་སྒྱུ་རྩལ»ཞེས་པའི་སྙན་ངག་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དུས་དེབ་ཏུ་དགེ་ཆོས་ཀྱི་སྙན་ངག་ཁག་བཞི་[39]སྤེལ་ཡོད་པས་མི་ཚད། དེབ་དེའི་སྔོན་གླེང་ནང་དུ‘‘བོད་མི་ཞིག་གིས་ཨིན་ཡིག་གི་ལམ་ནས་སྙན་ངག་འབྲི་མཁན་ཐོག་མ་ནི་ཕལ་ཆེར་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ལགས་རེད’’ཅེས་བྲིས་འདུག དགེ་ཆོས་མཆོག་གི་སྐུ་ཚེའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་རྒྱུས་མངའ་ཅན་ཨ་རི་བ་སྐུ་ཞབས་ཌོར་ནཱ་ཌི(Donald S. Lopez Jr) ལགས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི«རིག་པ་དལ་གྱིས་ཡལ་བའི་ནགས་ཀློང་ཁྲོད་དུ»ཞེས་པའི་དེབ་ཀྱི་ནང་དུའང་དགེ་ཆོས་ཀྱི་སྙན་རྩོམ་ཁག་[40]འདྲེན་བཀོད་བྱས་འདུག་པས། དགེ་ཆོས་མཆོག་གི་ཨིན་རྩོམ་ཁག་གི་མཛད་པ་འཕྲིན་ལས་མུ་མཐུད་དུ་རྒྱས་བཞིན་ཡོད།

དྲན་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་གིས་མཛད་པའི་ཨིན་རྩོམ་བརྩམས་ཆོས་ཁག་ང་ཚོའི་མིག་མདུན་དུ་གསོན་པོར་གནས་བཞིན་ཡོད་ནའང་། དམ་པ་ཁོང་གིས་མི་གཞན་དང་གཞན་གྱི་ལྷན་དུ་བསྒྱུར་གནང་མཛད་པའི་བསྟན་བཅོས་ཁག་ད་ལྟ་ང་ཚོའི་མཇལ་ཡུལ་དུ་མེད་པ་རེད། ཡིན་ནའང་དགེ་ཆོས་མཆོག་དང་དགེ་སློང་ཇི་ནོ་ར་སི་རྣམ་གཉིས་ཀྱིས་བསྒྱུར་པའི་སྤྱོད་འཇུག་གི་ཨིན་འགྱུར་མ་དེ་ཕྱིས་སུ་འབྲས་ལྗོངས་ནས་གསར་རྙེད་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་གོ་རྒྱུ་འདུག་ལ། དགེ་ཆོས་མཆོག་གིས་གསུངས་དོན‘‘ང་ཨིན་ཇིའི་ལུང་པར་(རྒྱ་གར)ཕྱིན་པ་ཡིན། དེ་དུས་དེབ་ཅིག་བསྒྱུར་ཡོད། དེབ་དེ་ཞེ་དྲག་ཡག་པོ་བསྒྱུར་ཡོད། དེ་དུས་ངས་དབྱིན་ཇི་ཡག་པོ་ཞེ་དྲག་ཤེས་ཀྱི་ཡོད། དེ་འདྲ་སོང་ཙང་དབྱིན་ཇིའི་གཞུང་ནས་ང་ལ་བསྡད་རོགས་ཕོགས་ཆེན་པོ་སྤྲོད་ཀྱི་ཡིན་ཞེས་མང་པོ་ཟེར་གྱི་འདུག ང་རྩ་བ་ནས་མ་བསྡད་པས་དེའི་སྐབས་ནས་དབྱིན་ཇི་ཚོས་ང་ལ་མ་དགའ་བ་ཞེ་པོ་ཅིག་ཆགས་སོང’’[41]ཞེས་གསུངས་པ་སྣང་རྩེ་ཤག་གི་མི་དཔོན་སྐུ་ངོ་བཀྲ་ཤིས་དཔལ་ར་བ་མཆོག་ལ་དགེ་ཆོས་མཆོག་གི་སྐོར་ལ་དྲི་བ་དྲིས་ལན་ཞུས་པའི་ནང་དུ་གསལ་བས། ང་ཚོས་དགེ་ཆོས་མཆོག་གི་་ཨིན་འགྱུར་མའི་བསྟན་བཅོས་ཁག་ལ་ཞིབ་འཇུག་ཅིག་ཅིས་ཀྱང་གནང་དགོས་པར་མཐོང་།

དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་གིས་ཕྱི་ལོ་༡༩༤༥ལོའི་ཟླ་༨པའི་ཚེས་༢༥ཉིན་ཇཱོར་ཇི་རོལ་རིག་ལ་བསྐུར་བའི་ཕྱག་འཕྲིན་ཞིག་ཏུ། ‘‘རང་ཅག་གིས་བྲིས་པའི་ཟབ་མོ་སྟོང་པ་ཉིད་སྐོར་གྱི་དཔེ་ཆ་དེ་ཇི་ལྟར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་བཀའ་གསལ་ཞུ’’[42]ཞེས་གསལ་བས། ཁོང་དང་རོལ་རིག་གཉིས་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་ཟབ་མོ་སྟོང་པ་ཉིད་ཀྱི་སྐོར་ཨིན་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་ཡོད་པ་དེ་ད་དུང་ང་ཚོས་མཐོང་ཡུལ་དུ་གྱུར་མེད་ལ། ད་དུང«ཨ་རི་བ་བླ་མ་དཀར་པོ»ཡི་ནང་དུ།  དགེ་ཆོས་མཆོག་གིས་སྐབས་ཤིག་གསོ་རིག་གི་གཞུང་ཞིག་ཀྱང་སྒྱུར་བཞིན་ཡོད་པའི་ཚིག་དུམ་ཞིག་ཀྱང་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་པས། ཕྲན་གྱིས་མུ་མཐུད་དུ་བརྗོད་གཞི་འདིའི་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་དགོས་པར་དྲན་མོད། གནས་སྐབས་སུ་དཔྱད་གཞི་ཡིག་ཆ་མེད་པ་ལ་རྐྱེན་བྱས་ཏེ་རེ་ཞིག་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་རབ་བྱེད་གསར་པ་ཞེས་པའི་རྩོམ་ཡིག་འདི་ལྟར་མཇུག་བསྡུས་པ་ཡིན་ནོ། ། ཁ་བྲོ། བཀྲ་ཤིས།

 

དཔྱད་ཡིག་དང་ཞབས་མཆན།

[1] རྡུལ་ཕྲན་གཅིག་ཁོ་ནའི་སྟེང་གི་འཇིག་རྟེན། རྒྱལ་བ་རིན་པོ་ཆེ། རྒྱ་གར། ༢༠༠༨ ཤོག་གྲངས་༢

[2] གཡུང་དྲུང་རྒྱལ་ལགས་སུ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་སྐོར་ལ་བཅར་འདྲི་ཞུས་པ་ཞེས་པའི་ནང་དུ་གསལ། སྐུ་ཞབས་ལཱིག(Luc Schaedler) ལགས་ཀྱིས‘‘ཡིད་བྱུང་བའི་གྲྭ་པ’’ (angry monk)ཞེས་པའི་གློག་བརྙན་བཟོ་སྐབས་དགེ་ཆོས་མཆོག་ལ་ཐུགས་རྒྱུས་ཡོད་པའི་མི་སྣ་མང་པོར་བཅར་འདྲི་བྱས་འདུག

[3] ཨ་ལགས་ཙ་ཡུས་མཆོག་ལ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་སྐོར་ལ་བཅར་འདྲི་ཞེས་པར་གསལ།

[4] ཨ་ལགས་ཡོངས་འཛིན་ཚང་ལ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་སྐོར་ལ་བཅར་འདྲི་ཞེས་པར་གསལ།

[5] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་རྟོགས་བརྗོད་དག་པའི་སྣང་བ། ཧོར་ཁང་བསོད་ནམས་དཔལ་འབར། ༡༩༨༣ བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག་དེབ་གཉིས་པ། ཤོག་གྲངས་ ༡༠

[6] ཕྲན་གྱིས་ལྦེ་ཁེ་རིག་མཛོད་གཙོས་པའི་དྲྭ་ཚིགས་ཁག་ཏུ་པཎྜིཏ་ར་ཧུ་ལ་མཆོག་གི་སྐུ་ཚེ་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་ཀློག་སྐབས། གྲངས་འདྲེན་འདི་དག་རྙེད་བྱུང་།

[7] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ། དེབ་དང་པོ། ༡༩༩༠ བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་གྲངས་ ༧

[8] ] Le mendiant de l’Amdo Heather Stoddard Publications de la Société d’ethnologie, Nanterre 1985 P 173

[9] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས། བཀྲས་མཐོང་ཐུབ་བསྟན་ཆོས་དར་གྱིས་བྲིས་པའོ།། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ༡༩༨༠ ཤོག་གྲངས་ ༤༧

[10] མཁས་དབང་གོ་འཇོ་བླ་ཆུང་གི་གསུང་རྩོམ་སྣ་རིང་མར་གསལ། སྐུ་ཞབས་བློ་གྲོས་ཟླ་འོད་ལགས་ཀྱིས་རྩོམ་ཡིག་འདི་རེབ་གོང་རིག་མཛོད་དྲྭ་བར་སྤེལ་ཡོད་པ་ལས་ཟུར་དུ་བཏོན།

[11] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། ནོར་གླིང་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་གཅེས་སྐྱོང་ཁང་། ༢༠༠༢ རྒྱ་གར། ཤོག་གྲངས་༡༡

[12] ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་གི་འགན་འཛིན་སྐུ་ཞབས་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་ལགས་ཀྱིས་དགེ་ཆོས་མཆོག་གི་ཕྱག་འཕྲིན་ཨིན་ཡིག་ཏུ་ཡོད་པ་ཁག་སྐུ་ཞབས་ལཱིག་ལགས་ལ་གནང་འདུག་པ་དང་། ཉེ་ཆར་ཁོ་བོའི་ལག་ཏུའང་ཕྱག་འཕྲིན་དེ་དག་རག་བྱུང་། ཁོ་བོས་ཕྱག་འཕྲིན་ཁག་ལས་དུམ་བུ་རེ་རེ་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་ཡོད།

[13] ཨ་མདོ་བྱམས་པར་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་སྐོར་ལ་བཅར་འདྲི་ཞེས་པར་གསལ།

[14] Le mendiant de l’Amdo Heather Stoddard Publications de la Société d’ethnologie, Nanterre 1985 P 177

[15] Le mendiant de l’Amdo Heather Stoddard Publications de la Société d’ethnologie, Nanterre 1985 P 207

[16] Le mendiant de l’Amdo Heather Stoddard Publications de la Société d’ethnologie, Nanterre 1985 P 191

[17] Kumbum, The Mystic City. Mahabodhi Journal. Calcutta, August 1939 (355-58). By Lama Gendun Chompell

[18] ཨ་མདོ་བྱམས་པར་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་སྐོར་ལ་བཅར་འདྲི་ཞེས་པར་གསལ།

[19] MY JOURNEY FROM KUMBUM TO LHASSA Calcutta, July 1940 (241-243) By Lama Geshe Chomphell

[20] Lhassa, The Capital of the Land of Snows. Mahabodhi Journal. Calcutta, April 1940 (115-119). By Lama Geshe Chompell

[21] An Ill-Starred Dalai Lama. Mahabodhi Journal. Calcutta, October 1940 (370-374). By Lama Geshe Chophell of Tibet

[22] ENGLISH POEMS OF GENDUN CHOEPHEL
Manassarowar By Geshe Chompell Oh Where? By Geshé [sic] Chompell Rebkong By Geshé Chompell Milarepa’s Reply By Geshé Chompell. Mahabodhi Journal. Calcutta (November 1940).

[23] ཧོས་ཌིར་ལ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་སྐོར་ལ་བཅར་འདྲི་ཞེས་པར་གསལ། «ཨ་མདོའི་སྤྲང་ཀོག»ཅེས་པའི་དེབ་ཏུའང་ཟུར་ཙམ་གསལ། ཧོས་ཌིར་གྱིས་ཕལ་ཆེར་རོལ་རིག་གིས་རོགས་རམ་གནང་བ་མིན་ནམ་ཞེས་བརྗོད་འདུག

[24] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས། བཀྲས་མཐོང་ཐུབ་བསྟན་ཆོས་དར་གྱིས་བྲིས་པའོ།། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ༡༩༨༠ ཤོག་གྲངས་ ༡༩-༢༠

[25] Two Famous Bengali Pandits. Mahabodhi Journal. Calcutta, January 194- 31-32).By Lama Geshe Chompell

[26] The Bosat: Journal of Moral Advancement, Universal Service & Peace. Colombo 1942 (62-64)

[27] ངོས་ཀྱི་བོད་ནང་སྐོར་སྐྱོད་གསུམ་པ། རཱཧུལ་སཱཾཀྲི་ཏྱཱཡན། བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོས་བསྒྱུར།
བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ༢༠༡༤ ཤོག་གྲངས་༡

[28] The blue Annals. George N. Roerich first Edition Calcutta 1949. Introduction. xxi

[29] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་རྟོགས་བརྗོད་དད་པའི་སྣང་བ། ཧོར་ཁང་བསོད་ནམས་དཔལ་འབར། ༡༩༨༣ བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག་དེབ་གཉིས་པ། ཤོག་གྲངས་ ༡༤

[30] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ། ༡༩༩༠ བོད་ལྗོངས་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་གྲངས་༣༩༧

[31] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་རྟོགས་བརྗོད་དད་པའི་སྣང་བ། ཧོར་ཁང་བསོད་ནམས་དཔལ་འབར། ༡༩༨༣ བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག་དེབ་གཉིས་པ། ཤོག་གྲངས་ ༡༥

[32] ཨ་རི་བ་བླ་མ་དཀར་པོ། ཨ་ལགས་རྗེ་སྤྲུལ་བློ་གྲོས་ཆོས་བཟང་། ཡུན་ནན་མི་རིགས་སྒྱུ་རྩལ་པར་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༩ ཤོག་གྲངས་༢༥༠

[33] ཨ་རི་བ་བླ་མ་དཀར་པོ། ཨ་ལགས་རྗེ་སྤྲུལ་བློ་གྲོས་ཆོས་བཟང་། ཡུན་ནན་མི་རིགས་སྒྱུ་རྩལ་པར་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༩ ཤོག་གྲངས་༢༥༦

[34] འཇུ་བསྟན་སྐྱོང་ལགས་ཀྱིས་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་འབྲུག་ཡུལ་དུ་ཕེབས་པའི་སྐོར་ཞེས་པའི་རྩོམ་ཞིག་བྲིས་ཡོད་པ་དེའི་ནང་དུ་བརྗོད་གཞི་འདིའི་སྐོར་གླེང་འདུག

[35] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་རབ་བྱེད་ཞབས་བཏགས་མ། གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དེབ་ཕྲེང་གཉིས་པ། ཀིརྟི་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན། ༢༠༠༣ རྒྱ་གར། ཤོག་གྲངས་༦༥

[36] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། ནོར་གླིང་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་གཅེས་སྐྱོང་ཁང་། ༢༠༠༢ རྒྱ་གར། ཤོག་གྲངས་༢༥

[37] Le mendiant de l’Amdo Heather Stoddard Publications de la Société d’ethnologie, Nanterre 1985 P 325

[38] Lungta 9 Amnye Machen Institute 1995 P 12-13

[39] Muses in exile An Anthology of Tibetan Poetry

[40] In the Forest of Faded Wisdom: 104 Poems by Gendun Chopel, a Bilingual Edition (Buddhism and Modernity) P 101-104

[41] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་རབ་བྱེད་ཞབས་བཏགས་མ། གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་དེབ་ཕྲེང་གཉིས་པ། ཀིརྟི་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན། ༢༠༠༣ རྒྱ་གར། ཤོག་གྲངས་༡༤༤

[42] ཨ་རི་བ་བླ་མ་དཀར་པོ། ཨ་ལགས་རྗེ་སྤྲུལ་བློ་གྲོས་ཆོས་བཟང་། ཡུན་ནན་མི་རིགས་སྒྱུ་རྩལ་པར་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༩ ཤོག་གྲངས་༢༦༡

– – – – –