[ནང་དོན་སྙིང་བསྡུས།] རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་བོད་ཡིག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཁག་ཏུ་གཏན་ནས་མི་གསལ་བའི་གནས་ཚུལ་ཁག་གཅིག་ཏེ། དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་ནང་བྱུང་བའི་བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་པོ་འཇང་སྦ་དྷུར་གྱི་མི་ཚེའི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་དང་། དེ་དང་ཆབས་ཅིག་རྒྱལ་པོ་འདིའི་སྐབས་སུ་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་གོར་བོད་དམག་འཁྲུག་ཐེངས་གསུམ་པ་དེ་ཇི་ལྟར་བྱུང་བ་དང་། དེའི་ཆེད་དུ་རྒྱལ་པོ་འདི་པས་དབྱིན་ལན་སོགས་ལ་ཕྱིན་ཏེ་གཡུལ་འགྱེད་ཀྱི་སྟ་གོན་ཇི་ལྟར་བྱས་ཡོད་མེད་ཀྱི་སྐོར་ལ་གླེང་སློང་མདོ་ཙམ་ཞུས་ཡོད།
[བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ།] འཇང་སྦ་དྷུར། གོར་བོད་དམག་འཁྲུག བོད་གཞུང་། གཉའ་ནང་། སྐྱིད་གྲོང་།
གླེང་སློང་བའི་གཏམ།
ཕྲན་བོད་ཀྱི་ཆོས་དང་རིག་གཞུང་ལ་དུང་ཞེན་དང་སྤྲོ་སྣང་ཟབ་མོ་ཡོད་པ་མ་ཟད། ལྷག་པར་དུ་ཁྱིམ་ཚང་གི་གནས་བབ་དབང་གིས་ཆུང་དུས་ནས་བོད་ཀྱི་བྱུང་བ་རིག་པར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་འདོད་ཀྱི་འདུན་པ་སྐོམ་པ་ཆུ་འདོད་ལྟར་ཡོད་པའི་སྟེང་། ལས་དབང་གིས་སྤྱི་ལོ་༢༠༡༧ ལོར་ཝཱ་ཎ་དབུས་བོད་ཀྱི་ཆེས་མཐོའི་གཙུག་ལག་སློབ་གཉེར་ཁང་ནས་ཤཱསྟྲི་སློབ་ཐོན་ཟིན་མ་ཐག་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་ཐེངས་དང་པོར་གཙུག་ལག་སློབ་ཁང་དེ་ཉིད་དུ་ལོ་ངོ་གཉིས་རིང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་པར་ཆེད་སྦྱོང་གི་ལམ་ལུགས་གསར་དུ་དབུ་བཙུགས་པས། ངང་མོ་པདྨའི་མཚོ་ལ་འཇུག་པ་བཞིན་དགའ་དད་སྤྲོ་གསུམ་གྱིས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་སྡེ་ཚན་ཁོངས་འཛུལ་ཞུགས་བྱས་ཏེ་བོད་ཀྱི་དེ་བྱུང་རིག་པར་མཁྱེན་རྒྱ་ཟབ་པའི་དགེ་བའི་བཤེས་གཉེན་ཆེན་པོ་སློབ་དཔོན་བྱམས་པ་བསམ་གཏན་མཆོག་བསྟེན་ནས་ལོ་ངོ་གཉིས་རིང་རང་ནུས་གང་ཡོད་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་སྦྱངས་པ་མི་དམན་ཙམ་བྱེད་སྐལ་ཐོབ་ཅིང་། ལོ་ངོ་གཉིས་ཀྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་རྒྱ་དཀར་ནག་དང་བལ་ཡུལ་སོགས་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་གི་ལོ་རྒྱུས་མི་ཉུང་བ་ཞིག་བསླབ་གཞིའི་ནང་དུ་ཡོད་པའི་རྐྱེན་བྱས་ཏེ་རིམ་བཞིན་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྲིད་དོན་ལོ་རྒྱུས་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་རྒྱུར་ངམ་ངམ་ཤུགས་ཤུགས་ཀྱིས་སྤྲོ་བ་བརྟས་ཤིང་། དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་ལ་གཞིགས་ན་ཡང་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་གི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གནས་སྟངས་ཁག་རོབ་ཙམ་མ་ཤེས་ན་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཆ་ཚང་ཞིང་གཏིང་ཟབ་པ་ཞིག་ཤེས་ཐབས་བྲལ་བ་མྱོང་བ་ངོ་མའི་ཐོག་ནས་ཚོར་སྣང་སྐྱེན་པོ་དང་ར་འཕྲོད་གསལ་པོ་བྱུང་སོང་བས། གཙུག་ལག་རབ་འབྱམས་པའི་མཐར་ཕྱིན་དཔྱད་རྩོམ་གྱི་བརྗོད་གཞིར་<<གོར་བོད་དམག་འཁྲུག་སྔ་ཕྱི་རིམ་པ་གསུམ་གྱི་སྐོར་ལ་མདོ་ཙམ་གླེང་བ་>>ཞེས་པ་ཞིག་བྲིས་པ་ཡིན་ལ། དེ་རྗེས་འབུམ་རམས་པའི་ཉམས་ཞིབ་སློབ་མར་ཚུད་རྗེས་མཐར་ཕྱིན་དཔྱད་རྩོམ་གྱི་བརྗོད་གཞིར་ཡང་<<སྤྱི་ལོ་༡༦༠༠ནས་༡༩༥༩བར་གྱི་གོར་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་གྱི་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་འབྲེལ་ལམ་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་>>ཞེས་པ་འདི་བདམས་ཏེ་སྔོན་གྱི་བརྗོད་གཞི་དེ་གཏིང་ཇེ་ཟབ་དང་རྒྱ་ཇེ་ཆེར་གཏོང་རྒྱུའི་དམིགས་ཚད་བཟུང་བ་ཡིན། དེས་ན་ཁྱོན་མི་ལོ་ཧྲིལ་པོ་དྲུག་ལྷག་ཙམ་གྱི་རིང་རང་ནུས་གང་ཡོད་ཀྱིས་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་གྱི་འབྲེལ་ལམ་སྐོར་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་རིང་། བརྗོད་གཞི་འདིའི་སྐོར་ལ་ད་བར་ཆེད་དུ་ཞིབ་འཇུག་གནང་མཁན་མང་པོ་མེད་པ་དང་། ཕྲན་བུ་ཡོད་པ་ཚོས་ཀྱང་ཕྱོགས་གཅིག་གི་གནས་ཚུལ་དང་སྐད་ཡིག་གཅིག་གི་བརྒྱུད་ལམ་ཁོ་ནར་བརྟེན་ཡོད་སྟབས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྟོང་ཆ་མང་པོ་ཞིག་རང་བཞིན་གྱིས་ལུས་ཡོད་པར་མཐོང་ནས། ནམ་རྒྱུན་བོད་མིའི་ཁ་དཔེར་ཡང་། ལྷ་ཆོས་ལ་ཤེས་གལ་ཆེ། །མི་ཆོས་ལ་གོམས་གལ་ཆེ། །ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་གལ་ཆེ། །ཚིག་ངན་ལ་ནོན་གལ་ཆེ། །ཞེས་ལོ་རྒྱུས་ལ་སློབ་སྦྱོང་དང་ཉམས་ཞིབ་མཐིལ་ཕྱིན་པ་ཞིག་བྱེད་དགོས་ཚེ་གནད་དོན་ཕྱོགས་རེ་བ་དང་མདོར་བསྡུས་ཙམ་ཞིག་མིན་པར་ཕྱོགས་ཡོངས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཤེས་དགོས་པ་ནི་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེ་བས། ད་རེས་གོང་སྨོས་བརྗོད་གཞི་འདིའི་སྐོར་ལ་ནམ་རྒྱུན་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་བོད་ཡིག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་[1]གི་ནང་གསལ་ཁ་མེད་པ་དག་འབུར་དུ་བཏོན་ནས་བལ་ཡུལ་གྱི་མཁས་པ་ཚོས་བྲིས་པའི་བལ་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་དང་། དབྱིན་ཇིའི་མི་སྣས་བྲིས་པའི་བལ་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ལག་ལ་གང་ཐོབ་རྣམས་རྒྱབ་སྣོན་གྱི་གཞི་རྩར་བཞག་ནས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྟོང་ཆ་ཅུང་ཙམ་ཁ་སྐོང་བའི་ལས་ལ་ཞུགས་རྒྱུའི་སེམས་བསྐྱེད་སྔོན་དུ་བཏང་ཡོད་ཀྱང་། རང་ཉིད་ལ་སྐྱེས་སྟོབས་ཀྱི་ཡོན་ཏན་ཞན་ལ་སྦྱངས་སྟོབས་ཀྱི་ཡོན་ཏན་ཤིན་ཏུ་དབེན་པས་ཆད་ལྷག་དང་ནོར་འཁྲུལ་གྱི་ཆ་གང་མང་མཆིས་ངེས་པས་རྣམ་དཔྱོད་ཀྱི་དཔལ་འབར་བའི་རྒྱ་ཆེའི་ཀློག་པ་པོ་དང་ལྷག་དོན་དུ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་མཁས་པ་ཚོས་འཛེམས་གཟོན་མེད་པར་ནོར་འཁྲུལ་ཡོ་བསྲང་དང་བཀའ་སློབ་ལམ་སྟོན་ནར་མར་ཡོད་པ་ཞུ།
དང་པོ། བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་པོ་འཇང་སྦ་དྷུར་རཱ་ནཱ་ཡི་མི་ཚེའི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས།
འཇང་སྦ་དྷུར་(Jang Bahadur Rana)ནི་སྤྱི་ལོ་༡༨༡༧ ལོའི་ཟླ་༦ ཚེས་༡༨ཉིན་ཡབ་བློན་ཆེན་བྷལ་ཎར་སིངྷ་(Kazi Balner Singh)དང་ཡུམ་ཁོང་གི་ཆུང་མ་གཉིས་པའི་སྲས་སུ་གོར་ཥའི་མངའ་ཁོངས་སྦོར་ལཱང་(Borlang)ཞེས་པའི་ས་གནས་སུ་སྐྱེས་ཤིང་། ཆུང་དུས་ཀྱི་མིང་ལ་སྦིར་ནཱརཱ་སཱིང་ཀཱུན་ཝར་(Bir Narsingh Kunwar) ཟེར་ཞིང་། རཱ་ནཱ་རྒྱལ་བརྒྱུད་ཀྱི་མེས་པོ་ལྟ་བུ་ཡིན་ལ་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་བློན་རབས་བརྒྱད་པ་དེ་ཡིན། འཇང་སྦ་དྷུར་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་རང་སྟེང་གི་གོ་དོན་ནི་དམག་ནང་བློ་སྟོབས་ཆེ་བ་ཞེས་པར་འཇུག་པ་དང་། རྗེས་སོར་ཁོང་གི་མི་ཚེ་ཧྲིལ་པོའི་བྱས་རྗེས་ལ་བལྟས་ན་མིང་དོན་གཉིས་མཚུངས་ཤིག་བྱུང་བར་བདེན་ཁ་སྦྱིན་ཐུབ། ཁོང་གི་སྤོ་བོ་ལགས་ནི་སྙན་གྲགས་ཅན་གྱི་དམག་སྤྱི་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་སྐབས་ཏེ་སྤྱི་ལོ་༡༧༩༡ནས་༡༧༩༢ བར་པྲི་ཐི་ཝི་ནཱ་རན་ཤཱའ་(Prithvi Narayan Shah)ཡིས་བོད་ལ་དམག་དྲངས་སྐབས་ཁོང་གི་སྤོ་བོ་དེས་དམག་དཔོན་ཆེན་མོའི་གོ་གནས་བཟུང་ཡོད་ལ། སྐབས་དེར་དམག་དོན་ཐད་བྱས་རྗེས་མི་དམན་ཙམ་བཞག་ཡོད་པས་རྗེས་སོར་གོར་ཥའི་སྲིད་གཞུང་གི་བཀའ་ཡི་བློན་ཆེན་བཞིའི་ཁྲོད་ཀྱི་གཅིག་ཆགས་པ་རེད། ཁོང་གི་ཡབ་དམ་པ་བྷ་ལཱ་ནཱ་རཱ་སཱིམ་ཧ་ཀུན་ཝར་(Bala Narasimha Kunwar)ནི་ པྲི་ཐི་ཝི་ནཱ་རན་ཤཱའ་(Prithvi Narayan Shah)ཡི་ཚ་བོ་རཱ་ནཱ་བྷ་དྷུར་ཤཱའ་(Rana Bahadur Shah)དམར་གསོད་གཏོང་བའི་ཉིན་མོ་དེ་རང་ལ་རྒྱལ་ཁང་ནང་ཡོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་གོ་གནས་འཕར་སྟེ་བློན་ཆེན་གོ་སར་སླེབས་ཐུབ་པ་བྱུང་། དེ་ནི་ཁོང་གི་ཕ་མེས་ཚོའི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་ཙམ་ཞིག་ཡིན།
ད་ནི་བརྗོད་དོན་དངོས་དཀྱུས་ལ་འཇུག་པར་བྱ་སྟེ། འཇང་སྦ་དྷུར་(Jang Bahadur Rana)ནི་ཧིན་དྷུའི་བྲམ་ཟེ་རིང་ལུགས་ཀྱི་སྲས་ཤིག་ཡིན་ཞིང་། བྲམ་ཟེའི་ཁྱིམ་བརྒྱུད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ལམ་ལུགས་ནང་བྱིས་པ་ལོ་ངོ་ལྔ་ཙམ་ནས་ལུགས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་སོགས་རིག་བྱེད་དང་ཡི་གེའི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་རིགས་མཐའ་དག་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དགོས་ཀྱང་། ཁོང་ནི་ཆུང་དུས་ནས་སློབ་སྦྱོང་ལ་སྤྲོ་བ་གཏན་ནས་མེད་པར་དམག་རྒྱག་རྒྱུར་འདོད་མོས་ཆེ་བ་ཡོད་ཅིང་།[2] རྟ་བཞོན་རྒྱུ་དང་། སྦེར་ཀ་འགྲན་རྒྱུ་སོགས་གཡུལ་སའི་དཔའ་རྒོད་ཅིག་གི་དཔའ་ཉམས་རང་བཞིན་ལྷན་སྐྱེས་སུ་ཡོད་པ་དང་། ལྷག་པར་དུ་མི་གཞན་དང་མི་འདྲ་བར་ཁོང་གི་ལག་པ་ཧ་ཅང་རིང་བས་པུས་མོའི་གཤམ་དུ་སླེབས་ཀྱི་ཡོད་པ་དེས་མི་གཞན་དང་འཐབ་འཛིང་བྱེད་པའི་དུས་སུ་ཁེ་ཕན་ཆེན་པོ་ཡོད། སྤྱི་ལོ་༡༨༢༨ ལོའི་ཟླ་༥ ཚེས་༡ ཉིན་བལ་ཡུལ་གྱི་སྐུ་དྲག་ཁྱིམ་ཚང་ཞིག་གི་སྲས་མོ་ཞིག་དང་གཉེན་སྒྲིག་བྱས་པ་དང་།[3] སྤྱི་ལོ་༡༨༣༩ལོའི་ཟླ་བ་གཉིས་པའི་ནང་གཉེན་སྒྲིག་ཐེངས་གཉིས་པ་བྱས།[4] ལོ་ནའི་བབ་དང་བསྟུན་ནས་སྐྱེ་བོ་གཞན་གྱིས་མི་འཇོན་མི་ཐུབ་པའི་ལས་ཀ་མང་པོ་ཞིག་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པས་དཔའ་བོའི་སྙན་གྲགས་ཕྱོགས་བཞིར་ཁྱབ་ཅིང་། གཟིག་གསོན་པོར་འཇུ་བཟུང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་། གླང་ཆེན་འདུལ་སྦྱོང་ལ་བྱང་ཆུབ་པའི་མཐུ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པར་གྲགས།[5]
སྤྱི་ལོ་༡༨༤༨ལོའི་ཟླ་༩ཚེས་༡༥དགོང་མོར་རྒྱལ་པོའི་ཕོ་བྲང་ནང་མི་གསོད་ཁྲག་སྦྱོར་གྱི་དོན་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཞིག་བྱུང་ནས་བལ་ཡུལ་གྱི་མཐོ་རིམ་མི་སྣ་སུམ་ཅུ་ལྷག་གི་ཚེ་སྲོག་ཤོར་ཡོད་ཅིང་། འདི་ནི་བལ་ཡུལ་གྱི་ཉེ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ནང་གི་མི་གསོད་དོན་རྐྱེན་ཆེ་ཤོས་དེ་ཡིན་པར་གྲགས།[6] སྐབས་དེར་འཇང་སྦ་དྷུར་གྱིས་བྱས་རྗེས་ཆེན་པོ་བཞག་ཡོད་པས་རྒྱལ་མོའི་སེམས་ལ་བག་ཆགས་གཏིང་ཟབ་བཞག་ཡོད། ལོ་ན་བཅུ་དྲུག་ལ་སོན་པའི་སྐབས་སུ་གོར་ཥའི་དམག་ཁོངས་སུ་ཞུགས་ཏེ་དམག་འཐབ་ཀྱི་ཉམས་མྱོང་དང་ཐབས་ཇུས་སོགས་ལ་སློབ་སྦྱོང་ལེགས་པར་བྱས་པ་དང་། དེ་ནས་རིམ་བཞིན་ཐེམ་པ་རིམ་འཛེགས་ཀྱིས་སྤྱི་ལོ་༡༨༤༨ལོའི་ཟླ་༩ཚེས་༡༨ཉིན་གཞུང་འབྲེལ་ཐོག་སྲིད་བློན་དང་དམག་སྤྱི་གཅིག་ལྕོགས་ཀྱི་གོ་གནས་ཐོབ་པ་དང་སྦྲགས། འཛམ་གླིང་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་པ་ཚང་མའི་འགྲོ་ལུགས་བཞིན་རང་ཕྱོགས་བསྐོ་བཞག་དང་གཞན་ཕྱོགས་གནས་དབྱུང་གི་ལས་ལ་ཞུགས་ནས་བལ་ཡུལ་གྱི་ཆབ་སྲིད་དཀྱིལ་འཁོར་ཁྲོད་རང་ཉིད་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་དང་དབང་ཚད་རི་རྒྱལ་ལྷུན་པོ་བཞིན་སྲ་བརྟན་བཟོས་པ་དང་། སྐབས་དེར་རྒྱ་ནག་མན་ཇུ་སྲིད་གཞུང་གི་ཆབ་སྲིད་གནས་སྟངས་ཧ་ཅང་རུལ་སུངས་ཉམས་ཞན་གྱི་གནས་སུ་ལྷུངས་ཡོད་པས། འཇང་སྦ་དྷུར་གྱིས་སྟོབས་འབྱོར་མངའ་ཐང་ཆེ་ཞིང་སྲིད་ཀྱི་སྒྲིག་འཛུགས་མ་ལག་འཐུས་ཚང་ལྡན་པའི་དབྱིན་གཞུང་དང་འབྲེལ་བ་བྱེད་འགོ་ཚུགས་ཏེ། སྤྱི་ལོ་༡༨༥༠ལོའི་ཟླ་༡ ཚེས་༡༥ཉིན་ཁོང་གི་སྤུན་མཆེད་གཉིས་དང་དེ་བཞིན་རྒྱལ་ཁབ་ནང་ཤུགས་རྐྱེན་ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་གནད་ཡོད་མི་སྣ་མང་དག་ཅིག་དང་མཉམ་དུ་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་ས་ཀ་ཐ་མན་གྲུ་ནས་ཐོན་ཏེ་དབྱིན་ཡུལ་ལ་ཕྱིན། དེ་ནི་བལ་ཡུལ་གྱི་མཐོ་རིམ་དབང་འཛིན་མི་སྣ་དབྱིན་ཇི་རྒྱལ་ཁབ་ལ་འགྲོ་མཁན་ཐོག་མ་དེ་ཆགས་ཡོད་པ་དང་། ལོ་གཅིག་མ་ཟིན་ཙམ་རིང་ཡོ་རོབ་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་གནས་སྟངས་དང་། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ལམ་ལུགས། དམག་རྒྱག་གི་གོ་མཚོན། ཚན་རྩལ་གྱི་འཕེལ་རྒྱས་སོགས་ལ་ཉམས་ཞིབ་དང་རྟོག་དཔྱོད་ཟབ་མོ་བྱས་ནས་ཧྥ་རན་སི་བརྒྱུད་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༡ ལོའི་ཟླ་བ་༢ ཚེས་༦ ཉིན་ཕྱིར་བལ་ཡུལ་ལ་ལོག་ཅིང་། རང་ཉིད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ལ་ཕྱིར་འབྱོར་མ་ཐག་ཐེངས་དང་པོར་ཉེ་སྔོན་སྤྱི་ལོ་༡༨༤༩ ལོའི་ཟླ་༩ ཚེས་༡༤ དགོང་མོར་རྒྱལ་པོའི་ཕོ་བྲང་དུ་ལྷགས་པའི་ཡ་ང་ཞིང་སྐྱི་གཡའ་བའི་མི་གསོད་ཁྲག་སྦྱོར་[7]གྱི་གྱོད་གཞིར་ཐག་གཅོད་བྱས་པ་དང་། སྡེབ་གསོད་དོན་རྐྱེན་གྱི་གནད་དོན་ལ་ཞིབ་འཇུག་མཐིལ་ཕྱིན་པར་བྱས་ཏེ་སྔོན་ཆད་མིའི་དབང་པོ་དང་ཡན་ལག་གཅོད་བྲེགས་བྱེད་པའི་ཉེས་དོན་ཉེས་ཆད་ལ་ལེགས་བཅོས་བྱས་པ་དང་། དེ་བཞིན་ཧིན་དྷུའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ལུགས་སྲོལ་ངན་པ་སྟེ་ཁྱོ་བོ་ཤི་བའི་ཚེ་ཆུང་མས་ཁྱོ་བའི་ཕུང་པོ་མེ་ལ་བསྲེགས་པའི་དམར་ཧུར་རེར་འབར་བཞིན་པའི་མེ་ལྕེའི་སྟེང་མཆོངས་ནས་རང་སྲོག་གཅོད་པའི་རྙིང་ཞེན་བག་འཁུམས་ཅན་གྱི་ལམ་ལུགས་ངན་པ་དེར་བསྒྱུར་བཅོས་བཏང་ཡོད་[8]པ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ལ་སྨན་པའི་ཁ་ཡོད་ལག་ཡོད་ཀྱི་གསར་བརྗེའི་ལས་འགུལ་རླབས་ཆེན་ཞིག་ཡིན། དེ་དང་ཕྱོགས་མཚུངས་བལ་ཡུལ་གྱི་ཆབ་སྲིད་དང་། དམག་དོན། འཛིན་སྐྱོང་། ཡུལ་གོམས་གཤིས་ལུགས་སོགས་ལ་བཅོས་བསྒྱུར་ཆེན་པོ་བཏང་ཡོད་དེ། དཔེར་ན་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༤ ལོར་ཤོག་གྲངས་༡༤༠༠ ཡོད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཁྲིམས་མཐུན་བཅའ་ཡིག་(The Muluki Ain of 1854: Nepal’s First Legal Code)[9]གཏན་འབེབས་བཟོས་ཤིང་། དེའི་ནང་འཛིན་སྐྱོང་གི་དབང་ཚད་དང་། ཁྲལ་བསྡུ་ཁྲིམས་གནོན་གྱི་སྐོར། མི་སེར་དང་ས་བདག་དབར་གྱི་འབྲེལ་བའི་ལམ་ལུགས། རིགས་རྒྱུད་ཕན་ཚུན་དབར་གྱི་གཉེན་སྒྲིག་ལ་སོགས་མདོར་ན་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་གི་ཆབ་དཔལ་རིག་གསུམ་གྱི་བླང་དོར་སྒྲིག་གཞི་དང་ཁྲིམས་སྒྲིག་ཞལ་ལྕེ་ཆ་ཚང་ཚུད་ཡོད་པའི་རྩ་ཁྲིམས་ཀུན་བསྡུས་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན། རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་ཡར་རྒྱས་གོང་འཕེལ་འགྲོ་བར་དམག་གི་སྟོབས་ཤུགས་དང་གོ་མཚོན་སོགས་ནི་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ཞིག་ཡིན་པར་མཐོང་སྟེ། སྤྱི་ལོ་༡༨༦༠ ལོར་བལ་ཡུལ་ནང་བཟོ་གྲྭ་མང་པོ་ཞིག་གསར་འཛུགས་བྱས་ཏེ་མེ་སྒྱོགས་དང་མེ་མདའ་སོགས་གོ་མཚོན་གསར་བཟོ་བྱས་པ་དང་། ཧིན་རྡུ་དང་ནང་པའི་ལྷ་ཁང་མང་པོ་གསར་བཞེངས་བྱས་པ་མ་ཟད་རྒྱ་ནག་ནས་བཟོ་པ་གདན་དྲངས་ནས་འཕགས་པ་ཤིང་ཀུན་ལ་ཉམས་གསོ་ཞུས་པ། ལམ་ཟུར་དང་མགྲོན་ཁང་སོགས་ཀྱི་འཁྲིས་ལ་ཤིང་ནགས་འདེབས་འཛུགས་བྱས་པ་སོགས་ཁྱོན་རྣམ་གྲངས་བཅུ་གསུམ་ཙམ་གྱི་ཐོག་ལ་བཅོས་བསྒྱུར་དང་ལེགས་བཅོས་བྱས་ཡོད།[10] དུས་དེ་ནས་བཟུང་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་ཁབ་ནང་ཡོ་རོབ་ཀྱི་ཨར་སྐྲུན་བཟོ་ལས་དང་། ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས། ཁྱིམ་ཆས་སོགས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཐེབས་ནས་སྤང་ལ་མེ་ལྕེ་མཆེད་པ་ལྟར་དར་ཁྱབ་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཕྱིན་ནས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཆབ་དཔལ་རིག་གསུམ་ལ་དེང་དུས་དང་མཚམས་པའི་ཡར་རྒྱས་ཤུགས་ཆེན་ཕྱིན་ཡོད་པར་གལ་ཆེའི་ནུས་པ་ཐོན་ཡོད།
སྤྱི་ལོ་༡༨༤༦ ལོའི་ཟླ་༩ཚེས་༡༥ ནས་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༦ ལོའི་ཟླ་༨ཚེས་༡ བར་ལོ་ངོ་ཧྲིལ་པོ་བཅུའི་རིང་བློན་ཆེན་གྱི་གོ་གནས་བཟུང་བ་དང་། བོད་དང་དམག་འཁྲུག་བརྒྱབ་སྟེ་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་ཆིངས་ཡིག་བཞག་ཚར་བའི་ཟླ་བ་བཞི་ལྷག་ཙམ་གྱི་རྗེས་ཏེ། སྤྱི་ལོ་༡༨༥༦ལོའི་ཟླ་༨ཚེས་༦ ཉིན་སྲིད་བློན་གྱི་གོ་གནས་ལས་རང་མོས་ཀྱིས་བཤོལ་ཏེ་རང་གི་གཅུང་པོ་བྷམ་བྷ་ཧར་དྷུར་(Bam Bahadur)སྲིད་བློན་ལ་བསྐོ་བཞག་བྱས་[11]ཤིང་། ཉིན་དེ་རང་ལ་སཱ་ནུའུ་ཊེ་(Sannud)རྒྱལ་པོར་བསྐོ་བཞག་གཏན་འཁེལ་བྱས་ནས། སྤྱི་ལོ་༡༨༥༦ ནས་༡༨༧༧ བར་ཀ་ཐ་མན་གྲུའི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་ཆགས་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་ཆུང་ཆུང་གཉིས་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་གོ་གནས་བཟུང་ཐོག་སྲིད་དབང་བཟུང་། སྤྱི་ལོ་༡༨༥༧ ལོར་རྒྱ་གར་མི་དམངས་ཚོས་དབྱིན་ཇིར་ངོ་རྒོལ་གྱེན་ལོག་ཤུགས་ཆེན་བྱེད་པའི་སྐབས་སུ་དབྱིན་ཇིར་རོགས་སྐྱོར་བྱས་ཏེ་རྒྱ་གར་གྱི་ས་གནས་གྷོ་རཱ་པུར་(Gorakhpur)དང་ལཱཀ་ནོའོ་(Lucknow)གཉིས་ལ་གོར་དམག་༨༠༠ བཏང་བ་མ་ཟད། འཇང་སྦ་དྷུར་རང་ཉིད་ཀྱིས་དམག་སྣ་དྲངས་ཏེ་དབྱིན་ཇིར་ངོ་རྒོལ་བྱེད་མཁན་གྱི་རྒྱ་གར་བ་རྣམས་རྩ་མེད་གཏོང་བའི་ལས་ལ་ཞུགས་ཡོད།[12] ཁོང་གིས་དབྱིན་ཇིར་རོགས་སྐྱོར་བྱས་པའི་ཉེར་ལེན་ལས་དབྱིན་གཞུང་ནས་ཁོ་ལ་བཀའ་དྲིན་མཚོན་ཆེད་དུ་G.C.B དང་། K.C.S.I གཉིས་ཀྱི་གོ་གནས་སམ་ཆོ་ལོ་སྩལ་ཡོད་པ་དང་།[13] <<བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ་>>ཡི་ནང་དབྱིན་གཞུང་གིས་འཇང་སྦ་དྷུར་ལ་ཤྲི་གསུམ་ལྡན་གྱི་གོ་ས་སྤྲད་པ་མ་ཟད། སྔོན་ཆད་དབྱིན་ཇིས་ཧམ་བཟུང་བྱས་པའི་ས་ཆ་ཆེན་པོ་ཞིག་གོར་ཥར་ཕྱིར་སློག་བྱས་པར་གྲགས་ཞེས་འཁོད་ཡོད།[14] དེ་ནས་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༢ ལོའི་ཟླ་བ་བརྒྱད་པའི་ནང་གོར་ཥའི་སྐུ་ཚབ་མི་སྣ་རྒྱ་ནག་ལ་མངགས་གཏོང་བྱས་ཏེ་རྒྱ་ནག་གོང་མར་རིན་གོང་བལ་སྒོར་སུམ་འབུམ་རེ་བའི་ཉལ་ཐ་ལེགས་སྐྱེས་སུ་ཕུལ་ཏེ་སྔོན་གྱི་འབྲེལ་བ་བསྐྱར་གསོ་བྱས་[15]པ་དང་། རིམ་གྱིས་རྒྱ་ནག་མན་ཇུ་སྲིད་གཞུང་དང་ཡང་འབྲེལ་ལམ་ཡག་པོ་བསྐྱངས་པའི་རྐྱེན་གྱིས། སྤྱི་ལོ་༡༨༧༡ལོར་མན་ཇུ་གོང་མས་ཀྱང་ཁོ་ལ་མན་ཇུའི་དམག་དཔོན་མཐོ་ཤོས་ཀྱི་ཆོ་ལོ་(Thong-Lin Bing-ko Kang-Wang Syan)[16] སྩལ་ཡོད་ཅིང་།[17] འདི་ནི་བལ་ཡུལ་གྱི་སྲིད་བློན་ཞིག་ལ་རྒྱ་ནག་མན་ཇུ་གོང་མའི་ཆོ་ལོ་(Title)ཐོབ་པ་ཐོག་མ་དེ་ཆགས་ཡོད་པ་རེད། སྤྱི་ལོ་༡༨༥༨ ལོར་རྒྱལ་པོ་སུའུ་རན་དྷ་རཱ་(King Surendra)ཡིས་ཁོང་ལ་རཱ་ནཱ་(Rana)ཞེས་པའི་མཚན་གྱི་ཆོ་ལོ་སྤྲད་པ་དང་།[18] དུས་དེ་ནས་བཟུང་ཁོང་དང་ཁོང་གི་བུ་བརྒྱུད་རིམ་བྱུང་ཁག་གི་མིང་གི་མཇུག་ཏུ་རཱ་ནཱ་ཞེས་པའི་ཆོ་ལོ་སྦྱར་སྲོལ་བྱུང་བ་རེད། མདོར་ན་འཇང་སྦ་དྷུར་ནི་གོར་ཥའི་ཉེ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་སྙིང་སྟོབས་ཆེ་ཞིང་དཔའ་ངར་ལྡན་པའི་སྐྱེས་བུ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། བལ་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཁ་ཤས་ནང་བལ་ཡུལ་ནི་འཇང་སྦ་དྷུར་ཡིན་ལ། འཇང་སྦ་དྷུར་ཡང་བལ་ཡུལ་ཡིན་[19]ཞེས་བལ་ཡུལ་དང་འཇང་སྦ་དྷུར་གཉིས་ངོ་བོ་གཅིག་ལ་ལྡོག་པ་ཐ་དད་ལྟ་བུའི་འདུ་ཤེས་ཀྱིས་ཚད་མཐོའི་གདེང་འཇོག་དང་ཆེ་མཐོང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། མཐར་སྤྱི་ལོ་༡༨༧༧ ལོའི་ཟླ་༢ཚེས་༢༥ཉིན་འཇིག་རྟེན་ཕྱི་མའི་ལམ་དུ་གཤེགས[20] ཁོ་འདས་གྲོངས་སུ་སོང་རྗེས་རང་གི་སྤུན་མཆེད་གཅུང་པོ་རཱ་ནུའུ་དྷེབ་སིངྷ་(Ranoddip Singh)[21]བློན་ཆེན་དང་རྒྱལ་པོ་གཅིག་ལྕོགས་ལ་བསྐོ་བཞག་བྱས་པ་རེད། སྤྱི་ལོ་༡༨༧༨ལོའི་ཟླ་བ་དང་པོའི་ནང་རྒྱ་ནག་གི་གཞུང་འབྲེལ་མི་སྣ་བལ་ཡུལ་དུ་བསྐྱོད་དེ་གསར་དུ་བསྐོ་བཞག་བྱས་པའི་རྒྱལ་བློན་གསར་པར་འཚམས་འདྲི་ཞུས་ཤིང་། བོད་ཀྱིས་བསམ་ན་དེ་ནི་བལ་བོད་དབར་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༥དང་༡༨༥༦ལོར་དམག་འཁྲུག་བྱུང་སྐབས་རྒྱ་ནག་གིས་བལ་ཡུལ་ལ་རོགས་སྐྱོར་ཅི་ཡང་བྱེད་མ་ཐུབ་པ་དེར་སེམས་གསོ་དང་ངོ་སྲུང་གི་ཆེད་དུ་ཡིན་པར་བརྗོད་ཀྱི་ཡོད།[22] མདོར་ན་ཁོང་ནི་རཱ་ནཱ་རྒྱལ་རབས་འཛུགས་མཁན་གྱི་མེས་པོ་དམ་པ་ཞིག་ཡིན་ལ། བལ་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ཆེས་སྙན་གྲགས་ཆེ་ཞིང་དབང་ཤུགས་ལྡན་པའི་རྒྱལ་པོ་གཏུམ་པོ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན།[23] འོན་ཀྱང་དཔའ་བོའི་ནང་ནའང་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་ཡོད་ཅེས་པའི་འཇིག་རྟེན་གྱི་ཁ་དཔེ་ལྟར་འཚོ་བས་ཕོངས་ཤིང་མགོན་མེད་སྐྱབས་མེད་ཀྱི་ཉམས་ཐག་མི་སེར་རིགས་ལ་སྙིང་རྗེ་ཆེན་པོས་ཀུན་ནས་བསླངས་ཏེ་དངུལ་དངོས་ཀྱི་རོགས་རམ་ཡང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་ནི་འཛམ་གླིང་རྒྱལ་ཁབ་ཚང་མའི་ནང་མཐོང་ཆོས་སུ་གྱུར་ཡོད་པ་བཅས། འདིར་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་ཙམ་ཞིག་ཞུས་ཁུལ་ལགས་ཤིང་རྒྱས་པར་གཟིགས་འདོད་ན་རྩོམ་པ་པོ་པདྨ་འཇང་བྷ་དྷུར་རཱ་ནཱ་ཡིས་བརྩམས་ཤིང་སྤྱི་ལོ་༡༩༠༩ ལོར་པར་སྐྲུན་འགྲེམས་སྤེལ་ཞུས་པའི་<<བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་པོ་ཆེན་པོ་འཇང་སྦ་དྷུར་གྱི་མི་ཚེ་>>ཞེས་པའི་དབྱིན་ཡིག་དཔེ་དེབ་ལ་སྤྱན་མིག་གཡོ་བར་མཛོད་ཅེས་གཞེན་སྐུལ་འདེབས་རྒྱུ་ཡིན།
གཉིས་པ། འཇང་སྦ་དྷུར་(Jang Bahadur)གྱིས་བོད་ལ་དམག་བཤམས་ཆེད་སྟ་གོན་ཇི་ལྟར་བྱས་པའི་སྐོར།
སྤྱིར་ན་ཆོས་དང་འཇིག་རྟེན་གྱི་བྱ་བ་གང་ཞིག་ཡིན་ཡང་ཐོག་མའི་འཆར་གཞི་དང་། བར་གྱི་ཉམས་མྱོང་། མཐའ་མའི་མཇུག་འབྲས་བཅས་བརྒྱུད་དགོས་པ་བཞིན་འཆར་གཞི་དང་ཉམས་མྱོང་གཉིས་ནི་མཇུག་འབྲས་ལེགས་པོ་ཞིག་ཡོང་མིན་གྱི་སྔོན་འགྲོའི་ཆ་རྐྱེན་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ཞིག་ཡིན། ལྷག་པར་དུ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ལས་དོན་གལ་ཆེན་ཁག་སྒྲུབ་པའི་སྐབས་སུ་ཧོལ་རྒྱུགས་དང་སེམས་ཚོར་གྱི་རྗེས་སུ་མ་འབྲངས་པར་ཕྱོགས་ཡོངས་ཀྱི་སྔ་ཕྱིའི་གནས་ཚུལ་ལ་རྟོག་དཔྱོད་མཐིལ་ཕྱིན་པ་ཞིག་བྱེད་དགོས་པ་ནི་དམག་དོན་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་བསྟན་དོན་གལ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན། གོར་ཥའི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ཆེས་སྙན་གྲགས་ཅན་གྱི་བློན་པོ་འདིའི་སྐབས་བོད་དང་དམག་འཁྲུག་བྱུང་ནས་བོད་དམག་ལ་གྱོང་གུན་ཚབས་ཆེན་ཕོག་ཡོད་པ་དང་། དེ་ནི་འཇང་སྦ་དྷུར་གྱིས་ལོ་ཤས་སྔོན་ནས་འཆར་གཞི་དང་ལྡན་པའི་ཐོག་ནས་གཡུལ་འགྱེད་ཀྱི་སྟ་གོན་ཚགས་ཚུད་འཐུས་ཚང་བྱས་ཡོད་པ་དང་ཁ་འབྲལ་ཐབས་མེད། གཡུལ་གྱི་སྟ་གོན་བྱེད་རྒྱུ་ནི་ལས་སླ་པོའི་བྱ་བ་ཞིག་གཏན་ནས་མིན་པར་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་གྲ་སྒྲིག་ཚང་ལ་མ་ནོར་བ་བྱེད་དགོས་པ་བཞིན། འཇང་སྦ་དྷུར་གྱིས་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༠ ལོའི་འགོ་སྟོད་ལ་དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ཁབ་ལ་ཕྱིན་ནས་དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་མོ་དང་ཐུག་འཕྲད་བྱས་པ་དང་། ལོ་དེའི་ཟླ་བ་བརྒྱད་པར་ཧྤ་རན་སར་ཕྱིན་ནས་ཡུལ་དེའི་སྲིད་འཛིན་དང་ཐུག་འཕྲད་བྱས་ནས་དམག་དོན་ཐོག་རོགས་རམ་ཡོང་བའི་འབོད་སྐུལ་ཞུས་ཏེ་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༡ ལོའི་ཟླ་བ་གཉིས་པའི་ནང་བལ་ཡུལ་ལ་ཕྱིར་ལོག།[24] ཁོས་ལོ་ཤས་ཀྱི་སྔོན་ནས་ནུས་ཤུགས་ཡོད་རྒུས་དམག་གྲ་བསྒྲིགས་ཡོད་དེ། གཅིག་ནས་དམག་མི་གསར་ཞུགས་བྱེད་རྒྱུར་སྐུལ་མ་བཏང་ནས་དམག་གི་དཔུང་སྡེ་སྟོབས་དང་ལྡན་པ་ཞིག་བཟོ་རྒྱུ་དང་། གཉིས་ནས་དབྱིན་ཇིར་སྐྱབས་འཇུག་ཞུས་ནས་ཕྱིའི་རྒྱལ་ཁབ་ནས་དམག་གི་གོ་མཚོན་ཉོ་རྒྱུ། གསུམ་ནས་དམག་རྒྱགས་བསྡུ་རུབ་བྱེད་རྒྱུ། བཞི་ནས་རི་སྟེང་དང་བྲག་རི་གཡང་གཟར་ཅན་དག་ཏུ་ལམ་ཁ་གསར་བཟོ་བྱ་རྒྱུ་བཅས་རེད། རྗེས་སོར་འཇང་སྦ་དུར་གྱི་བུས་འདི་ལྟར་དྲན་གསོ་བྱས་ཡོད་དེ། པཱ་ལགས་ཁོང་གིས་ཁ་ལག་ཉུང་ངུ་ལས་མི་བཟའ་ཞིང་ཉིན་མཚན་མེད་པར་དམག་གི་གྲ་སྒྲིག་བྱས་སོང་ཞེས་བརྗོད་པ་དོན་ལ་གནས་ཡོད། འདི་ལྟར་དུས་ཡུན་ཐུང་ཐུང་ཞིག་གི་རིང་འཇང་སྦ་དུར་གྱིས་རྐང་དམག་༡༤༠༠༠ དང་། དམག་རྟ་༡༢༠༠ ད་དུང་མེ་སྒྱོགས་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཞིག་གྲ་སྒྲིག་བྱས་ཡོད་ལ། དེ་བཞིན་དམག་རྒྱག་སྐབས་དགོས་མཁོ་ཆེ་བའི་གུར་༡༠༠༠་དང་མེ་མདའ་དབོར་འདྲེན་བྱེད་མཁན་གྱི་ཤིང་རྟ་འཁོར་ལོ། ལྷམ་དང་སྟོད་གོས་དྲོན་པོའི་རིགས་བཅས་དང་། དེས་མ་ཟད་དམག་རྒྱག་མི་དགོས་པའི་ལས་རིགས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་སྨན་པ་དང་། ཤིང་བཟོ་བ། ལྷམ་བཟོ་བ། ད་དུང་མགར་བ་དང་དབྱིན་ཇིའི་རྩོམ་པ་པོ་དང་པར་ཤི་ཡ་དང་། བོད། རྒྱ་མི་བཅས་ཀྱི་སྐད་བསྒྱུར་སོགས་གྲ་སྒྲིག་བྱས་ཡོད་ཅིང་། ཀ་ཐ་མན་གྲུའི་གྲོང་ཁྱེར་དང་ཀྲཱི་རལ་(Terai)གཉིས་ཀྱི་སྲུང་སྐྱོབ་ཆེད་དམག་མི་དྲུག་བརྒྱ་བཞག་པ་ཕུད་དེ་བྱིངས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དམག་མི་ཡོད་དོ་ཅོག་བོད་ལ་དཔུང་འཇུག་བྱེད་པར་འགྲོ་དགོས་པའི་བཀའ་རྒྱ་བཙན་པོ་བཏང་ཡོད། ད་རེས་ཀྱི་དམག་འཁྲུག་འདི་ནི་གོར་ཥ་རྒྱལ་ཁང་ལ་མཚོན་ན་ཆབ་སྲིད་དང་དམག་དོན་གཉིས་ཀའི་ཐད་ནས་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཆགས་ཡོད་པར་བརྟེན་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་དང་བློན་ཆེན་གཉིས་ཀས་སེམས་འཁུར་ཆེན་པོ་བྱས་ཡོད་པར་སྣང་སྟེ། དམག་བསྡུའི་བརྒྱུད་རིམ་འདིའི་སྐབས་སུ་གོར་ཥའི་བློན་ཆེན་གྱིས་བལ་པོའི་ཤར་ནུབ་མངའ་སྡེ་གཉིས་སུ་ཡོད་པའི་དམག་དཔོན་རྣམས་ལ་འཕྲིན་ཡིག་བརྫངས་ཏེ་ཟུར་བཀོལ་དཔུང་སྡེ་༥༠༠༠༠ དང་། བོད་ཀྱི་ས་མཚམས་བར་དམག་གི་མཁོ་ཆས་དོ་པོ་དབོར་འདྲེན་བྱེད་མཁན་རྟ་དང་། གཡག ལུག་བཅས་གང་མང་བསྡུ་རུབ་བྱེད་དགོས་པའི་བཙན་བཀའ་ནན་པོ་བཏང་ཡོད་པ་མ་ཟད། གོར་རྒྱལ་གྱིས་ཀྱང་བལ་ཡུལ་གྱི་མངའ་སྡེ་ཁག་གི་རྒྱལ་པོ་རྣམས་ལ་འཕྲིན་ཡིག་བརྫངས་ཏེ་ད་རེས་ཀྱི་གཡུལ་འགྱེད་འདིར་ལྷག་བསམ་རྣམ་དག་གིས་མི་རྒྱུ་གཉིས་ཀྱི་རོགས་རམ་དང་ཞབས་འདེགས་འབུལ་དགོས་པའི་སྐོར་གསལ་བསྒྲགས་བྱས་ཡོད།
དམག་རྒྱག་པར་དམག་རྒྱགས་ཟ་འབྲུ་མཁོ་བསྡུ་བྱེད་རྒྱུ་ནི་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེན་ཡིན་པར་བརྟེན་གོར་རྒྱལ་གྱིས་ཕྱོགས་གཅིག་ནས་ནམ་རྒྱུན་བལ་ཡུལ་ཀྲཱི་རཱལ་གྱི་འབྲུ་རིགས་རྒྱ་གར་དབྱིན་གཞུང་ལ་བཙོང་གི་ཡོད་པ་དེ་བཀག་སྡོམ་བྱས་པ་མ་ཟད་ད་དུང་འབྲུ་རིགས་འཕོན་ཆེན་ཉོ་སྒྲུབ་བྱེད་དགོས་པའི་བཀའ་བཏང་བ་དང་། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་ཁོངས་སུ་ཡོད་པའི་མཐོ་རྒྱལ་པོ་ནས་དམའ་མི་སེར་ཕལ་པ་བར་དང་། ཡ་གིའི་གཞུང་གི་ལས་བྱེད་ནས་མ་གིའི་ཁྱིམ་སྡོད་ནང་མིའི་བར་སྤྱི་འབངས་མཐོ་དམན་དྲག་ཞན་ཚང་མས་དམག་གི་ཆེད་དུ་འབྲུ་རིགས་ཞལ་འདེགས་རྒྱག་དགོས་པའི་བཀའ་བཏང་ཞིང་། ཁྱིམ་ཚང་ཚང་མས་ཟ་འབྲུ་ཤེར་(Seer) སུམ་ཅུ་སོ་གཉིས་རེ་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་གཡུལ་ངོར་སྐྱེལ་དགོས་པའི་བཀའ་རྒྱ་ལྕི་མོ་གནམ་ལྕགས་འབར་བ་ལྟར་བཏང་བ་དེས་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཏེ་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་མཁོ་ཆས་དོས་ཁང་ཟ་འབྲུས་བྱུར་བུར་གཏམས་ཐུབ་པ་བྱུང་། དམག་རྒྱགས་ཟ་འབྲུའི་ཆེད་གོར་ཥ་རྒྱལ་ཁང་གི་མཛོད་ཁང་ཡང་སྟོང་པར་གྱུར་བས་བློན་ཆེན་འཇང་སྦ་དུར་གྱིས་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༤ ལོའི་ས་ཁྲལ་བསྡུས་པ་མ་ཟད། གལ་སྲིད་ལོ་རྗེས་མའི་ས་ཁྲལ་སྔ་བསྣུར་ལ་སྤྲད་ན་བརྒྱ་ཆ་ཉེར་ལྔ་ཆག་ཡང་ཡོད་ཅེས་བཤད་ཡོད། དེ་བཞིན་དངུལ་གྱི་ཐོག་ལ་ཡང་དཀའ་ངལ་མང་པོ་ཞིག་འཕྲད་སྟབས་བློན་ཆེན་གིས་ཕྱོགས་གཅིག་ནས་བལ་པོའི་ཚོང་པ་སྒེར་གྱི་བང་མཛོད་ནང་གསོག་ཉར་བྱས་པའི་འབྲུ་རིགས་རྣམས་བཙོང་པ་དང་། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་སྲིད་གཞུང་གི་གཞུང་ཞབས་པ་ཚང་མས་དམག་གི་འགྲོ་སོང་བསྡུ་དགོས་པ་མ་ཟད། ཐ་ན་རྐང་དམག་རེ་རེའི་འགྲམ་ནས་ཀྱང་སྒོར་གཅིག་དང་པད་ཤག་(Paisa)དགུ་བཅུ་བཙན་གྱིས་བསྡུས་ཡོད་པ་རེད། མདོར་ན་ལོ་ངོ་ཧྲིལ་པོ་གཅིག་གི་རིང་གོ་མཚོན་དང་དམག་རྒྱགས་སོགས་ཀྱི་གྲ་སྒྲིག་བྱེད་པར་འགོར་[25]ཞིང་། དམག་གི་འདུ་འགོད་ཚར་ལ་ཉེ་བའི་སྐབས་སུ་འཇང་སྦ་དུར་གྱིས་ཕྱི་འབྲེལ་སྲིད་ཇུས་ཀྱི་ཐབས་ཇུས་བཏང་ནས་རྒྱ་གར་དབྱིན་གཞུང་ལ་དམག་མི་༢༧༠༠༠ དང་མེ་མདའ་༣༦ དེ་མིན་རྗེས་འབྲངས་མི་སྣ་༧༠༠༠ བཅས་རྒྱ་གར་དབྱིན་གཞུང་གི་ས་ཁོངས་ཏཱན་ཁུ་ཏཱ་བརྒྱུད་བོད་ལ་འཛུལ་ཆོག་པའི་ཆོག་མཆན་ཞུས་ཤིང་། ད་དུང་རྒྱ་གར་གྱི་པཱ་ཏ་ན་(Patna)དང་ཀ་ལི་ཀ་ཏར་(Calcutta)ཡོད་པའི་དམག་གི་གོ་མཛོད་ནས་དམག་མཁོའི་ཡོ་ཆས་མང་པོ་ཞིག་ཉོ་སྒྲུབ་བྱེད་རྒྱུའི་ཆོག་མཆན་ཞུས་ཡོད་ཀྱང་དབྱིན་གཞུང་ནས་རང་གི་ཁེ་ཕན་གཙོ་བོར་འཛིན་ནས་གོར་རྒྱལ་ལ་དེ་ཙམ་ཡ་ལན་ཡིད་ཚིམ་པ་ཞིག་སྤྲད་མེད་པ་རེད། དེ་བཞིན་གོར་ཥ་རྒྱལ་ཁང་ནས་འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་པོར་ཡང་སྒང་ཏོག་གི་ས་ཆ་བརྒྱུད་ནས་གོར་དམག་བོད་ལ་གཏོང་རོགས་ཞེས་ཞུས་ཡོད་ཀྱང་། འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་པོ་སྐུ་ཕྲེང་ན་རིམ་བོད་དང་རིག་གཞུང་གཅིག་པ་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་གོར་རྒྱལ་གྱི་བཀའ་བརྩི་དང་ལེན་ཞུས་མེད་པ་རེད། སྤྱི་ལོ་༡༨༥༥ ལོའི་དཔྱིད་ཀར་དམག་རྒྱག་གྲ་སྒྲིག་ཆ་ཚང་ཚར་བའི་མཚམས་སུ་གོར་རྒྱལ་གྱིས་བོད་གཞུང་ལ་འཕྲིན་ཡིག་ཅིག་བརྫངས་ནས་བོད་གཞུང་གིས་ནམ་ཡང་ཁས་ལེན་ཞུ་ཐུབ་ཐབས་མེད་པའི་དགོས་འདུན་དོན་ཚན་གསུམ་བཏོན་ཡོད་དེ།[26]དང་པོ། དེ་སྔོན་སྤྱི་ལོ་ ༡༨༥༢ ལོར་ལྷ་སར་བྱུང་བའི་གནས་ཚུལ་དེར་བོད་གཞུང་ཕྱོགས་ནས་བལ་ཡུལ་གཞུང་ལ་གུན་གསབ་ཆེད་བལ་སྒོར་བྱེ་བ་གཅིག་(One crore of ruppes)སྤྲོད་དགོས་པ།[27]གཉིས་པ། བོད་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་ས་ཁུལ་སུ་གནས་པའི་གཉའ་ལམ་དང་སྐྱིད་གྲོང་རྫོང་གཉིས་བལ་ཡུལ་གཞུང་ལ་ཕྱིར་སློག་དགོས་པ།[28] གསུམ་པ། བོད་ཀྱི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་ཆགས་པའི་སྤུ་ཧྲེང་སྟག་ལ་ཀོ་ཊ་(Taklakot)ཚོང་འདུས་ཀྱི་ས་ཆ་དེ་བལ་ཡུལ་གྱི་མངའ་ཁོངས་སུ་ཟླ་བསྒྲིལ་དགོས་པ་བཅས་རེད།
དོན་ཚན་འདི་གསུམ་བོད་ཕྱོགས་ནས་ཁས་ལེན་ཞུས་ན་འགྲིགས་པ་དང་། དེ་མིན་གོར་ཕྱོགས་ནས་དམག་རྒྱག་རྒྱུའི་ཉེན་བརྡ་དང་ཐ་ཚིག་བསྒྲགས་ཡོད་པ་རེད།[29] གོང་གསལ་གནད་དོན་འདི་གསུམ་ལ་བོད་གཞུང་ཕྱོགས་ནས་ཁས་ལེན་ནམ་ཡང་བྱེད་ཐབས་བྲལ་ཞིང་གོར་བློན་འཇང་བྷ་དྷུར་གྱིས་བཙན་པོ་དབང་ཡོད་དང་ཐུབ་ཚོད་བཏང་བ་ཞིག་ཡིན་པར་བརྟེན། སྤྱི་ལོ་༡༨༥༥ ལོའི་ཟླ་བ་གཉིས་པའི་ནང་བོད་གཞུང་གི་སྐུ་ཚབ་ལ་དགའ་ལྡན་དགོན་པའི་ཕྱག་མཛོད་དཔལ་ལྡན་དོན་གྲུབ་བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་ས་ཀ་ཐ་མན་གྲུར་གོར་རྒྱལ་དང་བཀའ་མོལ་ཞུ་བར་མངགས་ཤིང་། ཉིན་གཉིས་ཀྱི་གྲོས་མོལ་བྱས་པ་བརྒྱུད་དེ་སྔོན་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༢ ལོར་ལྷ་སར་བྱུང་བའི་གནད་དོན་དེ་ནི་ཇག་པ་ཁ་ཤས་ཤིག་གིས་ཟིང་ཆ་བསླངས་པ་ཡིན་པས་བོད་གཞུང་ནས་དེ་ལ་འགན་འཁུར་ཐུབ་ཀྱི་མེད་ཅིང་། བོད་གཞུང་ནས་བལ་པོའི་ཚོང་པ་དག་གི་དངོས་ཟོག་ཆུད་ཟོས་དང་བརླག་གཏོར་ཕྱིན་པ་རྣམས་ལ་བལ་སྒོར་འབུམ་ལྔ་སྤྲད་འདོད་ཡོད་ཅེས་ཞུས་ཀྱང་། གོར་རྒྱལ་གྱིས་བལ་སྒོར་བྱེ་བ་གཅིག་སྤྲོད་དགོས་པའི་དགོས་འདུན་བཏོན་པས་མཐར་གྲོས་མོལ་ལམ་ལྷོངས་མ་བྱུང་ཞིང་བོད་ཀྱི་སྐུ་ཚབ་བློ་ཕམ་དང་བཅས་བོད་ལ་ལོག་འགྲོ་དགོས་བྱུང་བ་རེད། དེ་མ་ཐག་གོར་རྒྱལ་གྱིས་ལྷ་སྡོད་མན་ཇུའི་ཨམ་བན་དང་བོད་ཀྱི་མཐོ་རིམ་མི་དྲག་བཞི་ལ་འཕྲིན་ཡིག་བརྫངས་ཏེ་ལོ་དེའི་ཟླ་བ་གསུམ་པའི་ནང་བོད་ལ་གཡུལ་བཤམས་རྒྱུ་ཡིན་པའི་ཐ་ཚིག་བསྒྲགས་པ་མ་ཟད། ལྷག་པར་དུ་ལྷ་སྡོད་མན་ཇུའི་ཨམ་བན་གོར་བོད་གཉིས་དབར་དམག་འཁྲུག་བྱུང་ཚེ་ཐེ་བྱུས་མི་བྱེད་པའི་འབོད་སྐུལ་ཞུས་པ་མ་ཟད། ཟླ་བ་བཞི་པ་ནས་བོད་ཀྱི་ས་མཚམས་ས་ཁུལ་གཉའ་ནང་དང་སྐྱིད་གྲོང་གཉིས་ལ་དམག་མི་གཏོང་འགོ་ཚུགས་པ་རེད།[30] རྫོང་ཁག་དེ་གཉིས་ནི་ས་ཆའི་ཆགས་དབྱིབས་དང་ཚོང་འབྲེལ་དམག་དོན་སོགས་གང་གི་ཆ་ནས་ཀྱང་བལ་ཡུལ་གྱི་བདེ་འཇགས་དང་ཐད་ཀར་འབྲེལ་བ་ཡོད་ལ་ཁེ་ཕན་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བའི་རྫོང་ཁག་གཉིས་ཡིན།
གསུམ་པ། གོར་དམག་གིས་དངོས་སུ་བོད་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་ས་ཁུལ་ལ་བཙན་འཛུལ་བྱས་པའི་སྐོར།
སྤྱི་ལོ་༡༨༥༥ ལོའི་ཟླ་༣ ཚེས་༦ ཉིན་གོར་ཥའི་དམག་མི་དྲུག་བརྒྱ་ཐམ་པ་དང་། མེ་སྒྱོགས་ཆེ་ཆུང་མི་འདྲ་བ་༡༢ ལྡན་པའི་དམག་དཔུང་སྡེ་ཁག་གསུམ་བལ་ཡུལ་གྱི་ས་གནས་ཐཱ་པཱ་ཐཱ་ལི་དྷུར་པཱར་(Thapathali Durbar) ཞེས་པའི་ས་གནས་སུ་མཉམ་དུ་འཛོམས་ནས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཆོ་ག་དང་འབྲེལ་བའི་མཛད་སྒོ་སྟབས་བདེ་ཞིག་ཚོགས་ཡོད་ཅིང་། བློན་ཆེན་འཇང་སྦ་དུར་དངོས་སུ་མཛད་སྒོ་དེར་ཡོང་ནས་དེ་གའི་ལས་བྱེད་རྣམས་ཀྱི་སྐེ་ལ་མེ་ཏོག་གི་ཕྲེང་བ་གཡོགས་པ་དང་། མཚལ་མདོག་ཅན་གྱི་འབྲས་རྡོག་ནམ་མཁར་གཏོར་ནས་དཀོན་མཆོག་གི་བྱིན་རླབས་དང་དངོས་གྲུབ་ཞུས་ཡོད་པ་རེད། མཛད་སྒོ་དེར་འཇང་སྦ་དུར་གྱིས་དམག་མི་རྣམས་ལ་སེམས་འགུལ་ཐེབས་དགོས་པའི་གཏམ་བཤད་ཐུང་ངུ་ཞིག་བྱས་ཡོད་དེ། “འཐབ་གྲོགས་ཚོ། བོད་པས་ང་ཚོར་མཐོང་ཆུང་བྱས་ཏེ་ང་ཚོའི་སྟོབས་ཤུགས་ལ་སྣང་ཆུང་བརྩི་མེད་གཏོང་གི་འདུག ཁོ་ཚོས་ལྷ་སར་ཡོད་པའི་ང་ཚོའི་ཡུལ་མི་ཚོའི་ཚོང་ཟོག་འཕྲོག་བཅོམ་བྱས་པ་མ་ཟད། ཁྲག་དྲི་བྲོ་བའི་སྐྱོ་གར་བརྩམས་ཡོད། ང་ཚོས་ད་དུང་ཡང་གོ་མེད་ཚོར་མེད་ངང་སྡར་མའི་ངང་ཚུལ་འཛིན་པ་ཡིན་ན་ཁོ་ཚོ་དཔའ་བསྐྱེད་ཆེ་རུ་ཕྱིན་ནས་ང་ཚོར་ད་དུང་ཡང་བརྙས་བཅོས་བྱེད་ངེས་རེད། དེར་བརྟེན་ད་རེས་ང་ཚོས་ཁོ་ཚོར་སྣ་བསུན་ཡག་པོ་ཞིག་སྤྲད་ནས་ང་ཚོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཆེ་མཐོང་དང་ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་དམག་གི་སྟོབས་ཤུགས་ལ་ངེས་ཤེས་དང་བདེན་དཔང་རྙེད་དུ་བཅུག་དགོས།[31]ཞེས་སྙན་གྲགས་ཅན་གྱི་བསྒྲགས་གཏམ་ཐུང་ཐུང་ཞིག་སྤེལ་བས་གོར་ཥའི་དམག་མི་རྣམས་ལ་སྔར་མེད་ཀྱི་བློ་སྟོབས་དང་སེམས་ཤུགས་འཕར་ཡོད་ལ། དེས་དངོས་སུ་གཡུལ་གྱི་བྱ་བར་འཇུག་པའི་སྐབས་སུ་ཤུགས་རྐྱེན་ངེས་ཅན་ཞིག་ཐེབས་ཡོད་ཅིང་། དམག་མི་དེ་ཚོས་ཀྱང་རང་གི་ཚེ་སྲོག་གི་ཆེས་མཐའ་མའི་ཁྲག་ཐིགས་དེ་ཡང་རང་གི་རྒྱལ་ཁབ་ཆེད་དུ་གཏོང་རྒྱུའི་དམ་བཅའ་བརྟན་པོ་བཞག་ཡོད། དེ་དང་ཆབས་ཅིག་ཉིན་དེ་རང་ལ་ཧཱི་མཱལ་དྷོ་ཇཱེ་((Himal Dhoj)ཞེས་པའི་དམག་དཔུང་ཚོ་ཁག་གསར་པ་ཞིག་སླེབས་ནས་རྒྱལ་ས་ཀ་ཐ་མན་གྲུ་ནས་ཝཱ་ལན་ཆཱུང་(Wallanchung)ཞེས་པའི་ས་ཁུལ་བར་དམག་མི་བདུན་སྟོང་བཏང་ནས་རང་ས་བརྟན་པོ་སྲུང་ཞིང་། གཞན་དམག་དཔུང་ཚང་མ་བོད་ཀྱི་ས་མཚམས་ཕྱོགས་ལ་འགྲོ་བའི་སྦིར་གྲགས་བོད་ཀྱིས་ཐོས་སྐབས། བོད་ཕྱོགས་ནས་ཀྱང་བཀའ་བློན་བཤད་སྒྲས་སྣེ་འཁྲིད་པའི་རྐང་དམག་ཁྲི་ལྔ་དང་མེ་སྒྱོགས་ཁྲི་གཅིག་དང་བཞི་སྟོང་ནས་ལྔ་སྟོང་ཙམ་བར་བསྡུ་རུབ་བྱས་ནས་བོད་ཀྱི་ས་མཚམས་ཕྱོགས་ལ་ཐོན་པ་མ་ཟད། གཞིས་ཀ་རྩེར་བོད་དམག་བརྒྱད་སྟོང་ཡོད་པ་དང་། དིང་རིར་བོད་དམག་བཞི་སྟོང་ཡོད་པ་རྣམས་ཀྱང་བཀའ་བློན་བཤད་སྒྲའི་དམག་དཔུང་དང་ཟླ་བསྒྲིལ་བཏང་ནས་གོར་དམག་ལ་ཡ་ལན་སློག་རྒྱུར་གྲ་སྒྲིག་ཨང་གསར་བྱས་ཡོད་པས། འཇང་སྦ་དུར་གྱིས་གོར་དམག་རྣམས་སྡེ་ཚན་གསུམ་དུ་བགོས་[32]ནས་རྐང་དམག་༢༥༧༢༨༩སྐྱིད་གྲོང་གི་ཕྱོགས་སུ་བཏང་བ་དང་། རྐང་དམག་༤༦༧༢གཉའ་ནང་གི་ས་མཚམས་སུ་བཏང་བ། རྐང་དམག་༢༠༠༠ གློ་སྨོན་ཐང་གི་ཕྱོགས་སུ་བཏང་བས། བོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་དེ་ལྟ་བུའི་དམག་གི་སྟོབས་ཤུགས་ཆེན་པོ་ཞིག་ལ་འགྲན་ཡ་བྱེད་མི་ཐུབ་པ་ཤེས་གསལ་ཡིན།
དེ་ལྟར་འཇང་སྦ་དྷུར་ནས་མན་ཇུ་སྲིད་གཞུང་ལ་འཕྲིན་ཡིག་ཅིག་བསྲིངས་ཏེ་བོད་པ་ཚོས་ལྷ་སར་བལ་ཡུལ་གྱི་ཚོང་པ་ཚོར་བསགས་པའི་ནག་ཉེས་ལ་ཆད་པ་གཅོད་རོགས་ཞེས་བཤད་ཡོད་ཀྱང་། ཆོས་སྐྱོང་རང་མགོ་མི་ཐོན། མགོ་ནག་མི་ཡི་སྐྱབས་འདྲེན་ཞེས་པའི་དཔེ་ལྟར་སྐབས་དེར་རྒྱ་ནག་མན་ཇུ་སྲིད་གཞུང་ནང་ངོ་རྒོལ་གྱེན་ལོག་[33]དང་ཉལ་ཐའི་དམག་འཁྲུག་[34]གི་ཟིང་ཆ་ཆེ་བའི་སྐབས་ཡིན་པས་བལ་ཡུལ་གྱི་རེ་སྐུལ་ལ་ཁ་ཡ་མ་བྱས་སྟབས། བལ་ཡུལ་གྱིས་བོད་དང་གཡུལ་བཤམས་རྒྱུའི་མཐའ་ཚིག་བསྒྲགས་[35]པ་མ་ཟད་དྷིར་ཤཱམ་ཤཱར་(Dhir Shumsher)གྱིས་གཉའ་ལམ་ཕྱོགས་ནས་དཔུང་འཇུག་བྱས་པ་དང་། བྷོམ་བྷ་དྷུར་(Bom Bahadur)གྱིས་སྐྱིད་གྲོང་ཕྱོགས་ནས་དཔུང་འཇུག་བྱས། དེ་ལྟར་གོར་ཥའི་དམག་མཐའ་མཚམས་རྫོང་ཁག་ལ་འབྱོར་ཟིན་པར་བརྟེན། སྡོང་པོ་འགུལ་འདོད་མེད་ཀྱང་རླུང་བུས་མི་ཞོག་ཅེས་པའི་དཔེ་ལྟར་བོད་གཞུང་ངོས་ནས་ཀྱང་ལམ་སེང་དམག་རྒྱག་གི་སྟ་གོན་མ་བྱས་ཀ་མེད་བྱུང་ཞིང་། དབུས་གཙང་ཁུལ་ནས་བཅོ་བརྒྱད་དྲུག་ཅུའི་དམག་བསྡུ་སྐོང་བྱེད་འགོ་ཚུགས་ཤིང་། <<པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་མཛད་རྣམ་>>ནང་“ཞན་ཧྥུང་ཁྲི་ལོ་ལྔ་པར་(སྤྱི་ལོ་༡༨༥༥)དམག་གོ་ཧྲག་འགའ་ཞིག་བཏང་ནས་ཟླ་གཉིས་པའི་ཚེས་དྲུག་ཉིན་སྐྱིད་གྲོང་བཟུང་བ་དང་། ཟླ་གཉིས་པའི་ཚེས་བཅུ་དགུ་ཉིན་གཉའ་ནང་བཟུང་བ། ཟླ་གསུམ་པའི་ཚེས་བཅུ་བཞི་ཉིན་རྫོང་དགའ་བཟུང་། དེ་མུར་གཙང་གི་རོང་ཤར་དང་སྟོད་ཀྱི་སྤུ་ཧྲེང་ཡང་བཟུང་བ་བཅས་ལ་བརྟེན་གོར་ཥས་བོད་ལ་བཙན་འཛུལ་ཐེངས་གསུམ་པ་བྱེད་པའི་དམག་འཁྲུག་དངོས་སུ་ལངས།[36]ཞེས་གསལ་ཡོད་པ་དང་། ཡང་བལ་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆའི་ནང་“གོར་ཥའི་དམག་སྡེ་གསུམ་གྱིས་བོད་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་ས་ཁུལ་མི་འདྲ་བ་གསུམ་ནས་བཙན་འཛུལ་བྱས་པ་སྟེ། དམག་སྡེ་དང་པོས་བོད་ནུབ་ཕྱོགས་ས་ཁུལ་གྱི་སྤུ་ཧྲེང་རྫོང་གི་ཏཱག་ལ་ཀོ་ཊ་(Tuglakot)བཙན་འཛུལ་བྱས་ཀྱང་དུས་ཡུན་རིང་པོ་མ་སོང་བར་ཕྱིར་འཐེན་བྱས་པ་དང་། དམག་སྡེ་གཉིས་པས་སྐྱིད་གྲོང་ལ་བཙན་འཛུལ་བྱས་ཏེ་དམག་འཁྲུག་མཇུག་མ་རྫོགས་བར་ས་གནས་དེ་བཟུང་ནས་བསྡད་ཅིང་། དམག་སྡེ་གསུམ་པ་དེས་གཉའ་ནང་གི་མངའ་ཁོངས་སུ་བཙན་འཛུལ་བྱས་ཏེ་བོད་མི་༡༡༧ བསད་པ་དང་༧༥ རྨས་སྐྱོན་བཏང་ཡང་། གློ་བུར་དུ་བོད་དམག་འཕོན་ཆེན་ས་དེར་འབྱོར་ནས་གོར་དམག་གི་མེ་མདའ་དང་། གོ་མཚོན། དེ་བཞིན་ཟླ་བ་གཉིས་རིང་འདང་བའི་བཟའ་བཅའ་བཅས་འཕྲོག་བཅོམ་བྱས་པས་གོར་ཥ་བར་ཕམ་ཉེས་ཆེན་པོ་བྱུང་བས། བློན་ཆེན་འཇང་སྦ་དུར་གྱིས་དེ་འཕྲལ་དམག་དཔུང་དེ་དམག་ཁོངས་ནས་གནས་དབྱུངས་བཏང་།[37]ཞེས་འཁོད་ཡོད།
སྤྱི་ལོ་ ༡༨༥༥ ལོའི་ཟླ་༣ ཚེས་༦ ཉིན་འཇང་བྷ་ཐུར་གྱིས་སྣེ་འཁྲིད་པའི་དམག་དཔུང་བལ་ཡུལ་ནས་ཐོན་ཏེ་བོད་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་ས་གནས་ཁག་གསུམ་ནས་འཛུལ་ཏེ་ཉིན་དགུ་རིང་བོད་དམག་དང་འཐབ་འཛིང་བྱས་པས་མཐར་བོད་དམག་ཕམ་པ་མ་ཟད། ཡང་བསྐྱར་གཉའ་སྐྱིད་རོང་གསུམ་གོར་ཥས་འཕྲོགས་པ་མ་ཟད་དངུལ་སྒོར་ཀཱ་ལཱ་མཱོ་ཧཱར་(Kala Mohar)[38]༢༣༣༠༠༠ བལ་པོར་སྤྲོད་དགོས་བྱུང་ཡོད། དེ་ལྟར་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༥ལོའི་དབྱར་ཁའི་དམག་འཁྲུག་དེ་ལྟར་མཇུག་བསྒྲིལ་ཡོད་ཀྱང་། ད་དུང་ཡང་གོར་ཥ་རྒྱལ་ཁང་ནས་བློ་ཡིད་མ་ཚིམ་པར་ལོ་དེའི་ཟླ་བ་དྲུག་པའི་ནང་གོར་ཁའི་ལས་བྱེད་སཱི་དྷི་མཱན་སཱིང་(Siddhi Man Singh) ཆེད་དུ་མངགས་ནས་ལྷ་སྡོད་མན་ཇུའི་ཨམ་བན་ལ་དྲི་བ་དོན་ཚན་གསུམ་གྱི་ཐོག་ལ་ལན་ཁ་གསལ་པོ་ཞིག་རྒྱག་རོགས་ཞེས་འཕྲིན་ཡིག་བརྫངས་ཡོད། དྲི་བ་དང་པོ་ནི། བོད་དང་གོར་ཥའི་དམག་འཁྲུག་ལ་མན་ཇུ་སྲིད་གཞུང་ནས་ཕྱོགས་གཉིས་ཀར་ཐེ་བྱུས་དང་རྒྱབ་བསྐྱོར་གང་ཡང་མ་བྱས་པར་ལམ་དབུ་མར་སྡོད་ཐུབ་བམ། དྲི་བ་གཉིས་པ། བོད་ཀྱི་ནུབ་ཕྱོགས་ས་ཁུལ་ལ་གནས་པའི་ཏཱག་ལ་ཀོ་ཊེ་དང་། གོར་བོད་ས་མཚམས་སུ་ཆགས་པའི་གཉའ་ནང་། ཆུ་བཟང་། སཱོ་ནམ་གྷམ་པཱ། སྐྱིད་གྲོང་། རྫོང་དགའ་བཅས་རྫོང་ཁག་ལྔ་པོ་དག་གོར་ཥ་རྒྱལ་ཁང་ལ་རག་སྲིད་དམ། དྲི་བ་གསུམ་པ། བོད་དང་གོར་ཥ་གཉིས་ཀྱི་དབར་ལ་དམག་འཁྲུག་འབྱུང་ཚེ་མན་ཇུ་སྲིད་གཞུང་ནས་བོད་ལ་རོགས་རམ་བྱས་ནས་གོར་ཥར་ཁ་གཏད་གཅོག་གམ། ལྷ་སྡོད་མན་ཇུའི་ཨམ་བན་གྱིས་ས་ཁུལ་དེ་དག་ནི་མན་ཇུ་གོང་མར་བདག་པ་ལས་ཁོང་ལ་ཐག་གཅོད་བྱེད་དབང་མེད་ལ། མན་ཇུ་གོང་མའི་བཀའ་མེད་ན་ས་ཆ་དེ་དག་བལ་ཡུལ་ལ་སྤྲོད་ཐབས་མེད་ཅེས་ལན་བརྒྱབ་པ་མ་ཟད། ལར་ནས་ས་ཆ་དེ་དག་རྩི་ཤིང་མི་སྐྱེ་བའི་ས་རྒོད་ཡིན་པས་ས་ཁྲལ་བསྡུ་ཡག་ཙམ་མ་གཏོགས་དེ་མིན་བལ་ཡུལ་གཞུང་ལ་ཕན་ཐོགས་མེད་རབས་བརྗོད་པ་རེད།
བོད་དོན་ཉམས་ཞིབ་པ་དང་རྩོམ་པ་པོ་ཁུ་ལུ་ཊིའི་ཨར་བྷིའི་(Claude Arpi)ཡིས་བརྩམས་གནང་བའི་<<བོད་ཀྱི་ལས་དབང་>>ཞེས་པའི་ནང་ལྷ་ས་སྲིད་གཞུང་ནས་ལམ་སེང་དབུས་དང་ཁམས་ཕྱོགས་ནས་དམག་དཔུང་བསྡུས་ནས་གཡུལ་སར་འབྱོར་རུང་སྔར་ཤོར་ཟིན་པའི་མངའ་རིས་རྣམས་ཚུར་ལེན་མ་ཐུབ། དེས་ན་གདན་ས་གསུམ་གྱི་དགེ་འདུན་པ་རྣམས་ཀྱིས་དང་བླངས་ཐོག་གཡུལ་ས་མདུན་མར་བསྐྱོད་རུང་ཁོ་ཚོ་མ་སླེབས་པའི་སྔོན་དུ་གོར་ཥས་བོད་དང་ཞི་མོལ་བྱེད་རྒྱུའི་རྣམ་པ་བསྟན་[39]ཞེས་འཁོད་ཡོད་ཀྱང་དོན་ངོ་མར་སྐབས་དེ་དུས་ཕྱོགས་གཉིས་དབར་དྲག་པོའི་གདོང་ཐུག་བྱུང་ཡོད་པ་བཤད་མི་དགོས་པ་ཡིན། དེའི་སྐོར་ལ་ཡཱ་ཧན་ཀྲང་གིས་“བོད་བཞུགས་ཨམ་བན་ཧ་ཐེ་ཧོ་ལ་གོང་མའི་བཀའ་ཤོག་དེ་ཕེབས་རྗེས་བཀའ་ཤག་ལ་བཀའ་བློན་གཅིག་མཉམ་དུ་ཡོང་དགོས་ལུགས་བཤད་པ་ལྟར་བཀའ་ཤག་གིས་བཀའ་བློན་ཚེ་བརྟན་མངགས་པ་དང་ཆབས་ཅིག་དབུས་གཙང་ཁུལ་ནས་ཡུལ་དམག་བདུན་སྟོང་བརྒྱད་སྟོང་ཙམ་བསྐོངས་ཏེ་གོར་དམག་གཞིས་རྩེའི་ཕྱོགས་སུ་ཡོང་སའི་ལམ་བཀག་ཅིང་། ཧ་ཏེ་ཧོ་དང་བཀའ་བློན་ཚེ་བརྟན་གཉིས་ཤེལ་དཀར་དུ་འབྱོར་ཉིན་གོར་ཥའི་འགོ་གཙོ་ཀ་ཅིའི་སར་མི་བཏང་ནས་གོར་ཥར་རྒྱ་དངུལ་སྲང་ཆིག་ཁྲི་ལྔ་སྟོང་ལྷག་ཙམ་སྤྲོད་རྒྱུ་དང་གོར་ཥ་ལ་གོང་གསལ་རྫོང་ལྔའི་མངའ་ཁོངས་ནས་ཕྱིར་འཐེན་བྱ་དགོས་ལུགས་བཤད་ཀྱང་གོར་ཕྱོགས་ནས་ཁས་མ་བླངས། དེ་མཚམས་བཀའ་བློན་ཚེ་བརྟན་གྱིས་བོད་དམག་རྣམས་ཁྲིད་དེ་གོར་ཥ་དང་འཐབ་ནས་གཉའ་ནང་རྫོང་ཚུར་བླངས་རུང་གོར་ཥས་ཕམ་ཁ་འཁུར་འདོད་མེད་པར་རྒྱབ་སྣོན་དམག་མི་བདུན་སྟོང་བརྒྱད་སྟོང་ཙམ་ཞིག་གཡུ་བྱ་ལའི་གཟར་ལམ་ནས་གཉའ་ནང་ལ་འཛུལ་ཡོང་བས་གཉའ་ནང་སླར་ཡང་དགྲ་ལག་ཏུ་ཤོར།[40]ཞེས་གསལ་ཡོད་པ་དང་། <<བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ་>>ཡི་ནང་“སྐབས་དེར་བཀའ་བློན་ཚེ་བརྟན་(བཀྲས་ཁང་ཡིན་པ་འདྲ་)གྱིས་བོད་དམག་འཁྲིད་ནས་གོར་ཁར་རྒོལ་ལན་སྤྲད་དེ་གོར་དམག་བརྒྱ་ཕྲག་ཁ་ཤས་བསད་ཅིང་། གཉའ་ནང་ཚུར་ཁའི་གོར་དམག་གི་དམག་སྒར་རྨེག་མེད་དུ་བཏང་བ་དང་གཉའ་ནང་ཚུར་བླངས་པ། རྫོང་ཁ་ཡང་མཐའ་ནས་བསྐོར་བ་བཅས་ཀྱི་ཐོག བཀའ་བློན་ངོ་མས་སླར་ཡང་དམག་དཔུང་འཁྲིད་དེ་རོང་ཤར་ལ་དཔུང་འཇུག་བྱས་སྟབས་དམག་འཁྲུག་གི་གནས་བབ་ཡག་ཏུ་སོང་བར་གྲགས། དེ་དུས་བོད་དམག་འགོ་འདོམས་སུ་དབུས་མདའ་དཔོན་རང་བྱོན་པ་དང་། གཙང་མདའ་དཔོན་པད་ཚལ་བ་ཡོད་ཅིང་། བོད་ཀྱི་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་ངག་རྒྱུན་ལ་“པད་ཚལ་དཔའ་བོའི་རྒྱུད་རེད། གོར་ཁ་ར་ལུག་གསོད་གསོད་”ཅེས་པ་ཞིག་ཡོངས་གྲགས་སུ་ཡོད་པ་སྐབས་འདི་དུས་མདའ་དཔོན་པད་ཚལ་བས་དམག་ཐོག་ཏུ་བྱས་རྗེས་ཆེ་ཙམ་ཞིག་བཞག་པར་མངོན།”[41]
<<བོད་ལྗོངས་རྒྱལ་ཁབ་ཆེན་པོའི་སྲིད་ལུགས་དང་འབྲེལ་བའི་དྲག་པོའི་དམག་གི་ལོ་རྒྱུས་རགས་བསྡུས།>>ཅེས་པའི་ནང་ཡང་“༡༨༥༥ ལོ་སླར་ཡང་གོར་ཁས་ཚོང་གི་ཐང་གཞིའི་ཐད་བོད་ནས་དྲང་མིན་ལ་བསྙད་དེ་གོར་དཔོན་རྦོམ་སྦ་རྡུར་ཅན་དམག་ཁག་ཅིག་སྐྱིད་གྲོང་དང་། དྷིར་ཤམ་ཤེར་གྱི་དམག་ཤོག་གཉའ་ནང་། རྫ་གྷ་ཤམ་ཤེར་གྱིས་དམག་ཤོག་རྫོང་ཁ་སོགས་ཁུལ་དཔུང་འཇུག་བྱས། བོད་གཞུང་ནས་སྔར་ཡོད་དམག་སྒར་ཁག་དང་། དཔུང་སྣོན་དུ་ཡུལ་དམག་དང་སེར་དམག་བསྡུས་ཏེ་གོར་དཔུང་ཕྱིར་བསྐྲོད་བྱ་ཆེད་རིམ་གཏོང་མཛད། གོར་དམག་ནས་ཡུལ་མིའི་དངོས་ནོར་མང་པོ་འཕྲོག་འཁྱེར་སོགས་དབང་ཤེད་མནར་གཅོད་ཚོད་མེད་བྱུང་། དེ་འཕྲལ་བོད་དམག་འབྱོར་ཏེ་གོང་རིམ་གྱིས་བཀོད་བྱུས་ལྟར་ཕྱོགས་ཁག་སོ་སོ་ནས་གོར་དཔུང་ལ་ལག་འཛིངས་འཐབ་རྒོལ་མང་པོ་བྱས། ཕན་ཚུན་བསད་རྨས་མང་ཙམ་བྱུང་།[42]ཞེས་གསལ་ཡོད་པ་དང་། <<གློ་རྒྱལ་ཕྲན་>>ནང་“སྤྱི་ལོ་༡༨༥༥ལོར་ནེ་པཱལ་དང་བོད་དབར་གཡུལ་འཁྲུག་པའི་སྐབས་བོད་ལ་གུང་ཐང་ནང་གི་རྫོང་དཀར་ཕྱོགས་ནས་འཐབ་རྒོལ་ཕྱིར་གློའམ་མུ་སྟཱང་གི་དམག་དཔུང་རྣམས་དམག་དཔོན་ཨ་མར་སིཾཧ་རཱ་ནཱས་སྣེ་ཁྲིད་པའི་ཤྲི་ཝ་རཁ་(Srivarakha)ཞེས་པའི་ནེ་པཱལ་གྱི་དམག་མིའི་དཔུང་སྡེ་ལྷན་དུ་མཉམ་ཞུགས་བྱས། ཀུན་དགའ་ནོར་བུས་[43]ནེ་པཱལ་གྱི་ངོ་ཚབ་ནས་གློའམ་མུ་སྟཱང་དམག་དཔུང་གི་སྣེ་ཁྲིད།”[44]ཞེས་གསལ་ཡོད་པས་གོར་རྒྱལ་གྱིས་རང་གི་དམག་མི་ཙམ་མ་ཟད་རྟེན་འབུལ་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པའི་གློ་སྨོན་ཐང་གི་དམག་མི་རྣམས་ཀྱང་མཉམ་ཁྲིད་བྱས་ཡོད་པ་མཚོན་ཡོད་པས་སྐབས་དེར་གོར་རྒྱལ་གྱིས་ནུས་ཤུགས་ཡོད་ཚད་བཏོན་ནས་བོད་ལ་བཙན་འཛུལ་བྱས་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ་པ་དང་། དུས་སྐབས་དེར་པེ་ཅིན་ནས་རྒྱ་དམག་མང་པོ་ཞིག་དམག་རོགས་ལ་ཡོང་གི་ཡོད་པའི་དཀྲོགས་གཏམ་ཁྱབ་པས་ཡང་བསྐྱར་བྷ་ཁཱ་ཏཱ་སིངྷ་(Bakhat Singh)དང་ལྗ་ཀཱ་ཏཱ་ཤཱམ་ཤཱར་(Jagat Shumsher)གཉིས་ཀྱིས་སྣེ་འཁྲིད་པའི་དམག་དཔུང་འབོར་ཆེན་འབྱོར་ནས་བལ་བོད་ས་མཚམས་སུ་ཆགས་པའི་རྫོང་དགའ་བླངས། དེ་ནས་དྷིར་ཤཱམ་ཤཱར་(Dhir Shumsher)བལ་ཡུལ་ལ་ལོག་ནས་རེ་ཞིག་དམག་མཚམས་བཞག་ཏེ་བོད་པའི་ངོས་ནས་ཞི་འགྲིག་བྱེད་རྒྱུའི་རེ་འདུན་བཏོན་ནས་ཆིངས་ཡིག་འཇོག་རྒྱུར་ཁ་ཆད་བྱས་ཀྱང་། ཆིངས་ཡིག་དངོས་སུ་འཇོག་པའི་སྐབས་སུ་གཉའ་སྐྱིད་རོང་གསུམ་སོགས་ས་མཚམས་ཀྱི་རྫོང་ཁག་བཞི་པོ་བལ་ཡུལ་ལ་ཕྱིར་སློག་མ་བྱས་པས། ཡང་བསྐྱར་དྷིར་ཤཱམ་ཤཱར་(Dhir Shumsher)དང་འཇང་སྦ་དྷུར་(Jang Bahadur) གཉིས་ཀྱིས་དམག་སྣ་དྲངས་ནས་བོད་དམག་དང་འཐབ་པས་མཐར་མང་སྣེ་ཉུང་གིས་མ་བརྟེན་པར་བོད་དམག་ཕམ་ཞིང་། སྤྱི་ལོ་༡༨༥༦ ལོར་བོད་གཞུང་གི་སྐུ་ཚབ་བལ་ཡུལ་ཀ་ཐ་མན་གྲུར་ཆིངས་འགྲིག་ལ་ཕེབས་ཏེ་ལོ་དེའི་ཟླ་༣ ཚེས་༢༤ ཉིན་བལ་ཡུལ་གྱི་ཐཱ་པཱ་ཐཱ་ལཱི་(Thapathali)ཞེས་པའི་ས་ཆར་བོད་གཉིས་དབར་ཆིངས་ཡིག་བཞག་ཏེ་བོད་གཞུང་ནས་གོར་ཥ་རྒྱལ་ཁང་ལ་ལོ་རེར་བལ་སྒོར་ཆིག་ཁྲི་རེ་སྤྲོད་རྒྱུ་དང་། བོད་ནང་བལ་ཡུལ་གྱི་ཚོང་པ་ཚོར་ཐོབ་ཐང་སྔར་བས་མང་བ་སྤྲོད་རྒྱུར་གཏན་འཁེལ་བྱས་ཡོད།[45]
མཇུག་བསྡུའི་གཏམ།
སྤྱི་ལོ་༡༨༥༥ལོར་གོར་བོད་གཉིས་དབར་གྱི་དམག་འཁྲུག་ཐེངས་གསུམ་པ་དེ་མཇུག་བསྒྲིལ་རྗེས། ལོ་དེའི་ཟླ་བ་བརྒྱད་པར་བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་ས་ཀ་ཐ་མན་གྲུར་འཛོམས་པ་དང་། དེ་རྗེས་སླར་ཡང་ལོ་དེའི་ཟླ་བ་དགུ་པར་བོད་ཀྱི་ས་མཚམས་དིང་རི་ཤེལ་དཀར་རྫོང་དུ་ལྷན་དུ་འཛོམས་ནས་ཞི་བའི་གྲོས་མོལ་བྱས་ཀྱང་ཕྱོགས་གཉིས་ཀས་ལྟ་བ་མཁྲེགས་འཛིན་བྱས་པས་ཞི་མོལ་གྱི་གྲུབ་འབྲས་ཅི་ཡང་བྱུང་མེད། སྤྱི་ལོ་༡༨༥༦ལོའི་ཟླ་བ་དང་པོར་ཕྱོགས་གཉིས་ཀའི་ངོས་ནས་དམག་འཁྲུག་ལ་ཞེ་ཐག་པ་ནས་སྐྱུག་མེར་ལངས་ཏེ་ཐང་ཆད་པའི་རྣམ་འགྱུར་མངོན་ཞིང་། སྤྱི་ལོ་༡༨༥༦ ལོར་བོད་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ས་ཁུལ་དུ་ངོ་ལོག་ཟིང་འཁྲུག་ལངས་པ་དང་། འཇང་སྦ་དུར་གྱིས་ཀྱང་དམག་འཁྲུག་གི་ཆེད་དུ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་རྒྱུ་གཉིས་ཀའི་འགྲོ་སོང་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་འགྲོ་ཡི་ཡོད་པའི་ངེས་ཤེས་རྙེད་དེ། བོད་དང་ཞི་མོལ་བྱས་ན་ལེགས་པའི་བསམ་བློ་འཁོར་བ་རེད། དེར་བརྟེན་མཐར་བོད་ཀྱི་སྐུ་ཚབ་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་ས་ཀ་ཐ་མན་གྲུར་ཆིངས་ཡིག་འཇོག་པར་ཡོང་དགོས་པའི་རེ་འདུན་བཏོན་པ་བཞིན་བོད་གཞུང་ཕྱོགས་ནས་བཀའ་བློན་བཤད་སྒྲས་གཙོ་བྱས་པའི་སྐུ་ཚབ་ཚོགས་པ་བལ་ཡུལ་ལ་ཕྱིན་ནས་ཕྱོགས་གཉིས་ཀའི་མོས་མཐུན་བཞིན་ཆིངས་ཡིག་དོན་ཚན་བཅུ་ཅན་ཞིག་བཞག་ཡོད།[46] ཆིངས་ཡིག་འདི་ནི་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་སྲིད་དོན་གྱི་བྱུང་བ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། བོད་གཞུང་ངོས་ནས་ཀྱང་འདས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལས་བསླབ་བྱ་བླངས་[47]ཏེ་ཆིངས་ཡིག་གི་ནང་དོན་ཁག་ཚུལ་བཞིན་དུ་བརྩི་སྲུང་ཞུས་ཤིང་། ལྷག་དོན་དུ་ཆིངས་ཡིག་གི་དོན་ཚན་དང་པོར་གསལ་བ་བཞིན་བོད་གཞུང་ནས་གོར་ཥ་རྒྱལ་ཁང་ལ་ལོ་ལྟར་གོར་ཊམ་ཁྲི་གཅིག་རེ་སྤྲོད་རྒྱུ་དེ་བོད་ཀྱི་བདག་དབང་ཡོད་ཚད་རྒྱ་ལག་ཏུ་མ་ཤོར་བའི་བར་གྱི་ལོ་ངོ་ཧྲིལ་པོ་བརྒྱ་ཐམ་པ་ཏག་ཏག་གི་རིང་ལག་བསྟར་དོན་འཁྱོལ་ཞུས་ཡོད་ཅིང་། ཆིངས་ཡིག་གི་དོན་ཚན་གསུམ་པ་དང་། དྲུག་པ། བདུན་པ། དགུ་པ་བཅས་ནི་ཐད་ཀར་བལ་ཡུལ་གྱི་ཚོང་པ་རྣམས་ཀྱི་ཁེ་དབང་དང་ཐོབ་ཐང་གི་ཆེད་དུ་ཡིན་པ་རེད།[48] རྩོམ་པ་པོ་Tirtha Prasad Mishra ཡིས་ཆིངས་ཡིག་འདིའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་རྩོམ་ཞིག་སྤེལ་གནང་འདུག་པ་དང་[49] དེ་བཞིན་རྩོམ་པ་པོ་ཁོང་གིས་བརྩམས་གནང་བའི་སྙན་གྲགས་ཅན་གྱི་དཔེ་དེབ་The Taming of Tibet ཞེས་པའི་ནང་འཇང་སྦ་དྷུར་གྱིས་སྤྱི་ལོ་༡༧༩༢ ནས་༡༨༥༥ ལོ་བར་གྱི་ལོ་ངོ་ཧྲིལ་པོ་༦༣ རིང་གཏན་དུ་ཆད་པའི་དེ་སྔོན་གྱི་དངུལ་ཊམ་དང་འབྲེལ་བའི་ཐོབ་ཐང་དང་དབང་ཚད་རྣམས་སླར་གསོ་བྱ་ཆེད་བོད་ལ་དམག་དྲངས་ཤིང་བཙན་འཛུལ་བྱས་ཤིང་། མཐར་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༦ ལོར་གོར་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་དོན་ཚན་བཅུ་འཁོད་པའི་ཆིངས་ཡིག་ཅིག་བཞག་ཡོད་ཀྱང་། བོད་ཀྱི་ཆེད་དུ་བལ་ཡུལ་གྱིས་ཊམ་ཁ་བརྐོ་རྒྱུའི་ཐོབ་ཐང་དང་དབང་ཚད་བསྐྱར་གསོ་ནམ་ཡང་ཐུབ་མེད་[50]ཅེས་བཤད་ཡོད་པ་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དངོས་ཡོད་གནས་ཚུལ་ཞིག་ཡིན་ཞིང། དམག་འཁྲུག་འདི་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་བོད་དང་གོར་ཥའི་དབར་གྱི་དམག་འཁྲུག་ཆེས་མཐའ་མ་དེ་ཡིན་ནོ།།
དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།
[1] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་ཆེ་མོ། དེབ་ཐེར་ཀུན་གསལ་མེ་ལོང་། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བསྡུས་གསལ་མེ་ལོང་། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་དོན་པདྨ་རཱ་གའི་ལྡེ་མིག བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་རྒྱལ་རབས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་གླེང་བའི་གཏམ་སོགས་ཡིན།
[2] Life of Maharaja Sir Jung Bahadur of Nepal. By Pudma Jung Bahadur Rana, Ratna Pustak Bhandar Kathmandu,First published 1909, Reprinted 1974 ,Second reprinted 1980 Page no 13
[3] Life of Maharaja Sir Jung Bahadur of Nepal. By Pudma Jung Bahadur Rana, Ratna Pustak Bhandar Kathmandu,First published 1909, Reprinted 1974 ,Second reprinted 1980 Page no 15
[4] Life of Maharaja Sir Jung Bahadur of Nepal. By Pudma Jung Bahadur Rana, Ratna Pustak Bhandar Kathmandu,First published 1909, Reprinted 1974 ,Second reprinted 1980 Page no 20
[5] Life of Maharaja Sir Jung Bahadur of Nepal. By Pudma Jung Bahadur Rana, Ratna Pustak Bhandar Kathmandu,First published 1909, Reprinted 1974 ,Second reprinted 1980 Page no 25
[6] Massacre at the palace:The doomed royal dynasty of Nepal.By Jonathan Gregson,New York,USA 2002 Page no 61
[7] བལ་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཚོས་བཤད་པ་ལྟར་ན། དེང་རབས་ཀྱི་བལ་ཡུལ་ལ་དུས་རིམ་ཆེན་པོ་གསུམ་དུ་བརྩི་ཞིང་། དང་པོ་ནི་སྤྱི་ལོ་(1769-1846)བར་དང་། གཉིས་པ་ནི་(1846-1951)བར། གསུམ་པ་ནི་ (1951-)བར་བཅས་ཡིན་ཞིང་། དུས་རིམ་དང་པོའི་དུས་མཇུག་ཙམ་ནས་ཐཱ་པཱ་(Thapa) ཁྱིམ་རྒྱུད་ཀྱིས་བལ་ཡུལ་གྱི་ཆབ་སྲིད་ནང་ལག་པ་བརྐྱངས་ནས་མཐར་སྤྱི་ལོ་1846 ལོའི་ཟླ་ 9 ཚེས་15 ནམ་ཕྱེད་ལ་རྒྱལ་པོའི་ཕོ་བྲང་ནང་མི་གསོད་ཁྲག་སྦྱོར་གྱི་གནད་དོན་ཚབས་ཆེན་དེ་བྱུང་བ་དང་། དེར་དབྱིན་ཡིག་ནང་(Kot Massacre) ཞེས་འབོད་ཀྱི་ཡོད། Modern Nepal.By Ram Rahul,Jawaharlal Nehru University. New Delhi 1985 Page no 26
[8] Nepal;History of the country and people.By M.S.S.Singh and P.S.Gunanand ,Cosmo Publication,New Delhi,First Published 1877 and this cosmo Print 1983 Page no 60
[9] The Muluki Ain of 1854: Nepal’s First Legal Code འདི་དེང་སང་གྷུ་གྷལ་ནང་བཙལ་ཚེ་PDF ཐོག་ལག་སོན་ཐུབ་ཀྱི་འདུག་ཅིང་། ཁྱོན་བསྡོམས་ནང་གསེས་ལེ་ཚན་165 དང་། ཤོག་གྲངས་882 འདུག་པས་ཐུགས་སྣང་ཅན་ཚོས་དེར་གཟིགས་པར་འཚལ།
[10] A short history of Nepal By Metra B. Thapa ,Ratna Pustak Bhandar Kathmandu,1981 Page no 134
[11] བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་དང་མི་དམངས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཞེས་པའི་དཔེ་དེབ་ཀྱི་ཤོག་ངོས་63ནང་སྤྱི་ལོ་1856 ཟླ་8 ཚེས་1ཉིན་སྲིད་བློན་གྱི་ལས་གནས་ནས་དགོངས་ཞུ་བྱས་ཞེས་འཁོད་འདུག་པས་ཡང་སྙིང་ཅི་ཞིག་ཡིན་མིན་མུ་མཐུད་དཔྱད་པར་འཚལ།
[12] A short history of Nepal By Metra B. Thapa ,Ratna Pustak Bhandar Kathmandu,1981 Page no 134
[13] Modern Nepal.By Ram Rahul,Jawaharlal Nehru University. New Delhi 1985 Page no 34
[14] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ། ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་དང་ནོར་བྲང་ཨོ་རྒྱན། སྨད་ཆ། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2016 ཤོག་ངོས། 458
[15] Transit of land-locked countries and Nepal.By Gajendra Mani Pradhan,New Delhi 1990 Page no 103
[16] “Leader of the Army,the Most Brave in every Enterprise,Perfect in Everything,Master of the Brave people,Mighty Maharaja.” Cultural and Political Aspects of Nepal-China relations.By V.K.Manandhar,Adroit Publishers,Delhi 1999 Page no 33
[17] Modern Nepal.By Ram Rahul,Jawaharlal Nehru University. New Delhi 1985 Page no 34
[18] Encyclopaedia of Nepal Bhutan Tibet.By Anil Kathuria,Anmol Publications PVT.LTD.New Delhi.2007 Page no 61
[19] A short history of Nepal By Metra B. Thapa ,Ratna Pustak Bhandar Kathmandu,1981 Page no 134
[20] འོན་ཀྱང་བལ་ཡུལ་དང་བལ་པོ་ཞེས་པའི་དབྱིན་དེབ་ཀྱི་ཤོག་གྲངས་110 ནང་སྤྱི་ལོ་1877 ལོའི་ཟླ་ 2 ཚེས་ 7 ཉིན་འདས་གྲོངས་སུ་ཕྱིན་ཞེས་བྲིས་འདུག་པས་ཡང་སྙིང་གང་ཞིག་བདེན་མིན་ཁ་ཚོན་གཅོད་མི་ཐུབ།
[21] སྲིད་བསྐྱངས་ལོ་(1877-1885)བར་ཡིན།
[22] Modern Nepal.By Ram Rahul,Jawaharlal Nehru University. New Delhi 1985 Page no 35
[23] འཇང་སྦ་དུར་རཱ་ནཱ་(Jang Bahadur Rana) ཡི་མི་ཚེའི་ལོ་རྒྱུས་འདི་ནི་བལ་ཡུལ་དང་བལ་པོ་ཞེས་པའི་དབྱིན་དེབ་ཀྱི་ཤོག་གྲངས་(105-122) བར་དང་། ཡང་བལ་ཡུལ། འབྲུག བོད་བཅས་ཀྱི་རིག་མཛོད་ཅེས་པའི་དབྱིན་དེབ་ཀྱི་ཤོག་གྲངས་(55-61) བར་གསལ་བ་དག་ལས་སྙིང་པོ་བཏུས་ཤིང་བསྒྱུར་ཏེ་བསྒྲིགས་པའོ།།
[24] History of Nepal. Edited with a Prolegomena by Bikrama Jit Hasrat 1970 Page no [Ixxx]
[25] Nepal;History of the country and people.By M.S.S.Singh and P.S.Gunanand ,Cosmo Publication,New Delhi,First Published 1877 and this cosmo Print 1983 Page no 61
[26] A comprehensive history of Nepal—China relations up to 1955A.D Volume 1 By Vijay Kumar Manandhar. Adroit Publishers.2004 page no 243
[27] Nepal Tibet Relations 1850-1930 By Prem R.Uprety. Published by Puga Nara ,Kathmandu,Nepal. 1980 [A crore is a Nepalese unit denoting ten million rupees.(Foot notes 39)] Page no 85
[28] A Critical Assessment of the Nepal-Tibet Treaty 1856.By Tirtha Prasad Mishra. Critical reading on the history of Tibetan foreign ralations,Volume Three,Edited by Saul Mullard. Boston 2013 Page 931
[29] Nepal Tibet Relations 1850-1930 By Prem R.Uprety. Published by Puga Nara ,Kathmandu,Nepal. 1980 Page no 68
[30] Nepal Tibet Relations 1850-1930 By Prem R.Uprety. Published by Puga Nara ,Kathmandu,Nepal. 1980 Page no 69
[31] (A) Nepal Tibet Relations 1850-1930 By Prem R.Uprety. Published by Puga Nara ,Kathmandu,Nepal. 1980 Page no 70
(B) Life of Maharaja Sir Jung Bahadur of Nepal. By Pudma Jung Bahadur Rana, Ratna Pustak Bhandar Kathmandu,First published 1909, Reprinted 1974 ,Second reprinted 1980 Page no 177
[32] Nepal Tibet Relations 1850-1930 By Prem R.Uprety. Published by Puga Nara ,Kathmandu,Nepal. 1980 Page no 71 [(1). Northern sector: The main theater of war was the Northern sector,which included the Jhung and Kerung regions. As it was the principal line of offence ,the Prime Minister himself decided to supervise this war-front. (2). Western sector:The weatern sector was another major battle-front. It included region like Kuti and adjoining areas.General Dhir Shumsher and Khadge Bahadur Kuwar were placed in charge of this region. (3). Far weatern sector: This far western sector comprised Mustung and the Humla regions including the village of Muktinath leading ti Tibet. This important front was in charge of General Krishna Dhoj.]
[33] སྐབས་འདིར་རྒྱ་ནག་ནང་ཁ་ཆེའི་གྱེན་ལངས་(1855-1873)དང་། ནཱན་གྱེན་ལངས་(1853-1868)སོགས་མན་ཇུ་སྲིད་གཞུང་ལ་རྒོལ་བའི་ཞིང་པའི་གྱེན་ལངས་རབ་དང་རིམ་པ་འབྱུང་གི་ཡོད་ལ། དེ་དག་གི་ཁྲོད་ནས་ཐའེ་པིང་གྱེན་ལོག་(1850-1864)ནི་གཞི་རྒྱ་ཆེ་ཤོས་དང་འགུལ་ཤུགས་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་ངོ་རྒོལ་གྱེན་ལངས་ཤིག་ཡིན།
[34] དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་ནང་རྒྱ་ནང་ལ་དཀའ་ངལ་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་གནད་དོན་ནི་འབྱོར་ལྡན་ས་བདག་དང་ཚོང་པ་ཆེ་ཁག་རྣམས་ཉལ་ཐ་འཐེན་རྒྱུར་དབྱིངས་ཞུགས་ནས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་བསྟན་སྲིད་དཔལ་འབྱོར་རྣམས་དགུན་གྱི་ཆུ་དང་མར་ངོའི་ཟླ་བ་བཞིན་ཇེ་འགྲིབ་ཇེ་ཞན་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པའི་དུས་སྐབས་ཤིག་ཡིན་ཞིང་། དེའི་དབང་གིས་ཉལ་ཐའི་དམག་འཁྲུག་ཐེངས་གཉིས་བྱུང་ཞིང་། ཐེངས་དང་པོ་ནི་སྤྱི་ལོ་(1840-1842)བར་དང་། ཐེངས་གཉིས་པ་ནི་སྤྱི་ལོ་ (1856-1860)བར་བྱུང་ཞིང་། དབྱིན་སྐད་ཐོག་འདི་ལ་(Opium War) ཟེར་གྱི་ཡོད།
[35] A short history of Nepal By Metra B. Thapa ,Ratna Pustak Bhandar Kathmandu,1981 Page no 150
[36] པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་མཛད་རྣམ། ཡཱ་ཧན་ཀྲང་གིས་བརྩམས། བློ་བཟང་ཕུན་ཚོགས་དང་རྟ་མགྲིན་འབྲུག་གྲགས་གཉིས་ཀྱིས་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་1992 ཤོག་ངོས། 423
[37] History of Nepal. Edited with a Prolegomena by Bikrama Jit Hasrat Page no 1970
[38] Nepal Tibet Relations 1850-1930 By Prem R.Uprety. Published by Puga Nara ,Kathmandu,Nepal. 1980 Page no 85 [(Foot notes 51) Kala Mohars refers to Tibetan monetary unit.Physically ,they were black Tibetan coins.One Kala Mohar was equivalent to half rupee.]
[39] The fate of Tibet. By Claude Arpi 1999 Page no 100
[40] པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་མཛད་རྣམ། ཡཱ་ཧན་ཀྲང་གིས་བརྩམས། བློ་བཟང་ཕུན་ཚོགས་དང་རྟ་མགྲིན་འབྲུག་གྲགས་གཉིས་ཀྱིས་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་1992 ཤོག་ངོས། 42
[41] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ། ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་དང་ནོར་བྲང་ཨོ་རྒྱན། སྨད་ཆ། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2016 ཤོག་ངོས། 453
[42] བོད་ལྗོངས་རྒྱལ་ཁབ་ཆེན་པོའི་སྲིད་ལུགས་དང་འབྲེལ་བའི་དྲག་པོའི་དམག་གི་ལོ་རྒྱུས་རག་བསྡུས། རྒྱལ་རྩེ་བ་རྣམ་རྒྱལ་དབང་འདུས་ཀྱིས་བརྩམས། བོད་གཞུང་ཤེས་རིག་པར་ཁང་། སྤྱི་ལོ་1976 ཤོག་ངོས། 104
[43] ཀུན་དགའ་ནོར་བུ་ནི་གློ་རྒྱལ་པོ་འཇམ་དཔལ་དགྲ་འདུལ་དང་བཙུན་མོ་རཱ་ནཱི་(རྒྱལ་མོ་)པདྨ་བུ་ཁྲིད་གཉིས་ཀྱི་སྲས་སུ་སྐུ་འཁྲུངས་ཤིང་། ཡབ་འདས་རྗེས་གློའི་རྒྱལ་པོར་བསྐོས་ཤིང་། སྤྱི་ལོ་1837 ནས་1858 ཡས་མས་བར་རྒྱལ་པོའི་ཁྲི་ལ་བཞུགས་ནས་སྲིད་དབང་བསྐྱངས།
[44] གློ་རྒྱལ་ཕྲན། ར་མེཤ་ཀུ་མཱར་ཌྷུང་གེལ་གྱིས་བརྩམས། ངག་དབང་ལྷུན་འགྲུབ་ཀྱིས་བསྒྱུར། དྷ་ས་བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2017 ཤོག་ངོས། 172
[45] A short history of Nepal By Metra B. Thapa ,Ratna Pustak Bhandar Kathmandu,1981 Page no 150
[46] ཆིངས་ཡིག་འདིའི་ནང་དོན་ཞིབ་ཕྲ་གཟིགས་འདོད་ཚེ་སྐུ་ངོ་ཞྭ་སྒབ་པ་དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན་གྱིས་མཛད་པའི་བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་རྒྱལ་རབས་གླེགས་བམ་གཉིས་པའི་ཤོག་ངོས། 26 དང་། དེ་བཞིན་བོད་བཞུགས་མཁས་དབང་ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་ལགས་དང་ནོར་བྲང་ཨོ་རྒྱན་ལགས་གཉིས་ཀྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་གནང་བའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ་སྨད་ཆའི་ཤོག་ངོས། 456-458 བར་གསལ་ཡོད།
[47] སྤྱི་ལོ་༡༧༨༩ ལོར་གོར་བོད་གཉིས་དབར་ཆིངས་ཡིག་བཞག་སྟེ་བོད་ཀྱིས་ལོ་ལྟར་གོར་ཥ་སྲིད་གཞུང་ལ་དངུལ་རྡོ་ཚད་སུམ་བརྒྱ་ཐམ་པ་རེ་སྤྲོད་དགོས་པ་གསལ་ཡོད་ཀྱང་། བོད་གཞུང་གིས་ལོ་གཅིག་གི་བླུ་དངུལ་མ་གཏོགས་སྤྲད་མེད་པས་གོར་བོད་དམག་འཁྲུག་གཉིས་པ་དེ་བྱུང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་ད་རེས་སྔ་འགྱོད་ཕྱི་འདོམས་ཀྱིས་འདས་ཟིན་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ནོར་འཁྲུལ་ལས་བསླབ་བྱ་བླངས་ཏེ་མཐར་སྤྱི་ལོ་༡༩༥༦ བར་ཆད་མེད་དུ་སྤྲད་ཡོད་པར་སེམས།
[48] A Critical Assessment of the Nepal-Tibet Treaty 1856.By Tirtha Prasad Mishra. Critical reading on the history of Tibetan foreign ralations,Volume Three,Edited by Saul Mullard. Boston 2013 Page 934
[49] A Critical Assessment of the Nepal-Tibet Treaty 1856.By Tirtha Prasad Mishra. Critical reading on the history of Tibetan foreign ralations,Volume Three,Edited by Saul Mullard. Boston 2013 Page 929
[50] The taming of Tibet:A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930).By Tirtha Prasad Mishra,Delhi 1991 Page no 212
– – – – –
ཁོང་རྒྱལ་པོ་མ་རེད་ལགས་སྲིད་བློན་ཡིན་པ་འདྲ། དེའི་སྐབས་སུ་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་པོ་ཡོད་རེད། ཡིན་ཡང་། དམངས་གཙོ་ལམ་ལུགས་མཐུན་པའི་སྲིད་བློན་མ་རེད་ལགས། ཁོང་རྣམས་ལ་ཥི་ཏིན་བརྗོད་ཀྱི་འདུག