རྒྱའི་ཐང་ཡིག་ལས་བྱུང་བའི་ར་ས་ཏའོ་ཞེས་པའི་མིང་གི་འགྱུར་བ་[①]ལས་འཕྲོས་པའི་དོགས་སློང་།

རྒྱའི་ཐང་ཡིག་ལས་བྱུང་བའི་ར་ས་ཏའོ་ཞེས་པའི་མིང་གི་འགྱུར་བ་[①]ལས་འཕྲོས་པའི་དོགས་སློང་།

【ནང་དོན་གནད་བསྡུས】རྒྱའི་ཐང་ཡིག་གི་འགྱུར་ཐོག་མ་དེ་ནི་དེབ་དམར་ལས་བྱུང་ཡོད་དེ། འགྱུར་ཡིག་དེའི་ནང་ར་ས་ཏའོ་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་དེར་འགྱུར་ནོར་ཐེབས་རྐྱེན་ཐང་དམག་ལྷ་སར་སླེབས་པར་གོ་ལོག་བྱུང་ཞིང་། ཕྱིས་འབྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་བཅོས་ཁག་ལའང་ཤུགས་རྐྱེན་དང་གོ་ནོར་མི་དམན་པ་ཞིག་ཐེབས་ཡོད། དེར་བརྟེན་དེབ་དམར་རྗེས་ཀྱི་འགྱུར་ཡིག་ཁག་དང་ཐང་ཡིག་གི་གཞུང་དངོས་ལ་གོ་བསྡུར་དང་ཞིབ་བསྡུར་ནན་མོ་བྱས་ཏེ། ནོར་འཛོལ་བྱུང་བར་ཞིབ་འཇུག་དང་འཚོལ་དཔྱོད། དེ་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་དོན་རྐྱེན་ཁག་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་ཏེ། ར་ས་ཏའོ་དང་ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་ཐ་སྙད་ཀྱི་གོ་དོན་དང་མིང་གི་བྱུང་བ་སོགས་ལ་གསལ་ཁ་བཏོན་ཡོད།

【བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ】ཐང་ཡིག། ར་ས་ཏའོ། དེབ་དམར། ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན།

གཅིག ཐང་ཡིག་གི་འགྱུར་ཐོག་མ་དེབ་ཐེར་དམར་པོའི་འགྱུར་གྱི་སྐོར།

ཐང་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བཀོད་པའི་དེབ་ལ་ཐང་ཡིག(ཐང་ཧྲུའུ唐书)ཟེར་ཞིང་།ཐང་ཡིག་ལ་དེབ་གསར་རྙིང་གཉིས་ལས་གྲུབ་ཡོད་ཅིང་། ཐང་ཡིག་རྙིང་མར་དེབ་ཉིས་བརྒྱ་ཡོད་པ་ལས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་ནི་དེབ་ཨང་བརྒྱ་དང་གོ་དྲུག་པ་ཡིན་ལ་དེར་དེབ་སྟོད་སྨད་གཉིས་སུ་ཕྱེ་ཡོད། ཅིན་རྒྱལ་རབས་རྗེས་མའི་གོང་མ་ཅིན་ཀའོ་ཙུའུ་ཐེན་ཧྥུ(晋高祖天福)ཡི་དུས་སུ་བརྩམས་པར་གྲུབ་ཅིང་། ཐང་ཡིག་གསར་མ་ནི་སུང་བྱང་མའི་དུས་ལ་བརྩམས་ཤིང་། དེབ་འདིར་ཁྱོན་བསྡོམས་དེབ་ཉིས་བརྒྱ་དང་ཉེར་ལྔ་ཡོད་ལ།བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་ནི་དེབ་ཨང་ཉིས་བརྒྱ་དང་བཅུ་དྲུག་པ་ཡིན་ཞིང་། དེ་ལའང་དེབ་སྟོད་ཆ་དང་སྨད་ཆ་གཉིས་སུ་ཕྱེ་ཡོད། ཐང་ཡིག་གི་དེབ་འདི་གཉིས་པོ་འདི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ངེས་པར་མཁོ་བའི་རིན་ཐང་ལྡན་པའི་རྒྱུ་ཆ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་ཕྱིར། བོད་ལ་ད་ལྟའི་བར་འགྱུར་མི་འདྲ་བ་བཞི་བྱུང་ཡོད་དེ། དེ་དག་ནི་རྒྱའི་ལོ་ཙཱ་བ་ཧུའུ་གྱང་ཇུས(胡将祖)འགྱུར་ཡིག (སྤྱི་ལོ༡༢༨༥)[②]དང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་འགྱུར(སྤྱི་ལོ༡༩༤༧)། དོན་གྲུབ་རྒྱལ་དང་ཁྲིན་ཆིན་དབྱིན་གཉིས་ཀྱི་འགྱུར(སྤྱི་ལོ༡༩༨༠)། ཉེ་བའི་ནང་བསྒྱུར་བའི་ལོ་ཙཱ་བ་འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས་ཀྱི་འགྱུར(སྤྱི་ལོ༢༠༡༣)བཅས་ཡིན། དེ་དག་ལས་བོད་འགྱུར་ཐོག་མ་ནི་རྒྱའི་ལོ་ཙཱ་བ་ཧུའུ་གྱང་ཇུས་ཀྱི་འགྱུར་ཡིག་དེ་ཡིན། འགྱུར་དེ་ནི་དུས་རབས་བཅུ་བཞི་བའི་ནང་བརྩམས་པའི(སྤྱི་ལོ༡༣༤༦)བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་བཅོས་གྲགས་ཆེན《ཚལ་པའི་དེབ་དམར》གྱི་ལུང་ཁུངས་གཙོ་བོ་ཡིན། 《དེབ་དམར》ལས་བྱུང་བའི་ཐང་ཡིག་གི་འགྱུར་དེ་ནི་གཙོ་བོ《ཐང་ཡིག་གསར་མར》གཞིར་བཟུང་ཡོད། ཐང་ཡིག་འདིར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་སོ་སོའི་གནས་ཚུལ་སྤྱི་ཙམ་ཞིག་རགས་བཤད་བྱས་ཡོད་ལ། མང་ཆེས་ཤོས་རྒྱའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་བསྒྱུར་ཡོད། 《དེབ་དམར》གྱི་ཐང་ཡིག་བོད་འགྱུར་མར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་རྣམས་ཀྱི་མིང་དང་རྒྱའི་རྒྱལ་རབས་གཉིས་དུས་མཉམ་དུ་བསྒྲིགས་ཏེ་བཀོད་ཡོད་ཅིང་། ནང་དོན་ཕལ་ཆེ་བ་རྒྱའི་རྒྱལ་བློན་དག་གི་འཁྲུངས་འདས་དང་ལོ་ཚིགས་སོགས་བཀོད་པ་ཧ་ཅང་མང་བོར་འདུག། ཐང་ཡིག་བོད་འགྱུར་མ་དེར་ཤོག་གྲངས་ཉེར་བཞི་ཡོད་ཅིང་། ཚལ་པ་ཀུན་དགའ་རྡོ་རྗེས་ས་སྐྱའི་བླ་མ་གུ་ཤྲི་རིན་ཆེན་གྲགས་པས༡༣༢༥ལོར་ཤིང་ཀུན་དུ་པར་བཏབ་ཞིང་བཀྲམ་པར[③]ལུང་དུ་དྲངས་འདུག་པས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་སྔ་ན་མེད་པའི་ཁ་སྐོང་དང་གསལ་ཁ་མང་པོ་ཞིག་གནང་ཡོད་པར་མ་ཟད། ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་བཅོས་ལ་ཤན་ཤུགས་དང་གོ་གནས་ཀྱང་མི་དམན་པ་ཞིག་ཐེབས་ཡོད།

གཉིས་པ། དེབ་དམར་ལས་བྱུང་པའི་ཐང་ཡིག་བོད་འགྱུར་མའི་ནོར་འཁྲུལ།

《དེབ་དམར》ལས་བྱུང་པའི་ཐང་ཡིག་བོད་འགྱུར་མ་དེས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་གསལ་ཁ་མི་དམན་པ་ཞིག་གནང་ཡོད་པ་མིག་མཐོང་ལག་ཟིན་ཡིན་མོད། དེ་ལས་ནོར་འཁྲུལ་ཡང་མི་ཉུང་བ་ཞིག་བྱུང་ཡོད་པར་འདུག་སྙམ་སྟེ། མཁས་དབང་དགེ་ཆོས་ཞལ་ནས། “ཕྱོགས་ལྷུང་ཞེན་པས་དམར་པོར་མ་བྱས་ཤིང་།། ངོ་བསྲུང་ཚིག་གིས་སྔོན་པོར་མ་བྱས།། ཕྱིས་བྱུང་གཏམ་གྱིས་སེར་པོར་མ་བྱས་པ།། དེ་ཕྱིར་འདི་ནི་དེབ་ཐེར་དཀར་པོ་ཡིན།།”[④]ཞེས་པའི་ཚིག་ལས་ཀྱང་དེབ་དམར་ལས་ཐང་གི་ཕྱོགས་ལྷུང་བཟུང་བའི་ཚིག་མང་པོ་ཡོད་པ་བསྟན་འདུག་ལ། 《དེབ་དམར》མཛད་པ་པོ་ཚལ་པ་ཁོང་གིས་ཀྱང་ནོར་འཁྲུལ་འདུག་པ་ཁས་ལེན་གནང་པ་མཆན་འགོད་ལས་མཐོང་ཐུབ་པ་རེད། ཁོང་གིས་ལུང“ཐང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དེབ་ཐེར《ཐང་དེབ》གསར་རྙིང་གཉིས་ནས་བོད་ཀྱི་སྐོར་འཁོད་པའི་དུམ་བུ་ཁག་གཅིག་འགྲོ་མགོན་འཕགས་པའི་དུས་སུ་རྒྱ་རིགས་ཀྱི་ལོ་ཙཱ་བ་ཧུའུ་གྱང་ཇུས་ཀྱིས་རྒྱ་ཡིག་ནས་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་བ་ཞིག་ཡིན་ཀྱང་ལོ་ཁམས་ཀྱི་དབང་ཐང(ཤིང༌། མེ། ས། ལྕགས། ཆུ)སྐོར་ནོར་བ་འགའ་རེ་སྣང་ཞེས《དེབ་དམར》རྩོམ་པ་པོས་མཆན་འགོད་བྱས་འདུག་པ་ལྟར་ནོར་འཁྲུལ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་བྱུང་འདུག”[⑤]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་འགྱུར་ཡིག་ལ་ནོར་འཁྲུལ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་འདུག་པ་གསལ་ཁ་གནང་ཡོད་ལ། དེ་ལས་གལ་ཆེན་ཞིག་ནི་མིང་དང་ཚིག་གི་འགྱུར་ཡིག་ནོར་བ་རེ་གཉིས་ཀྱིས་ཕྱིས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ཁག་ལ་གོ་ནོར་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཡོད་དེ། དཔེར་ན་《དེབ་དམར》གྱི་ལུང་ཁུངས་ཏེ་ཐང་ཡིག་གི་འགྱུར་ལས་ཐང་བོད་དམག་འཁྲུག་ཐོག་མ་དེ་གླེང་སྐབས། “ཁྱད་པར་དུ་ལྕགས་ཕོ་རྟའི(སྤྱི་ལོ༦༧༠)ལོ་ལ་བོད་ཀྱི་དམག་མིས་ཐང་གི་རྒྱལ་ཁམས་ལ་རྒྱབ། ཡུ་གུར་གྱི་ཡུལ་ཐམས་ཅད་བླངས་པས། རྒྱའི་རྒྱལ་པོས་བློན་པོ་སེ་བཞིན་ཁུ་དམག་ཁྲི་ཚོ་བཅུ་དང་བཅས་པ་བཏང་ནས། ལྷ་སའི་བར་དུ་སླེབས། བློན་པོ་མགར་གྱི་བུ་ཆེ་བས་དམག་དཔོན་བྱས་ནས། རྒྱའི་དམག་ཐམས་ཅད་ཕམ་པར་བྱས།”[⑥]ཞེས་ཐང་ཡིག་གི་ལུང་དྲངས་ཏེ་ཐང་བོད་དམག་འཁྲུག་གི་གནས་ཚུལ་བརྗོད་དེ། བློན་པོ་སེ་བཞིན་ཁུས་དམག་ཁྲི་ཚོ་བཅུ་དང་བཅས་པ་བཏང་ནས་ལྷ་སའི་བར་དུ་སླེབས་པ་བརྗོད་ཡོད་པ་འདི་ནི་འགྱུར་ཡིག་ལ་གོ་འཛོལ་དང་ནོར་འཁྲུལ་བྱུང་བའི་དབང་གིས་ཡིན་ཏེ། ཚལ་པའི《དེབ་དམར》ཡར་སྔོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་བཅོས་གྲགས་ཅན<<རྦ་བཞེད>>དང<<བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ>>།<<ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག>>སོགས་དང་། དེ་མིན་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་སྐབས་ཀྱི་མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི<<ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང>>། མངའ་བདག་ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱི<<ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད>>། ནེལ་བ་པཎྜིཏའི<<སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ>>སོགས་བསྟན་བཅོས་ཆེན་པོ་རྣམས་ན་ཐང་དམག་ལྷ་སར་སླེབས་པའི་གཏམ་ཟུར་ཙམ་ཡང་བརྗོད་མེད་མོད།《དེབ་དམར》ལས་ཐང་དམག་ལྷ་སར་སླེབས་ཞེས་པའི་ཚིག་འདི་ལ་འགྱུར་ཡིག་གི་ནོར་འཁྲུལ་ཡིན་པ་གོར་མ་ཆག། རྒྱུ་མཚན་དེའི་ཕྱིར《དེབ་དམར》གྱི་ཕྱིས་སུ་བྱུང་བའི་ཐང་ཡིག་གི་འགྱུར་ཕྱི་མ་དག་ལ་གཟིགས་ན་ཐང་དམག་ལྷ་སར་སླེབས་ཡོད་མེད་དང་འགྱུར་སྐྱོན་བྱུང་འདུག་པ་གསལ་བོར་ངོས་ཐུབ་པ་ཡིན།

གསུམ་པ། ཐང་ཡིག་གི་འགྱུར་ཕྱི་མ་དག་གི་གནས་ཚུལ།

ཐང་ཡིག་གི་འགྱུར་ཐོག་མ《དེབ་དམར》ལས་བྱུང་བའི་རྗེས་ཀྱི་ལོ་ངོ་དྲུག་བརྒྱ་ལྷག་གི་རྗེས་སུ། ཐང་ཡིག་དེ་དགེ་ཆོས་ཀྱིས་བསྒྱུར་ཅིང《དེབ་དཀར》ལས་བྱུང་ཡོད།《དེབ་དཀར》གྱི་འགྱུར་ལས་ཐང་དམག་ལྷ་སར་འབྱོར་ཡོད་མེད་ཀྱི་སྐོར་བརྗོད་སྐབས། “ཞེང་ཕེན་གྱི་ལོ་དང་པོ་ལ་སླར་ཡང་བོད་དམག་སླེབས་ཏེ། རྒྱའི་ཞིང་ཆེན་བཅོ་བརྒྱད་ཙམ་བཅོམ།བོད་དང་ལི་ཡུལ་པ་གཉིས་གྲོགས་སུ་བསྡེབས་ནས་གུ་ཅིའི་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ལྕགས་རི་ཡང་བཤིག།དེ་ནས་རྒྱའི་ཞིང་ཆེན་བོད་ཀྱི་ལག་ཏུ་ཤོར། གོང་མས་དམག་དཔོན། ཟེ་ཞིན་ཀེ་དང་གོ་ཞི་ཕཱན་གཉིས་ལ་བཀའ་ཕབ་སྟེ། དམག་འབུམ་ཕྲག་གཅིག་ཙམ་འཁྲིད་ནས། ཏཱ་ཚོན་ཡུལ་དུ་སླེབས།”[⑦]ཞེས་པའི་གསུང་ལས་ཐང་དམག་ཏཱ་ཚོན་ཡུལ་དུ་སླེབས་པར་བརྗོད་ཡོད་པ་ལས་ལྷ་སར་སླེབས་པའི་ཚིག་མི་སྣང་ཞིང་། དེ་བཞིན་དུ་དོན་གྲུབ་རྒྱལ་དང་ཁྲིན་ཆིན་དབྱིན་གཉིས་ཀྱིས་བསྒྱུར་པའི<<ཐང་ཡིག་གསར་རྙིང་ལས་བྱུང་བའི་བོད་ཆེན་པོའི་སྲིད་ལུགས>>ལས། “ཞན་ཧིན་ཁྲི་ལོ་དང་པོར།(སྤྱི་ལོ༦༧༠)བྷོད་དམག་སླེབས་ཏེ་ཀྲིག་བཅོ་བརྒྱད་བཅོམ། བྷོད་པས་ལི་ཡུལ་པ་རྣམས་གྲོགས་སུ་བསྡེབས་ནས་ཆིག་ཚི་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་པོ་ཧན་མཁར་ཡང་དབང་དུ་བསྡུས། དེ་ནས་ཨན་ཞི་སྡེ་བཞི་བྷོད་ལ་ཤོར། གོང་མས་ཡུག་ཝེ་ཝེ་དམག་དཔོན་ཆེན་མོ་ཞོན་རིན་ཀོས་སྐྱིད་ཤོད་ཏའོ་ཡི་གཡུལ་འདེགས་སྤྱི་ཁྱབ་དམག་དཔོན་ཆེན་མོར་བཀའ་ཕབ། ཙོ་ཝེ་ཡོན་ཝེ་དམག་དཔོན་ཆེན་མོ་ཨ་ཧྲི་ན་ཏོ་བྱ་བ་དང་། ཙོ་ཝེ་དམག་དཔོན་ཀོ་ཏེ་ཧྥིན་བྱ་བ་དམག་དཔོན་གཞོན་པར་ལུང་གནང་སྟེ་བྷོད་དམག་ལ་འཐབ་ཏུ་བཏང་ཞིང་། འ་ཞ་རྣམས་ཁབ་ཏུ་ཕྱིར་ལོག་པའི་སྲུང་མ་བགྱིད་པར་བསྒོས། དམག་འབུམ་ཕྲག་གཅིག་ལྷག་ཁྲིད་ནས་ཏ་ཧྥེ་ཁྲོན་དུ་སླེབས་པ་ཁྲི་འབྲིང་གིས་བཀག་སྟེ་རྒྱ་དམག་ཕམ།”[⑧]ཞེས་གསུངས་པ་གཉིས་ལས་བོད་དམག་གིས་ཐང་གི་ཞིང་ཆེན་མང་པོ་བཅོམ་པར་གོང་མས་ཟེ་ཞིན་ཀེའམ་ཞོན་རིན་ཀོས(薛仁贵)སྐྱིད་ཤོད་ཏའོ་ཡི་གཡུལ་འདེགས་སྤྱི་ཁྱབ་དམག་དཔོན་ཆེན་མོར་བཀའ་བསྒོས་ཤིང་། བོད་དམག་ལ་འཐབ་ཏུ་བཏང་བ་ལས་ལྷ་སར་འབྱོར་པའི་ཚིག་ཟུར་ཙམ་ཡང་མེད།

དེ་མིན་དེང་གི་ལོ་ཙཱ་བ་འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས་ཀྱིས་བསྒྱུར་བའི<<རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས>>ནང་བཀོད་པ་ལྟར་ན། “ཞན་ཧེང་ཁྲི་ལོ་དང་པོ།(སྤྱི་ལོ༦༧༠)དབྱར་ཟླ་བཞི་པར། ནུབ་ཡུལ་གྱི་ཀྲོའུ་བཅོ་བརྒྱད་བོད་ལ་ཤོར་བ་དང་། བོད་ཀྱིས་ཡང་ཡུས་ཐེན་དང་བསྡོངས་ནས་ཆིའུ་ཚི་པོ་ཧོན་མཁར་ལ་དམག་དྲངས་པས་པོ་ཧོན་མཁར་བོད་ལ་ཤོར། དེར་ཐང་གིས་ཆིའུ་ཚི་དང་། ཡུས་ཐེན། ཡན་ཆི། ཧྲུའུ་ལེ་བཅས་དམག་སྡེ་བཞི་ཡི་སྒྲིག་གཞི་མེད་པར་བཟོས། ཚེས་དགུའི་ཉིན་གཡས་རུའི་སྐུ་སྲུང་དམག་དཔོན་ཆེན་མོ་ཞུའེ་རེན་ཀུའེ་ལ་ར་ས་ཏའོ་ཡི་རུ་འདེགས་སྤྱི་འདོམས་དམག་དཔོན་ཆེན་མོའི་ཆོ་ལོ་དང་། གཡོན་རུ་ཝེའི་དམག་ཆེན་མོ་ཨ་ཧྲི་ན་ཏའོ་ཀྲེན་དང་། གཡོན་རུ་ཝེའི་དམག་དཔོན་ཀོ་ཏའེ་ཧྥེང་གཉིས་ལ་སྤྱི་འདོམས་དམག་དཔོན་ཆེན་མོ་གཞོན་པའི་ཆོ་ལོ་བསྩལ་ནས་བོད་ལ་དཔུང་འཇུག་དང་འབྲེལ། ཐུ་ལུ་ཧུན་གྱི་མི་རྣམས་བསྲུངས་ཏེ་ཕྱིར་སྔར་གནས་སུ་བསྐྱལ་དུ་བཏང་།”[⑨]ཞེས་བརྗོད་པ་སོགས《ཐང་ཡིག》གི་འགྱུར་དག་སྤྱིའི་ཆ་ནས་གཅིག་མཚུངས་ལྟར་སྣང་ཡང་། འོན་ཀྱང《དེབ་དམར》ལས་ཐང་དམག་ལྷ་སར་སླེབས་པའི་ཚིག་གི་འགྱུར་དེར་ཧ་ཅང་གསལ་ཐག་ཆོད་པ་ཞིག་འབྱུང་པར་བྱ་དགོས་ན།《ཐང་ཡིག》གི་མ་ཡིག་དངོས་ལ་བལྟ་རྒྱུ་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེ་པས། དེར་བརྟེན་གོང་གི་ཚིག་དུམ་བུ་འདིའི་མ་ཡིག་དངོས་ཀྱི་ཡི་གེ་ནི་འདི་ལྟར་སྣང་སྟེ།“咸亨元年，入残羁縻十八州，率于阗取龟兹撥换城，于是安西四镇並废。诏右威卫大将军薛仁贵为逻娑道行大总管，左卫员外大将军阿史那道真,左卫将军郭待封自副，出讨吐蕃，并护吐谷浑还国。师凡十余万，至大非川，为钦陵所拒，王师败绩，遂灭吐谷浑而尽有其地。诏司戎太常伯，同东西太三品姜恪为凉州道行军大总管出讨，会恪卒，班师。”[⑩]ཞེས《ཐང་ཡིག་གསར་མ》ལས་བྱུང་བའི《དེབ་དམར》གྱི་ལུང་འདྲེན་གནང་སའི་མ་ཡིག་འདིར་གཟིགས་ཚེ། སྤྱིའི་ཆ་ནས་ཀུན་གྱིས་བརྗོད་དོན་གཅིག་གི་སྟེང་ལ་འབབ་མོད། འདི་ལས་གལ་ཆེ་བ་ནི་བོད་དམག་གིས་ཐང་གི་ཡུལ་ཁམས་མང་པོ་བཅོམ་པས། ཐང་གོང་མས་ཤ་འཁོན་ལེན་པའི་ཕྱིར་གཡས་རུའི་སྐུ་སྲུང་དམག་སྤྱི་ཆེན་མོ་ཟེ་ཞིན་ཀེའམ་ཞོན་རིན་ཀོས(薛仁贵)ལ་བཀའ་བབས་ཏེ། ཐང་གི་དམག་འདྲེན་ཡུལ་གྱི་དམིགས་པ་དངོས་དེ“逻裟道”ཡིན་པ་ལ། རྒྱའི་ལོ་ཙཱ་བ་ཧུའུ་གྱང་ཇུས་ཀྱིས“逻裟道”ཞེས་པའི་མིང་དེ་བསྒྱུར་དུས་ཐང་དམག་ལྷ་སར་སླེབས་ཞེས་བསྒྱུར་ཏེ་གོ་བ་ནོར་འཁྲུལ་ཅན་བྱུང་འདུག་པ་ཧ་ཅང་གསལ་པོར་མངོན་ཐུབ།

བཞི་བ། ཐང་ཡིག་ལས་བྱུང་པའི逻裟道ཞེས་པའི་མིང་དོན།

“逻裟道”ཞེས་པ་ནི་ར་ས་ཏའོ་ལ་ཟེར་བ་ཡིན་ལ། ར་ས་ནི་གནའ་བོའི་ལྷ་སའི་མིང་སྟེ།“ལྷ་ས་གཙུག་ལག་ཁང་ཐོག་མར་བཞེངས་སྐབས་ས་གནས་འོ་ཐང་གི་མཚོ་ཟེར་པ་མཚོ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་བསུབ་སྐབས་མཚོའི་དཀྱིལ་དུ་རྡོའི་མཆོད་རྟེན་བརྩིགས་ཏེ། དེའི་སྟེང་དུ་ཕྱོགས་བཞི་མཚམས་བརྒྱད་དུ་གདུང་མ་བསྣོལ་མར་བཏང་བ་དེའི་ཐོག་ཏུ་ར་མོ་ཞིག་ལ་ས་རྡོ་བཀལ་ཏེ་མཚོ་བསུབས་པར་བརྟེན་མཚོ་བསུབས་པའི་ཤུལ་གྱི་སྐམ་ས་དེ་ལ་ར་ས་ཞེས་མིང་ཐོགས་པ་ཡིན་ཞེས་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་མང་པོའི་ནང་གསལ་”[11]པ་ལྟར། <<བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ>>ལས་ཀྱང“ར་ས་ནི་ལྷ་སའི་མིང་རྙིང་པ་སྟེ་ཐོག་མར་འོ་ཐང་གི་མཚོ་བསུབ་སྐབས་ར་ལ་ས་བཀལ་ཏེ་བསུབས་པས་མིང་དེ་ལྟར་གྲགས། 逻些，逻娑”[12]ཞེས་བོད་རྒྱ་ཡིག་རིགས་གཉིས་ཀྱིས་གསུངས་ཡོད་པ་དང་། ཏའོ་ནི་ཐང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྲིད་འཛིན་ས་ཁུལ་གྱི་དབྱེ་རིམ་ལ་ཏའོ་དང་ཧྥུའུ། ཀྲིག། ཞན་བཅས་ཡོད་པ་དེ་ཡིན། ཐང་གོང་མ་ཐང་ཐེ་ཙུང(唐太宗)གི་རིང་ལ་རྒྱལ་ཡོངས་སུ་ཏའོ་བཅུ་བཙུགས་ཡོད་ལ།ཐང་ཞོན་ཙུང(唐玄宗)གི་སྐབས་ལ་ཐང་གི་རྒྱལ་ཁོངས་ཡོངས་སུ་ཏའོ་བཅོ་ལྔ་བཙུགས་ཡོད་པ་རེད། ར་ས་ཏའོ་ནི་ཐང་གི་ཏའོ་བཅོ་ལྔའི་གྲས་སུ་མི་གཏོགས་ཏེ། གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་ཀྱི་ས་ཁུལ་ཁག་ལ་ཏའོ་ཡི་མིང་སྦྱོར་གྱིན་ཡོད།[13]དུས་སྐབས་དེར་ཐང་གིས་ལྷ་ས་དབང་དུ་འཇུག་འདོད་ཀྱི་དམིགས་ཡུལ་དེ་ཞུའེ་རེན་ཀུའེ(薛仁贵)གཡས་རུའི་སྐུ་སྲུང་དམག་སྤྱི་ཆེན་མོར་བཀའ་ཕབ་སྟེ་ནུབ་ཕྱོགས་བོད་ཡུལ་ལ་བསྐྱོད་པའི་དམག་དཔུང་དེའི་མིང་ལ་དེ་ལྟར་དུ་བཏགས་པ་ཡིན།

དེ་དང་འདྲ་བར<<རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས>>ཀྱི་མཆན་དུའང“ར་ས་ཏའོ་ནི་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དུས་སྟོད་དང་དུས་སྐེད་དུ་ལྷ་སར་ར་ས་རུ་འབོད་པས་རྒྱ་སྐད་དུ་དེར་ལོ་སོ(逻裟 逻些)ཞེས་ཟུར་ཆག རྒྱ་ཡིག裟དང些གཉིས་ཀྱི་སྒྲ་གནའ་དུས་སུ་སོའམ་ས་ཡི་སྒྲ་ལྟར་བཀླག་དགོས་པར་བཤད། འདིའི་ར་ས་ཏའོ་ཞེས་པའང་དམག་འདྲེན་པའི་དམིགས་ཡུལ་ར་ས་ཡིན་པར་གོ་དགོས།”[14]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར“逻裟道”ནི་ར་ས་ཏའོ་ཡི་མིང་ཡིན་ལ། ཡང་ན་ལྷ་ས་ཏའོ་ཟེར་བ་དང་གཅིག་འདྲ་ཡིན་པས། དོན་གྲུབ་རྒྱལ་དང་ཁྲིན་ཆིན་དབྱིན་གཉིས་ཀྱིས་འདིར་སྐྱིད་ཤོད་ཏའོ་ཞེས་བསྒྱུར་འདུག་པ་དང་། ཉེ་བའི་ནང་ལོ་ཙཱ་བ་འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས་ཀྱིས་ར་ས་ཏའོ་ཞེས་བསྒྱུར་བ་ནི་ཧ་ཅང་ཡང་དག་པར་འདུག་པ་རེད། འོན་ཏེ་ར་ས་ཏའོ་ཟེར་པའི་གནས་ཞིག་མེད་པའང་ཤེས་དགོས། ར་ས་ཏའོ་ནི་ཐང་གི་དམག་འདྲེན་པའི་དམིགས་ཡུལ་དེ་ལྷ་ས་ཡིན་པ་ལས་ལྷ་སར་སླེབས་མེད་པ《ཐང་ཡིག》རང་ངོས་ན་གསལ་པ་ལྟར་རེད། ལོ་ཙཱ་བ་ཧུའུ་གྱང་ཇུས་ཀྱིས“逻裟道”ཞེས་པའི་མིང་བསྒྱུར་སྐབས་ཐང་དམག་ལྷ་སར་སླེབས་པ་ལྟར་བསྒྱུར་ཏེ་འགྱུར་ནོར་འཁྲུལ་ཅན་འདི་བྱུང་བ་རེད། དོན་ངོ་མར་ཐང་དམག་ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་དུ་སླེབས་པར་མགར་ཁྲི་འབྲིང་གིས་བཀག་སྟེ་ཕམ་པར་བྱས་པ་ཧ་ཅང་གསལ་པས། ཐང་གི་དམག་དཔུང་དེ་ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན(大非川)ཡན་ལ་སླེབས་མེད་ཀྱང་།《དེབ་དམར》ལས་ཐང་དམག་ལྷ་སར་སླེབས་ཟེར་བ་དང《དེབ་དཀར》ལས་ཏཱ་ཚོན་ཡུལ་དུ་སླེབས་ཞེས་པའི་ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་དེ་གནས་གལ་ཆེན་ཞིག་ལ་ཆགས་ཡོད་ཕྱིར། ཡུལ་དེ་གང་དུ་གནས་ཡོད་པར་ཤེས་རྒྱུའང་གནད་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན།

ལྔ་བ། ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་ཡུལ་གྱི་ངོས་འཛིན།

ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན(大非川)ནི་སྔོན་བཙན་པོའི་སྐབས་ལ་ཇྀ་མ་ཁོལ་ཞེས་ཟེར་ཏེ། <<ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་གི་བཙན་པོའི་དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས>>སུ“རྟའྀ་ལོ་ལའ།(སྤྱི་ལོ༦༧༠)བཙན་པོ་འོ་དང་ན་བཞུགས་ཤྀང་། ཇྀ་མ་ཁོལ་དུ་རྒྱ་དམག་མང་པོ་བཏུངས་ཕར་ལོ་གཆིག”[15]ཞེས་གསལ་བ་ལྟར། ཐང་བོད་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་གཡུལ་འཁྲུག་ཐོག་མ་དེ་ཇི་མ་ཁོལ་གྱི་གཡུལ་འཁྲུག་དེ་ཡིན་ཞིང་། དེ་ནས་བཟུང་ཐང་བོད་བར་གྱི་འབྲེལ་བའང་རྙོག་འཛིང་ཅན་དང་ཛ་དྲག་གི་གནས་སུ་གྱར་ཡོད། རྒྱ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་མང་པོས་གནས་འདིར་བཞེད་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་སྣ་ཚོགས་ཤིག་ངོས་འཛིན་གནང་གི་ཡོད་མོད། དེ་ལས་ལྟ་བ་གཙོ་ཆེ་བ་དག་ནི།རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་རིག་པའི་མཁས་པའི་ཧྲི་ཐད་ཨཱན་གྱིས་ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་དེ་པུ་ཧཱ་ཆུར་ངོས་འཛིན[16]གནང་གི་ཡོད་ལ། ཝི་ཅུན་གྱིས་བྲག་དཀར་རྫོང་ཏཱ་ཧོ་པའི་རྩྭ་ཐང་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད[17] པ་དང་། ཡང་ལ་ལས་མགོ་ལོག་རྨ་སྟོད་ཀྱི་མཛོ་རྒན་རྭ་བའི་ཡུལ་དང་། དེ་མིན་དེང་གི་དུས་ལ་འབུམ་རམས་པ་ཤ་བོ་གཅོད་པ་ལགས་ཀྱིས་གཅན་ཚའི་གཅན་ཚ་ཐང་གི་ཡུལ་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པ[18]སོགས་ཡོད་མོད། བོད་རྒྱ་ཕྱི་ནང་གི་མཁས་པ་སྤྱིའི་ལྟ་བ་ནི་གུང་ཧོ་རྫོང་ཆོས་རྗེའི་རྩྭ་ཐང་ལ་ངོས་འཛིན་གནང་གི་ཡོད་པ་ནི་ལུང་རིགས་གང་གི་ཐད་ནས་གནོད་པ་མེད་པར་ཆགས་ཡོད།

དེ་བཞིན་དུ<<ཐང་ཡིག་རྙིང་མའི་གླེགས་བམ་བརྒྱ་དང་གོ་དྲུག་པའི་སྟོད་ཆའི>>ནང“ཝང་ཅུན་ཕྲོ་ཡིས་སྔ་མོ་ནས་བྷོད་ཀྱི་ས་ཆར་དམག་མི་མངགས་ཏེ། བྷོད་དམག་ཕྱིར་ལོག་པའི་ལམ་གྱི་རྩྭ་ས་མེར་བཏང་། སྟག་སྒྲའི་འཁོར་རྣམས་ཏ་ཧྥེ་ཁྲོན་ལ་སླེབས་དུས། བྷོད་དམག་གིས་རྟ་འཚོ་ཞིང་ངལ་གསོ་བ་ལ། རྩྭ་ས་མེར་ཤོར་བས་རྟ་མང་ཤོས་ལྟོགས་གྲིར་ཤི། ཝང་ཅུན་ཕྲོ་དང་ཆིན་ཀྲིག་གི་ཏུའུ་ཀྲང་ཅིན་ཧྲུའུ་བྱ་བ་སོགས་ར་མདར་རྒྱུགས་པ་ལ། མཚོ་སྔོན་པོའི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་སླེབས་ཚེ། མཚོ་མོ་དར་ཁ་འགྲིག་པའི་དུས་དང་འཕྲད་དེ་དམག་དཔུང་དར་ཐོག་ནས་བཤར། དེ་དུས་སྟག་སྒྲའི་འཁོར་རྣམས་ཆུ་བོ་ཏ་ཧྥེ་ཁྲོན་བརྒྱུད་དེ་ལོག་ཟིན།”[19]ཞེས་པ་འདི་ལས་ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་ནི་མཚོ་སྔོན་པོའི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པ་གསལ་པོར་གོ་ནུས་པས། བོད་ཀྱི་དམག་སྤྱི་ཆེན་མོ་སྟག་སྒྲ་ཁོང་ལོད་འཁོར་སོགས་ཀྱི་སྡོད་གནས་ཀྱང་མཚོ་སྔོན་པོའི་ནུབ་ནི་ད་ལྟའི་དབུས་གཞུང་གི་ཡུལ་འདི་ཡིན་པར་གསལ་ལ། བྷོད་དམག་ཕྱིར་ལོག་པའི་ལམ་གྱི་རྩྭ་ས་མེར་བཏང་བས་རྟ་མང་ལྟོགས་གྲིར་ཤི་བ་ལས་ཀྱང་མཚོ་སྔོན་པོའི་ནུབ་ཀྱི་དབུས་གཞུང་ཁོག་ཡིན་པ་ཤེས་ནུས་ཏེ། གནས་འདིར་རང་བྱུང་གི་རྩི་ཏོག་གི་གཟེངས་མཐོ་ཞིང་མུ་ནས་མུ་སྐྱེས་ཡོད་ཅིང་། སྐབས་དེར་རྩྭ་ས་མེར་བཏང་ཟེར་བའང་རྩི་ཏོག་གི་ཐང་གཞུང་ཆེན་པོ་འདི་ཡིན་པ་གོ་ཐུབ། དེ་མིན་ན་སྤང་རྩྭ་མེ་ལ་བཏང་པས་རྟ་རྣམས་ལྟོགས་གྲིར་ཤི་མི་སྲིད་དེ། དགུན་ཁ་བས་གཡོགས་པའི་དུས་སུའང་ས་འདིར་རྩི་ཏོག་གི་མགོ་ཟོས་ནས་བསྡད་པ་ཡིན་ན་ད་ལྟའང་ཕྱུགས་ཟོག་ལྟོགས་གྲིར་ཤི་བ་མེད། དེ་བས་རྩི་ཏོག་མེར་བཏང་ནས་བོད་དམག་ལ་ཕམ་ཉེས་ཆེན་པོ་བྱུང་པ་འདྲ།

དེ་བཞིན་དུ་ཐང་དམག་ལ་དེ་ལས་མི་ཟད་པའི་ཕམ་ཉེས་རྒྱ་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད་དེ། “ཀོ་ཏའེ་ཧྥེང་གིས་ཞུའེ་རེན་ཀུའེ་ཡི་ཐབས་ཇུས་མ་བརྩིས་པར་དམག་ཆས་ལྗིད་མོའི་རིགས་ཀྱང་ཁྱེར་ནས་དལ་བུར་བསྐྱོད་པ་ན། མཚོ་ནག་ཏུ་མ་སླེབས་གོང་བོད་དམག་འབུམ་གཉིས་ལྷག་ལ་འཕྲད། ཀོ་ཏའེ་ཧྥེང་གི་དམག་དཔུང་ཕལ་ཆེར་ཕམ་སྟེ་དམག་རྒྱགས་དང་དམག་ཆས་མཐའ་དག་དོར་ནས་བྲོས། ཞུའེ་རེན་ཀུའེ་ཏ་ཧྥེ་ཁྲོན་དུ་ཕྱིར་འཐེན་ནས་དམག་སྒར་བཏབ་པ་ལ། བོད་ཀྱི་བློན་ཆེན་པོ་ཁྲི་འབྲིང་གིས་དམག་འབུམ་བཞི་ལྷག་གི་རུ་སྣེ་དྲངས་ནས་འཐབ་པས་ཐང་དམག་ལ་ཕམ་ཁ་ཆེན་པོ་བྱུང་སྟེ་ཕལ་ཆེ་བ་ཤི་རྨས་ཐེབས། ཞུའེ་རེན་ཀུའེ། ཀོ་ཏའེ་ཧྥེང་། ཨ་ཧྲི་ན་ཏའོ་ཀྲེན་བཅས་མཉམ་དུ་བྲོས་ནས་ཐར་ཅིང་། ཁྲི་འབྲིང་དང་འདུམ་ཆིངས་བཞག་ནས་ཕྱིར་ལོག”[20]ཞེས་རྨ་སྟོད་ཀྱི་སྟོང་རི་མཚོ་ནག་ཏུ་དམག་འཁྲུག་ལངས་པ་དང་ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་དུ་ཞུའེ་རེན་ཀུའེས་དམག་སྒར་བཏབ་པ་སོགས་གསལ་བོར་བཀོད་པ་ལས། དེང་གི་དུས་ལ་ཞུའེ་རེན་ཀུའེ་ཡི་མཁར་རྫོང་གི་ཤུལ་ཡིན་པར་བརྗོད་པའི་དབུས་གཞུང་ཁོག་ཏུ་ཆོས་རྗེ་རྒྱ་མཁར་ཟེར་པ་དེའང་ཡུལ་འདིར་ཡོད་པས་ར་འཕྲོད་ཐུབ་པ་མ་ཟད། ད་ལྟ་ཞིང་ཆེན་རིམ་པའི་རིག་དངོས་སྲུང་སྐྱོབ་གནས་གཞིའི་ཨང་རིམ་བཞི་པའི་གྲས་སུ་བཞག་ཡོད་པ་ལྟར་རེད།

གཞན་ཡང་ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་ཞེས་པའི་མིང་གི་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་དབང་དུ་བྱས་ནའང་། དེང་གི་མིང་དབུས་གཞུང་དང་ཧ་ཅང་མཐུན་ཏེ། དབུས་ཞེས་པའི་སྒྲ་དང་འདྲ་སྟེ། དབུས་ཞེས་པར་གནའ་དུས་ཀྱི་ཀློག་སྟངས་ལ་སྔོན་རྗེས་མིང་གསུམ་རེ་རེ་བཞིན་ཕྲལ་ནས་ཀློག་དགོས་ཕྱིར། དབུས་ལའང་ད་བུས་ཞེས་ཀློག་པས་ན་རྒྱའི་ཏ་ཧྥེ་ཡི་སྒྲ་ངང་གིས་ཐོན་ལ། ཁྲོན་ནི་གཞུང་དང་ལུང་ཁོག། དེ་མིན་ཆུ་བོའི་མིང་གི་དོན་རྣམས་སྟོན་ཕྱིར། ཡུལ་འདིའི་མིང་ལ་དབུས་གཞུང་དང་དབུས་ཆུ(惠云河)ཟེར་བ་དང་ཤིན་ཏུ་འདྲ་བར་འདུག་སྟེ། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་གི་བོད་བཙན་པོ་ཁྲི་ལྡེ་གཙུག་བརྟན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་གླེང་སྐབས།“རྒྱལ་པོ་ཐུགས་སྒམ་པོ་འི་རླབས་དང་ཐབས་ཀྱིས་བཀའ་སྩལ་ཏེ། མྱཱ་འྀ་རྒྱལ་པོ་ཀག་ལ་བོང་ཞེས་བྱ་བ།འབངས་སུ་པྱག་འཚལ་ནས།ཐབས་གཅུང་སྩལ་ཏེ། མྱི་མང་གྀ་སྣོན་བཏབ། ཡུལ་ཆེ་འྀ་ནི་འདབ་བསྐྱེད་དོ།།” [21]མྱྭའི་རྒྱལ་པོ་ཀག་ལ་བོང་ལ་རྒྱ་ཡིག་ཏུ阁罗风ཟེར་ཞིང་།风ལ་གནའ་དུས་བོང་ཟེར་བ་ཡིན་ན་非ལ་བུས་ཅེས་པའི་སྒྲ་དང་ཧ་ཅང་ཉེ་ཕྱིར། གནའ་བོའི་གདངས་ལ་ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་དང་དབུས་གཞུང་གི་སྒྲ་གདངས་འདྲ་བོར་འདུག་པས། ལོ་ཙཱ་བ་ཧུའུ་གྱང་ཇུས་ཀྱིས“逻裟道”ཞེས་པའི་མིང་དེ་ལྷ་སར་ནོར་འཛོལ་བྱུང་པའང་གཅིག་བྱས་ན་ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་ཡོད་སའི་གཞུང་ཁོག་འདིའི་མིང་ལ་དབུས་གཞུང་ཟེར་པས་ཡིན་ཀྱང་སྲིད་དེ། དབུས་ནི་ལྷ་སའི་དོན་ལ་གོ་བ་ཡིན་པས་ཐང་དམག་དབུས་གཞུང་དུ་སླེབས་པར་ལྷ་སར་སླེབས་ཞེས་བསྒྱུར་བའང་ཡིན་ངེས། ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་གྱི་དམག་འཁྲུག་ཆེན་པོ་དེ་ད་ལྟའི་ཆོས་རྗེ་རྒྱ་མཁར་གྱི་ཉེ་འཁོར་དག་ཡིན་ཕྱིར། གནས་དེའི་སྟོང་སྐོར་སྡེ་བའི་རི་ངོས་སུ་གནའ་བོའི་འཐབ་ར་རྡོས་བརྩིགས་པའི་ཤུལ་ད་ལྟ་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་ལ། སྡེ་བའི་མིང་ལའང་གནའ་དུས་ཀྱི་རུ་དམག་གི་མིང་སྟོང་སྐོར་དང་བརྒྱ་སྐོར་སོགས་ཀྱི་མིང་མ་ཉམས་པར་སྡེ་མིང་ཚོ་མིང་མང་པོ་ཞིག་ཡོད།

ཐང་བོད་དམག་འཁྲུག་གི་གནས་ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་དེར་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལས་ཇྀ་མ་ཁོལ་ཞེས་འབྱུང་བར་གཞིགས་ན། ཆོས་རྗེ་ཡུལ་ཚོའི་སྲིད་གཞུང་གི་ལྟག་རྒྱབ་ཀྱི་གསེར་ཆུའི་ཆུ་ཁོལ་ཞེས་པ་དེ་དང་ནུབ་ཀྱི་ཚ་ཚའི་ལུང་མདོའི་དྲོན་པོ་ཆུ་གཉིས་ལས་གང་ཞིག་ཡིན་ཡང་དགུན་དུ་ཆབ་རོམ་མི་འཛིན་པའི་ཆུ་ཁོལ་ཡིན་ཕྱིར། ཆུ་མ་ཁོལ་ལམ་ཇི་མ་ཁོལ[22]དུ་གྲགས་པར་ཡིན་ཀྱང་སྲིད། ཐང་བོད་དམག་འཁྲུག་ཐོག་མ་དེས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དོན་སྙིང་གལ་ཆེན་ཞིག་བཟུང་ཡོད་ཕྱིར། ལྷག་པར་དུ་དམག་འཁྲུག་འདི་དང་འབྲེལ་བའི་ར་ས་ཏའོ་ཡི་ས་མིང་གི་འགྱུར་ཡིག་ལ་གོ་ནོར་ཐེབས་པ་དེས། ཕྱིས་འབྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་བཅོས་ཁག་ལ་ནོར་འཛོལ་ཆེན་པོ་ཞིག་བྱུང་ཡོད།

དྲུག་པ། ཕྱིས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་བཅོས་ལ་ཐེབས་པའི་ནོར་འཛོལ།

《དེབ་དམར》ལས་བྱུང་བའི་ར་ས་ཏའོ་ཡི་འགྱུར་ཡིག་ལ་ནོར་འཛོལ་བྱུང་བ་དེས།《དེབ་དམར》གྱི་ཕྱིས་སུ་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་བཅོས་གྲགས་ཆེན་ཁག་ལ་གོ་ནོར་མི་དམན་ཞིག་ཐེབས་ཡོད། དུས་རབས་བཅུ་བཞི(སྤྱི་ལོ༡༣༧༢)ནང་བརྩམས་པའི<<རྒྱལ་རབས་གསལ་པའི་མེ་ལོང>>ལས། “འདིའི་དུས་སུ་རྒྱའི་རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་མི་བཞུགས་པར་ཤེས། མགར་གྱིས་རྒྱ་ཡུལ་ཕུང་བར་བྱས་པ་རྣམས་དྲན་ནས། རྒྱའི་དམག་འབུམ་ཚོ་ལྔ་བཏང་ནས་བོད་འཇོམས་པ་དང་། ཇོ་བོ་ཤཱཀྱ་གདན་འདྲེན་ཟེར་བ་ལ་སོགས་ཀྱི་གཏམ་བྱུང་བ་ལ་སྐྲག་ནས། ཇོ་བོ་ར་མོ་ཆེ་ནས་ལྷ་སར་གདན་དྲངས། ལྷོ་སྒོ་མེ་ལོང་ཅན་དུ་བཞུགས་ནས། སྒོ་ལ་ཞ་ལ་བགྱིས་ཏེ། འཇམ་དབྱངས་བཞེངས་སོ།”[23]ཞེས་པ་ལས་རྒྱའི་དམག་ལ་འཇིགས་ནས་ཇོ་བོ་ལྷོ་སྒོ་མེ་ལོང་ཅན་དུ་བཞུགས་སུ་གསོལ་བའི་གནས་ཚུལ་བཀོད་འབྲི་བྱས་ཡོད་པ་དང་། དེ་དང་འདྲ་བར་དུས་རབས་བཅུ་དྲུག་པར(སྤྱི་ལོ༡༥༦༤)བརྩམས་པའི་ཆོས་འབྱུང་བསྟན་བཅོས་གྲགས་ཆེན<<ཆོས་འབྱུང་མཁའ་པའི་དགའ་སྟོན>>ལས་ཀྱང་འདི་ལྟར་འབྱུང་སྟེ། “མགར་གྱིས་རྒྱ་ཡུལ་ཕུང་པར་བྱས་པའི་ཞེ་གནད་དུ་ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་གཤེགས་མ་ཐག་ཏུ་དམག་མང་དུ་བརྩམས་ཀྱང་བློན་པོ་མགར་གྱིས་དམག་དཔོན་བྱས་ནས་ལན་མང་དུ་ཕམ་པར་བྱས། ཕྱིས་བློན་པོ་ཡང་དམག་ཐོག་འདས། རྒྱལ་པོ་མང་སྲོང་གཤེགས་ཚེ་རྒྱ་དམག་འབུམ་ཕྲག་ལྔ་བོད་དུ་བྱུང་། ཕོ་བྲང་ཁྲི་རྩེ་དམར་པོ་བསྲེགས། ཇོ་བོ་ཤཱཀྱ་དང་པོ་མ་རྙེད་ཕྱིས་དེ་ན་བཞུགས་པར་ཤེས་ཀྱང་འཇམ་དབྱངས་ཀྱི་སྐུ་བྲིས་པ་འཇིག་མ་ནུས། ཇོ་བོ་མི་བསྐྱོད་རྡོ་རྗེ་ཁྱེར། དེའི་ཚེ་ར་སའི་རྨེ་བརྩེགས་ཕྱག་གཉིས་ཁུ་ཚུར་བསྣོལ་བ་གྲིབ་སེལ་གྱི་ཕྱག་རྒྱར་བཞུགས་པའི་ཁུ་ཚུར་གྱིས་ཐུགས་ཀའི་ཁ་ཕྱེ་བས་སྤྲུལ་པའི་དམག་དཔུང་འཐོན་ཏེ་རྒྱ་དམག་རྣམས་ཤིན་ཏུ་སྐྲག་པས་འཐོར། ཇོ་བོ་མི་བསྐྱོད་རྡོ་རྗེ་ཤར་ཕྱོགས་འོ་མའི་ཐང་དུ་ཞག་བདུན་ལུས་པས་ཇོ་བོ་འོ་བརྒྱལ་ཐང་དུ་གྲགས།

རྒྱའི་དེབ་ཐེར་ནས་བློན་པོ་མགར་གྱི་བུ་ཆེ་བས་དམག་དཔོན་བྱས་ཏེ་རྒྱ་ཕམ་པར་བྱས་ཞེས་བྱུང་བས་ཁོང་རང་རྣམས་ལ་མིའི་དམག་གི་མཐོང་སྣང་བྱུང་བར་གདའ།”[24]ཞེས་སྔོན་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཆེན་པོ་དག་ལས་བརྗོད་དོན་ཇེ་རྒྱས་སུ་བཏང་སྟེ། ཇོ་བོ་ཤཱཀྱ་དང་པོ་མ་རྙེད་ལ་ཕྱིས་ནས་བཞུགས་པར་ཤེས་ཏེ་འཇམ་དབྱངས་ཀྱི་སྐུ་བྲིས་པས་འཇིག་མ་ནུས་ཤིང་། ཇོ་བོ་མི་བསྐྱོད་རྡོ་རྗེ་ཁྱེར་ཞིང་ཕོ་བྲང་ཁྲི་རྩེ་དམར་པོ་ཡང་བསྲེགས་པའི་དོན་བྱུང་པ་སོགས་བརྗོད་ཡོད། གཞན་ཡང་“དུས་དེར་རྒྱ་རྣམས་ཀྱིས་སྤྲུལ་པའི་རྒྱལ་པོ་མ་བཞུགས་པར་ཤེས་ནས་དམག་འོངས་པ་འཕྲུལ་སྣང་དུ་སླེབ་པ་དང་། རྨེ་བརྩེགས་ཀྱི་སྐུ་ལས་སྤྲུལ་པའི་དམག་བྱུང་པས་ཕྱིར་བྲོས། དེའི་ལན་དུ་མགར་གྱིས་བོད་དམག་འབུམ་ཚོ་ཁྲིད་ནས་རྒྱ་རྣམས་བཅོམ།མགར་ཡང་དམག་ཐོག་ཏུ་གྲོངས། དེ་ནས་སླར་རྒྱ་དམག་གི་སྐད་ཆེན་པོ་བྱུང་པས་ཇོ་བོ་ལྷོ་སྒོ་མེ་ལོང་ཅན་དུ་བཅུག། སྒོ་ལ་ཞལ་བ་བྱས་ནས་འཇམ་དབྱངསཀྱི་སྐུ་བྲིས། མི་རིང་བར་རྒྱ་དམག་རྣམས་ལྷགས་ཏེ་པོ་ཏ་ལའི་ཕོ་བྲང་མེ་ལ་བསྲེགས། ཇོ་བོ་ཤཱཀྱ་མུ་ནེ་འཁྱེར་མ་ཐུབ་ཀྱང་མི་བསྐྱོད་རྡོ་རྗེ་སྔ་དྲོ་གཅིག་གི་སར་གདན་དྲངས་སོ།།”[25]ཞེས་དང་དེ་མིན་ཕྱིས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ཆེན་པོ་ན་ད་དུང་འདི་ལྟར་འབྱུང་སྟེ། “དེ་ནས་དབོན་སྲས་གུང་བཙན་དགུང་ལོ་བཅུ་གསུམ་ལ་རྒྱལ་སར་བཏོན་པ། ལྷ་སར་མེས་ཀྱི་མཆོད་པ་འཛུགས་པ་སོགས་དཀོན་མཆོག་གསུམ་ལ་གུས་པར་མཛད། རྒྱལ་སྲིད་ལོ་བཅོ་ལྔ་བཟུང་སྟེ་ཉེར་བདུན་པ་ལ་གཙང་གི་ས་ཆར་འདས།

རྒྱལ་པོ་འདིའི་དུས་སུ་རྒྱ་དམག་བོད་དུ་བྱུང་སྟེ་དམར་པོ་རི་མེ་ལ་སྲེག ཇོ་་བོ་ཤཱཀྱ་མུ་ནེ་འཕྲུལ་སྣང་དུ་སྦས་པ་མ་རྙེད་ཀྱང་། ཇོ་བོ་མི་བསྐྱོད་རྡོ་རྗེ་སྔ་དྲོ་གཅིག་གིས་སར་ཁྱེར་ཞེས་རྒྱའི་དེབ་ཐར་ལས་འབྱུང་།”[26]ཞེས་རྒྱའི་དེབ་ཐེར་སོགས་ན་གསུངས་ཚུལ་བརྗོད་ཡོད་པ་སོགས་ནི“གཏམ་མི་ཁ་བརྒྱུད་ན་ཇེ་ཆེ”ཟེར་པའི་དཔེ་དང་ཆ་འདྲ་བར་འདུག་ལ། དོན་དེ་ཇེ་ཆེ་ཇེ་རྒྱས་སུ་སོང་སྟེ། “ཇོ་བོ་ཤཱཀྱ་མུ་ནེ་འཁྱེར་མ་ཐུབ་ཀྱང་མི་བསྐྱོད་རྡོ་རྗེ་སྔ་དྲོ་གཅིག་གི་སར་གདན་དྲངས་པ་སོགས་འཁོད་འདུག་མོད། རྒྱ་ཡིག་གི་ལོ་རྒྱུས་ནང་དེ་འདྲའི་གནས་ཚུལ་བཀོད་མེད།”[27]པ་ཡིན་ནའང་ཚིག་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་ཤིག་འབྱུང་བ་འདི་དག་ནི། མཐར་གཏུག་ན<<ཚལ་བའི་དེབ་དམར>>གྱི་ལུང་སྟེ་རྒྱའི་ལོ་ཙཱ་བ་ཧུའུ་གྱང་ཇུས་ཀྱིས《ཐང་ཡིག་གསར་རྙིང》བསྒྱུར་བ་འདིར་ཐུག་ཡོད་པ་ཡིན།

དེ་ལྟར་བྲིས་པས་ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་དག་གིས་ཐང་དམག་ལྷ་སར་སླེབས་པ་མ་ཟད། པོ་ཏ་ལ་མེར་བསྲེགས་ཤིང་ཇོ་བོ་ལྷོ་སྒོ་མེ་ལོང་ཅན་ལ་བཞུགས་སུ་གསོལ་ཚུལ་སོགས་མང་པོ་གསུངས་པ་རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ན་བཞུགས་ཚུལ་ལྟར་གསུངས་ཡོད་པ་རེད། འོན་ཀྱང“དེ་ལྟར་ཡིན་ན་རྒྱ་ནག་གི་རྒྱལ་རབས་དང་། ཏུང་ཧྭང་གི་ཡིག་ཆའི་ནང་ངེས་པར་འཁོད་དགོས་རྒྱུར་ཙམ་ཡང་གསལ་མེད་པའི་ཁར། སྐབས་དེའི་དུས་སུ་བོད་ཀྱི་དྲག་པོའི་སྟོབས་ཤུགས་ཇི་ཙམ་ཡོད་པ་གཤམ་དུ་རིམ་པས་བརྗོད་རྒྱུ་ནས་གསལ་པོར་ཤེས་ཐུབ་པས། དེས་ན་རྒྱ་དམག་ལྷ་སར་འབྱོར་བའི་ལོ་རྒྱུས་དེ་ནི་མ་དག་པར་སེམས”[28]པའི་ལྟ་བ་འདི་ནི་ཡང་དག་པའི་ལྟ་བ་ཡིན་ཏེ། རྒྱུ་མཚན་ནི《ཐང་ཡིག》ལས་ཐང་དམག་ལྷ་སར་སླེབས་པའི་གཏམ་ཟུར་ཙམ་ཡང་འཁོད་མེད་པས་གསལ་བོར་ར་སྤྲོད་ཐུབ་པ་ཡིན་ནོ།།

མཇུག་སྡུད་པ།

ཐང་རྒྱལ་རབས་དུས་སྐབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བཀོད་པའི《ཐང་ཡིག》གམ་ཐང་ཧྲུའུ(唐书)ལས་བྱུང་པའི“逻裟道”ཞེས་པའི་འགྱུར་ཡིག་དེར《དེབ་དམར》ལས་ནོར་འཛོལ་བྱུང་པ་ཧ་ཅང་གསལ་པས། ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་བཅོས་ཁག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་མི་དམན་པ་ཞིག་ཐེབས་འདུག འགྱུར་ཡིག་འདི་ཉིད་སྤྱི་ལོ༦༧༠སྟེ་ཐང་བོད་དམག་འཁྲུག་ཐོག་མ་ལའང་འབྲེལ་བ་ཆེན་པོ་ཡོད་ཕྱིར། ར་ས་ཏའོ་དང་ཏཱ་ཧྥེ་ཁྲོན་གྱི་ས་མིང་འདི་དང་བསྟུན་ནས་སྐབས་དེ་དག་གི་ལོ་རྒྱུས་དོན་རྐྱེན་མི་ཉུང་ཞིག་གི་གོ་ནོར་ཐེབས་པའི་མདུད་པ་བཀྲོལ་བར་ནུས་པ་ཆེན་པོ་ལྡན་ཕྱིར། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འགྱུར་མིང་ངོ་མ་ཞིག་འབྱུང་རྒྱུ་ནི་ཧ་ཅང་གལ་ཆེ་བ་ཡིན། དེ་བས་སྔོན་གྱི་མིང་བརྡ་དེ་དག་ལ་གོ་ནོར་བྱུང་པ་དེས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དོན་དངོས་སྒྲིབ་ནས་མི་མཐོང་པར་བྱས་པའི་བསླབ་བྱ་འདིས། ང་ཚོའི་ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རྣམས་ཀྱི་འགྱུར་ཡང་དག་པ་ཞིག་གི་ལམ་ལ་འགྲོ་དགོས་པར་གསལ་འདེབས་ཞིག་གནང་པ་ལགས་སོ།།

དཔྱད་ཡིག་དང་ཞབས་མཆན། 

[①] <<临洮县志>>编委会，甘肃人民出版社1990年版。

[③]  <<临洮县志>>编委会，甘肃人民出版社1990年版。

[④] མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། <<མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་འབུམ>>[M]སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009ལོའི་ཟླ5བའི་པར་ཐེངས་དང་པོ། ཤོག་ངོས383

[⑤] དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་བརྩམས།《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ》[Z]ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009ལོའི་ཟླ9པར་པར་གཞི་གཉིས་པའི་པར་ཐེངས་དང་པོ། ཤོག་ངོས1155

[⑥]ཚལ་པ་ཀུན་དགའ་རྡོ་རྗེ། <<དེབ་ཐར་དམར་པོ>>[M]མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས1981ལོའི་ཟླ10པའི་པར་གཞི་དང་པོ། ཤོག་ངོས19སྟེང་།

[⑦]དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ།<<དེབ་ཐེར་དཀར་པོ>> [M]མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002ལོའི་ཟླ7པར་པར་གཞི་དང་པོ་བསྒྲིགས། 2015ལོའི་ཟླ4པར་པེ་ཅིན་དུ་པར་ཐེངས་པ་བརྒྱབ། ཤོག་ངོས་109སྟེང་།

[⑧]དོན་གྲུབ་རྒྱལ་དང་ཁྲིན་ཆིན་དབྱིན་གཉིས་ཀྱིས་བསྒྱུར།<<ཐང་ཡིག་གསར་རྙིང་ལས་བྱུང་བའི་བོད་ཆེན་པོའི་སྲིད་ལུགས>> [M]མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས1983ལོའི་ཟླ6པར་ཐེངས་དང་པོར་པར་གཞི་དང་པོ་བསྒྲིགས། ཤོག་ངོས16སྟེང་།

[⑨] འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས་ཀྱིས་བསྒྱུར་ཅིང་མཆན་བཏབ།<<རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས>>__སྲིད་སྐྱོང་མེ་ལོང་ལས་བྱུང་བའི་བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས།[M] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན་ཏེ་བཀྲམ།2013ལོའི་ཟླ11པར་པར་གཞི་དང་པོ་བསྒྲིགས། 2015ལོའི་ཟླ7པར་པར་ཐེངས་གཉིས་པ་བཏབ། ཤོག་ངོས20སྟེང་།

[⑩] 宋  欧阳修 宋 祁撰《新唐书》[M]  第十九册  卷二零六至卷二二七下（传）中华书局 唐书卷二百一十六上六零七六

[11] དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་བརྩམས། 《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ》[Z]ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009ལོའི་ཟླ9པར་པར་གཞི་གཉིས་པའི་་པར་ཐེངས་དང་པོ། ཤོག་ངོས། 1909

[12] ཀྲང་དབྱི་སུན་གྱིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས། <<བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ>> [Z] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྨད་ཆ། 2016ལོའི་ཟླ7པར་པེ་ཅིན་དུ་པར་ཐེངས17པ་བརྒྱབ། ཤོག་ངོས།2639

[13] 《汉书.百公馆卿表》上提及：县“有蛮夷曰道”。《后汉书.百公志》赤云：“凡县主蛮夷曰道”。གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་དང་དམུ་རྒོད་ཀྱི་རིགས་མང་པའི་ཡུལ་ལ་གོ་བ་འདྲ།

[14] འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས་ཀྱིས་བསྒྱུར་ཅིང་མཆན་བཏབ།<<རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས>>__སྲིད་སྐྱོང་མེ་ལོང་ལས་བྱུང་བའི་བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས། [M]ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན་ཏེ་བཀྲམ།2013ལོའི་ཟླ11པར་པར་གཞི་དང་པོ་བསྒྲིགས། 2015ལོའི་ཟླ7པར་པར་ཐེངས་གཉིས་པ་བཏབ། ཤོག་ངོས21སྟེང་།

[15] གཉའ་གོང་དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན། <<བོད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆ་རྩ་ཆེན་བདམས་བསྒྲིགས་རྣམས་ཀྱི་ཚིག་དོན་ཀུན་ནས་ཁྲོལ་བར་བྱས་པ་རབ་གསལ་མེ་ལོང>>[M]ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001ལོའི་ཟླ4བར་པར་གཞི་དང་པོ་བསྒྲིགས་ཤིང་པར་ཐེངས་དང་པོ་བཏབ། ཤོག་ངོས56སྟེང་།

[16] 石泰安著，耿昇译《汉藏走廊古部族》[M] 北京：中国藏学出版社，2013年，第116页。

[17] 吴均：《日月山与大非川——（日）佐藤长〈西藏历史地理研究〉商榷之一》[J]，《青海民族学院学报》1985年第1期，第24页。 ；谢全堂先生同样认为“大非川位于大河坝流域（即古赤水地）”谢全堂：《试论唐蕃大非川之战》[M]，《青海社会科学》1991年第4期，.第77页；崔永红,张得祖,杜长顺：《青海通史》[M] ,西宁：青海人民出版社,2010年，第183页。

[18] 夏吾交巴：《“大非川”地理位置考》[J]，《中国藏学》2015年第4期，第187页。

[19] དོན་གྲུབ་རྒྱལ་དང་ཁྲིན་ཆིན་དབྱིན་གཉིས་ཀྱིས་བསྒྱུར་བའི<<ཐང་ཡིག་གསར་རྙིང་ལས་བྱུང་བའི་བོད་ཆེན་པོའི་སྲིད་ལུགས>> [M]མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས1983ལོའི་ཟླ6པར་ཐེངས་དང་པོར་པར་གཞི་དང་པོ་བསྒྲིགས། ཤོག་ངོས158སྟེང་།

[20] འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས་ཀྱིས་བསྒྱུར་ཅིང་མཆན་བཏབ། <<རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས>> __སྲིད་སྐྱོང་མེ་ལོང་ལས་བྱུང་བའི་བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས། [M]ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན་ཏེ་བཀྲམ།2013ལོའི་ཟླ11པར་པར་གཞི་དང་པོ་བསྒྲིགས། 2015ལོའི་ཟླ7པར་པར་ཐེངས་གཉིས་པ་བཏབ། ཤོག་ངོས22སྟེང་།

[21] གཉའ་གོང་དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན་གྱིས་བརྩམས།<<བོད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆ་རྩ་ཆེན་བདམས་བསྒྲིགས་རྣམས་ཀྱི་ཚིག་དོན་ཀུན་ནས་ཁྲོལ་བར་བྱས་པ་རབ་གསལ་མེ་ལོང>> [M]ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001ལོའི་ཟླ4བར་པར་གཞི་དང་པོ་བསྒྲིགས་ཤིང་པར་ཐེངས་དང་པོ་བཏབ། ཤོག་ངོས75སྟེང་།

[22] ཇི་མ་ཁོལ་འདི་མཁས་པ་ལ་ལས་དེང་གི་ཞིན་ཅང་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི且末ཞེས་པའི་ཡུལ་འདི་ཡིན་གསུངས་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་ཡུལ་འདི་གཉིས་ཀྱི་སྒྲ་ཧ་ཅང་འདྲ་བས་གསུང་ལའང་དཔྱད་པར་བྱ་བའི་གནས་ལགས།

[23] ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྒྱལ་མཚན།  <<རྒྱལ་རབས་གསལ་པའི་མེ་ལོང>> M]མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོའི་ཟླ1པོར་པེ་ཅིན་དུ་པར་ཐེངས10པ་བརྒྱབ། ཤོག་ངོས། 237

[24] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ།<<ཆོས་འབྱུང་མཁའ་པའི་དགའ་སྟོན>> M]མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2017ལོའི་ཟླ4པར་པེ་ཅིན་དུ་པར་ཐེངས6པ་བརྒྱབ། ཤོག་ངོས།155

[25] རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ཆེན་མོ། <<དེབ་ཐར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས >> M]མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོའི་ཟླ5པར་པེ་ཅིན་དུ་པར་ཐེངས4པ་བརྒྱབ།ཤོག་ངོས། 49

[26] [པཎ་ཆེན་བསོད་ནམས་གྲགས་པ། <<དེབ་ཐར་དམར་པོ་གསར་མ>>[M]སེར་གཙུག་ནང་བསྟན་དཔེ་རྙིང་འཚོལ་བསྡུ་ཕྱོགས་སྒྲིག་ཁང་ནས་བསྒྲིགས།ཤོག་ངོས30སྟེང་།

[27] དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་བརྩམས།《དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ》[Z]ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009ལོའི་ཟླ9པར་པར་གཞི་གཉིས་པའི་་པར་ཐེངས་དང་པོ། ཤོག་ངོས།1045

[28] ཞྭ་སྒབ་པ་དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན།《སྲིད་དོན་རྒྱལ་རབས》[M]རབ་བྱུང་བཅུ་དྲུག་པའི་སྤྱི་ལོ1976ཤོག་ངོས157

– – – – –