གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་འཇིག་རྐྱེན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་གླེང་བ།

གླེང་གཞི།

གུ་གེ་ཞེས་པ་ནི་ཞང་ཚིག་ཅིག་སྟེ་དེའི་དོན་ནི་ཡི་གེ་ཡིན་པར་གྲགས་ཤིང་། ཐ་སྙད་དེ་ཐོག་མར་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ལས‘‘བཙན་པོ་རིམ་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས’’སུ་འབྱུང་ནའང་། དོན་དངོས་སུ་གུ་གེ་ནི་ཞང་ཞུང་གི་ཆ་ཤས་ཤིག་ཡིན་པའམ་ཡང་ན་ཞང་ཞུང་ནི་གུ་གེའི་མངའ་ཁོངས་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་ཞིག་ཡིན་མིན་ཐད་ལ་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་སྔ་མ་རྣམས་ཀྱི་བཞེད་དགོངས་མི་མཐུན་[1]མོད། ཞང་ཞུང་ལ་སྒོ་ཕུགས་བར་གསུམ་ཞེས་པའི་ཡུལ་ལུང་དེ་དག་ལ་ས་ཁྱོན་གཞི་རྒྱ་ཆེ་ལ་མཐའ་ཡས་པ་ཞིག་ཡོད་ཚུལ་གསུངས་པར་བརྟགས་ན། ཞང་ཞུང་ནི་གུ་གེའི་མངའ་ཁོངས་ཆ་ཤས་ཤིག་ཡིན་མི་སྲིད། ལར་ནས་ཞང་ཞུང་གི་སྒོ་པ་ལའང་སྒོ་ཕུགས་བར་གསུམ་དུ་དབྱེ་སྟེ། ཕུགས་ནི་གངས་དཀར་ཏི་སེ་དང་མ་ཕམ་གཡུ་མཚོ་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་ཞང་ཞུང་གུ་གེའི་ཡུལ་དང་། བར་པ་ནི་རྟ་སྒོ་དང་དྭངས་རས་མཚོན་པའི་ཞང་ཞུང་དང་། སྒོ་པ་ནི་ཁྱུང་པོ་གྱིམ་ཤོད་རི་རྩེ་དྲུག་གིས་མཚོན་པའི་ཞང་ཞུང་མདོ་ཁམས་བཅས་གསུངས་ཡོད། དེང་སང་ང་ཚོས་ཤེས་ཐུབ་པ་ནི་བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་གུ་གེ་ནི་ད་ལྟའི་རྩ་མདའ་རྫོང་གི་ཁྱུང་ལུང་སོགས་ཏེ་གླང་ཆེན་ཁ་འབབ་ཀྱི་དཀྱིལ་རྒྱུད་དང་སྟོད་རྒྱུད་ཕྱོགས་ཡིན་པར་ངེས་ཤིང་། ཕྱིས་སུ་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་རིམ་བྱོན་གྱིས་གུ་གེའི་མངའ་ཐང་ཇེ་རྒྱས་སུ་བཏང་ནས་ཡུལ་དེའི་མངའ་ཁོངས་སུ་གླང་ཆེན་གཙང་པོའི་བཞུར་རྒྱུན་ལྷོ་སྟོད་དང་། ལྷོ་སྨད། བྱང་སྟོད། བྱང་སྨད་སོགས་དང་། སེང་གེ་གཙང་པོའི་བཞུར་རྒྱུན་དང་སྒར་གཙང་པོའི་བཞུར་རྒྱུན་ཚང་མ་ཚུད་ཡོད་པ་རེད།

གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་ནི་དུས་རབས་དགུ་པར་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་སིལ་བུར་ཐོར་རྗེས། རྒྱལ་པོ་ལྷ་སྲས་དར་མའི་ཡང་ཚ་སྐྱིད་ལྡེ་ཉི་མ་མགོན་སྟོད་མངའ་རིས་ཕྱོགས་སུ་བྲོས་ཡོད་ཅིང་། ཁོང་གི་སྲས་བཀྲ་ཤིས་མགོན་གྱིས་དུས་རབས་བཅུ་པའི་དུས་འགོར་བཙུགས་པ་ཞིག་ཡིན། བཀྲ་ཤིས་མགོན་གྱི་སྲས་ལྷ་བླ་མ་ཡེ་ཤེས་འོད་ཀྱི་སྐུ་དྲིན་ལ་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་དར་བར་མཛད་པ་དང་། བྱང་ཆུབ་འོད་ཀྱིས་སྲིད་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་ལེགས་པར་བཙུགས་ཏེ་ཕྱི་མཐའ་རྒྱལ་ཕྲན་དང་ཚོ་བ་མང་དག་ཅིག་དབང་འོག་ཏུ་བཅུག་ནས་རང་གི་མངའ་ཐང་རྒྱ་བསྐྱེད་བཏང་རྗེས། རིམ་བཞིན་རྒྱལ་པོ་སུམ་ཅུ་ལྷག་གིས་གུ་གེར་མངའ་དབང་བསྒྱུར་བ་རེད། དེང་སང་མངའ་རིས་རྩ་མདའ་རྫོང་གི་མངའ་ཁོངས་སུ་ཡོད་པའི་གནའ་བོའི་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་མཁར་ཤུལ་དང་། ལྡེབས་བྲིས་སོགས་ལ་མཇལ་ན་གནའ་བོའི་གུ་གེའི་མངའ་ཐང་དང་ཤེས་རིག་སོགས་རོབ་ཙམ་རྟོགས་ཐུབ་པའི་ཚུལ་དུ་ཡོད་པར་སྣང་མོད། འོན་ཀྱང་དུས་རབས་བཅུ་བདུན་པའི་ནང་རྒྱལ་རབས་དེ་འཇིག་ཡོད་པ་དང་། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་དང་ལོ་རྒྱུས་སོགས་སུ་རྒྱལ་རབས་དེ་ཇི་ལྟར་འཇིག་རྐྱེན་གྱི་གནས་ཚུལ་ཧ་ཅང་ཁ་གསལ་ཞིག་བྲིས་མི་འདུག་ལ། ཉེ་ཆར་ཞིབ་འཇུག་པ་རེ་ཟུང་གིས་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་འཇིག་རྐྱེན་གྱི་སྐོར་ལ་རྩོམ་ཡིག་བྲིས་ཡོད་པ་མཐོང་ནའང་། རྩོམ་ཡིག་དེ་དག་གི་འདོད་ཚུལ་དང་ཕྲན་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གི་གྲུབ་དོན་མི་གཅིག་པར་བརྟེན། དེ་ལ་འདིར་ཁོ་བོས་ཡང་བསྐྱར་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་འཇིག་རྐྱེན་གྱི་སྔ་ཕྱིའི་གནས་ཚུལ་ཁག་བོད་ཡིག་ཏུ་བྲིས་པའི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཁག་ཅིག་དང་། ཕྱི་གླིང་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཁ་ཤས་ལའང་དཔྱད་བསྡུར་བགྱིས་ཏེ་བརྗོད་པར་བྱའོ།།

དང་པོ།  གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་འཇིག་ཚུལ་བཤད་པ།

བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཁག་ལྟར་ན། མངའ་རིས་རྒྱལ་པོའི་རྒྱལ་རྒྱུད་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ(1570/1571-1642)གྱིས་གུ་གེར་དམག་དྲངས་ཏེ་དབང་དུ་བསྡུས་པར་བཤད་ཡོད། སྤྱིར་བཏང་ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་དང་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་གཉིས་ནི་མེས་པོ་གཅིག་ལས་མཆེད་པའི་ཕུ་ནུའི་རྒྱལ་ཕྲན་རེ་རེ་ཡིན་མོད། སྐབས་རེར་རང་རང་གི་ཕྱོགས་ནས་མངའ་ཐང་རྒྱ་བསྐྱེད་པའི་ཕྱིར་དུ་དམག་ཐབས་ལའང་རོལ་ཡོད། དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་པའི་དུས་དཀྱིལ་དུ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་བློ་གྲོས་མཆོག་ལྡན་གྱིས་གུ་གེར་དམག་དྲངས་ཏེ་ཕམ་པར་བྱས་པས། ཁྲལ་རིགས་སྣ་ཚོགས་བསྡུས་པ་དང་། ཁོང་གི་སྲས་ཚེ་དབང་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་སྐབས་སུའང་གུ་གེར་དམག་དྲངས་ནས་དཔྱ་ཁྲལ་བསྡུས་ཚུལ«ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས»སུ‘‘གུ་གེ་ནས་དཔྱ་དང་ཁྲལ་འབུལ་བ་ལ། ལོ་རེ་ལ་གསེར་ཞོ་སུམ་བརྒྱ། དངུལ་དང་། སེར་མོ་བརྒྱ། ཆིབས་གཅིག བཙོས་ཀྱི་སྐྱལ་བ་བཅུ། འཁར་ཨོ་གདོང་དང་། ཞིང་དར་ཆེན་དར་ཆུང་རྣམས་དང་། གཞན་ཡང་ཁྲལ་དཔྱ་ལ་སོགས་ཕྱོགས་ཕྱོགས་ནས་འབུལ་བ་བསམ་གྱིས་མི་ཁྱབ་བོ། །’’[2]ཞེས་གསལ་བ་དང་། ཕལ་ཆེར་རྒྱལ་པོ་འདིའི་རིང་ལ་གུ་གེ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོའི་མངའ་འོག་ཏུ་ཤོར་ཡོད་པར་སྙམ། «ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་འཆི་མེད་གཏེར»དུ‘‘རྒྱལ་པོ་འཇམ་དབྱངས་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་གཅེན་པོའམ་སུས་དེའི་ཡབ་ཀྱང་བྱེད་པའི་ཚེ་དབང་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་གུ་གེའང་ཆབ་འོག་ཏུ་བཅུག་ནས། གུ་གེ་དང་པུ་རང་རྒྱལ་པོ་རྣམས་ལས་དཔྱ་ཁྲལ་བླང་བར་བྱས་ཀྱང་། རེས་གཏོང་བའམ་རེས་མི་གཏོང་བ་བྱུང་བ་ལྟར་སྣང་ངོ་།’’[3]ཞེས་འབྱུང་བས། གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་མཇུག་མ་བསྒྲིལ་བའི་ཡར་སྔོན་ལ་གུ་གེ་འདི་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོའི་དབང་ཤུགས་འོག་ཏུ་ཡོད་ལ། ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོའི་མངའ་འོག་ཏུ་ཡོད་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་ལྟ་བུ་ཞིག་ཏུ་མངོན།

གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་མཐའ་མ་ནི“ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པ”ཞུ་བ་དེ་ཡིན་ཅིང་།  གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་ཐམས་ཅད་གུ་གེ་ཐོ་བ་བཅུ་གསུམ་ཞེས་པའམ་ཡང་ན་སྔགས་པ་བཅུ་གསུམ་གྱི་བདག་པོ་ཡིན་པའི་ཆ་ནས“ཇོ་བོ་བདག་པོ”ཞེས་པའི་སྤྱི་མིང་འདོགས་སྲོལ་ཞིག་ཡོད་པར་བརྟེན། «ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས»སུ་རྒྱལ་པོ་འདིའི་མཚན་ལ“ཇོ་བོ་བདག་པོ”[4]ཞེས་བྲིས་ཡོད་ཅིང་། «རབ་བྱེད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང»དུ“ཁྲི་གྲགས་པ་བཀྲ་ཤིས”[5]ཞེས་དང་། «བཻ་སེར»དུ“གུ་གེ་བདག་པོ་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པ”[6]ཞེས་བྲིས་ཡོད་པས། ཕྱིས་སུ་བྱུང་བའི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་དང་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ཏུ་རྒྱལ་པོ་འདིའི་མཚན་ལ་གཅིག་མཐུན་གྱི་འབྲི་སྲོལ་ཞིག་བྱུང་མེད་ནའང་། འདི་དག་མི་གཅིག་གི་མིང་འབྲི་ཚུལ་གྱི་རྣམ་གྲངས་ཡིན་པ་སྨོས་མེད་རེད། ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པ་གུ་གེ་རྒྱལ་པོར་བཞུགས་པའི་ལོ་ཚིགས་ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ཏུ་གསལ་པོར་འཁོད་པ་མ་མཐོང་མོད། བོད་ཀྱི་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་དང་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རིག་གཞུང་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་གནང་མཁན་རྒྱ་གར་པ་ཨོམ ཞན་དྷ ཧན་དྷ(Om Chanda Handa)ལགས་ཀྱིས་པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱན(1570-1662)གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་གདན་འདྲེན་ཞུ་མཁན་གྱི་རྒྱལ་པོ་ནི་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པ་མིན་པར་ཁོང་གི་ཡབ་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་དབང་ཕྱུག་ཡིན་པ་དང་། སྤྱི་ལོ་༡༦༡༨ལོར་པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱལ་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ཕེབས་ཡོད་ཅིང་། སྤྱི་ལོ་༡༦༢༤ལོར་ཕོར་ཆི་གྷལ་གྱི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ(Antonio de Andrade 1580- 1634)ལགས་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་འབྱོར་ཡོད་པ་དང་། ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་ཁོང་གུ་གེར་འབྱོར་སྐབས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ནི་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པ་ཡིན་སྟབས། རྒྱལ་པོ་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པ་ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་༡༦༢༠ ལོའི་སྔ་གཞུག་གང་རུང་ཞིག་ཏུ་གུ་གེ་རྒྱལ་པོར་བཞུགས་ཚུལ་[7]གསུངས་འདུག «པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱལ་གྱི་རྣམ་ཐར»དུ་སྐབས་དེར་ཁོང་གདན་འདྲེན་ཞུ་མཁན་གྱི་རྒྱལ་པོར“ཇོ་བོ་བདག་པོ”[8]ཞེས་བྲིས་ཡོད་ཅིང་། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ཏུའང་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པའི་དབང་ཕྱུག་ལྡེ་དང་། ལྷ་བཙུན་བློ་བཟང་ཡེ་ཤེས་འོད། ཁྲི་རྣམ་རྒྱལ་བཟང་པོའི་ལྡེ་ཁུ་དབོན་རྣམས་ཀྱི་སྐབས་སུ། པཎ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེ་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་མཚན་གུ་གེར་གདན་དྲངས་ནས་བསྙེན་བཀུར་གཟབ་རྒྱས་མཛད་པ་ཡོངས་གྲགས་ཡིན།

ད་ཕན་ཕྲན་གྱིས་མཐོང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ཏུ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་རྒྱུ་མཚན་ཇི་འདྲ་ཞིག་གི་འོག་ཏུ་གུ་གེར་དམག་འདྲེན་དགོས་པའི་གནས་ཚུལ་ཞིབ་གསལ་ཞིག་བཀོད་ཡོད་པ་མ་མཐོང་། འོན་ཀྱང་། ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་གུ་གེར་དམག་དྲངས་པའི་དཔེ་མཚོན་འགའ་དྲངས་ན། དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་ནང་སྟོད་མངའ་རིས་དང་ལ་དྭགས་ཕྱོགས་སུ་ཡུན་རིང་པོར་བཞུགས་མྱོང་བའི་ཀཿ་་ཐོག་རིག་འཛིན་ཚེ་དབང་ནོར་བུས(1698-1755)“རྒྱལ་པོ་དེས་སྐུ་གཞོན་ནུ་ལ་གུ་གེ་ཕྱི་འབྲོག་ལ་དམག་མཛད་ནས། ཏི་སེའི་བྱང་རྒྱབ་ཚུན་ཆད་ལ་བརྒྱབ། རྟ་གཡག་ར་ལུག་ལ་སོགས་པས་ས་གཞི་བཀང་ནས་ཁྱོངས། དེའི་རྟིང་གུ་གེ་ནང་ལ་དམག་མཛད་ནས་ཤ་ང་དང་ཞ་ཡེ་གཉིས་ཨར་ཅག་ལ་བཏང་ནས་ད་དགས་(ལ་དྭགས)ཐམས་ཅད་གཡང་ལུག་གིས་ཁེངས”[9]ཞེས་གསུངས་ཡོད། དུས་སྐབས་དེར་གུ་གེར་ཕེབས་མྱོང་མཁན་འབྲི་གུང་བ་ཆོས་ཀྱི་བློ་གྲོས་ཀྱིས་ཀྱང“ཁྲི་གྲགས་པ་བཀྲ་ཤིས་ཀྱི་ཡར་སྔོན་དུ་གངས་རིན་པོ་ཆེ་དང་མ་ཕམ་གཡུ་མཚོའི་བདག་པོ་གུ་གེའི་རྒྱལ་པོ་ལགས་ཤིང་། རྒྱལ་པོ་འདིས་སྲིད་སྐྱོང་བཞིན་པའི་དུས་འདི་གཉིས་ཀྱི་དབང་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོའི་ལག་ཏུ་ཤོར།”[10]ཞེས་གསུངས་འདུག ལོ་རྒྱུས་འདི་ནི་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་གུ་གེར་དམག་ཐེངས་དང་པོ་འདྲེན་སྐབས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཙམ་ཡིན་པ་ལས་གུ་གེ་དབང་དུ་བསྡུ་སྐབས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་དེ་མིན་པར་སྙམ། འོན་ཀྱང་། «ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས»སུ“གུ་གེ་ལ་དམག་བརྒྱབ་ནས། ཇོ་བོ་བདག་པོ་ཕབ་ནས། གུ་གེ་རྩ་བྲང་(ཧྲངས་)དང་ལོས་ལོང་ཕྱག་ཏུ་བཞེས།” [11]ཞེས་འབྱུང་བས། ལ་དྭགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཕལ་མོ་ཆེར་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་དང་རྒྱལ་པོ་མཐའ་མའི་སྐོར་གླེང་སྐབས་གོང་གི་ལུང་ཚིག་འདི་བསྐྱར་ཟློས་བྱས་འདུག་པས། འདིར་ལུང་ཚིག་གང་མང་འདྲེན་པའི་དགོས་པ་མ་མཆིས་སོ།  །

ཉེ་རབས་ཐོན་པའི«སྟོད་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱས་པར་བརྗོད་པའི་འབེལ་གཏམ་རིན་ཆེན་གཏེར་གྱི་ཕྲེང་བ»རུ“དེ་ནི་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་མཐའ་མ་ཁྲི་གྲགས་པ་བཀྲ་ཤིས་སམ་ཇོ་བོ་བདག་པོའི་སྐབས་སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་པའི་ལོ་རབས་ཉི་ཤུའི་མཇུག་དང་སུམ་ཅུ་བའི་འགོ་ཙམ་ལ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་བྱ་བས་དམག་བཏང་ནས་མངའ་རིས་ཡོངས་ལ་བཙན་འཛུལ་བྱས་པ་དང་ཆབས་ཅིག་གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་མངའ་འབངས་བཅོམ་ནས་གྲོང་ཁྱེར་དུ་འབྱོར་སྐབས་གུ་གེ་རྒྱལ་བློན་ཚོས་བཙན་རྫོང་བཟུང་ཡོད་པས་ལ་སིང་དམག་ལ་ཐབས་གཞན་ཅང་མ་མཆིས་པར་བརྟེན་ཆུ་བཀག གུ་གེའི་དམག་གིས་ས་འོག་ནས་ཆུ་ལེན་ཆོག་བཟོས་པས་མ་ཐུབ། མཁར་སྒོ་ལ་འཛེགས་ན་གནས་སྒོ་ཤིན་ཏུ་བཙན་པོའི་སྟེང་དུ་རྡོ་རིལ་མང་པོ་སྤུངས་གསོག་བྱས་པ་མ་ཟད། ཁྲབ་རྨོག་ཕུབ་གསུམ་སོགས་གོ་མཚོན་བཟུང་དམག་མང་གིས་བཀག་ཡོད་པས་ལག་མ་རྙེད། དེ་ནས་དགྲ་བོས་གདུག་རྩུབ་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བའི་བྱ་ཐབས་ཤིག་བཏོན་པ་སྟེ། མི་སེར་བཀོལ་ཏེ་མདུན་ཕྱོགས་ནས་མཁར་དང་མཉམ་པའི་བརྩིགས་པ་རྒྱག་རྒྱའི་ངན་ཇུས་བཏིངས་ཏེ། མི་སེར་ཚང་མ་བསྐོང་ནས་གདུག་རྩུབ་ཀྱི་ཉིན་མཚན་མེད་པར་རྡོ་དབོར་དུ་བཅུག་ཅིང་མི་བརྒྱ་སྟོང་མང་པོ་ལྟོགས་ཤི་དང་། འཁྱགས་ཤི། མནར་ཤི་བྱུང་བ་དང་། མི་མང་པོ་སྒལ་རྨ་བཟོས་ནས་གསོན་པོར་འབུ་རྒྱབ་པ། འགའ་རེ་གློ་མཆིན་ཡང་མཐོང་སྐད།”[12]ཅེས་གསལ་བ་དང་། «མངའ་རིས་ཆོས་འབྱུང་གངས་ལྗོངས་མཛེས་རྒྱན»དུའང་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་དྲག་པོའི་དཔུང་དྲངས་ནས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པ་སྡེ་གསོན་བཟུང་བྱས་པས། ཁོང་གུ་གེའི་རྒྱལ་པོ་མཐའ་མར་གྱུར་ནས་ཡ་གླིང་དབུས་ཤར་ཁུལ་དུ་སྙན་གྲགས་ཤིན་ཏུ་ཆེ་ལ་མི་ལོ་བདུན་བརྒྱའི་རིང་དབང་སྒྱུར་བྱས་པའི་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་དེ་མིང་གི་ལྷག་མ་ཙམ་དུ་གྱུར་ཚུལ་ལས་འཕྲོས་ཏེ། ལ་དྭགས་དམག་གིས་གུ་གེར་བཙན་འཛུལ་བྱེད་དུས་གུ་གེའི་རྒྱལ་པོ་དང་བློན་ཆེན་དྲག་གྲས་ཚང་མ་གུ་གེའི་རྩ་ཧྲེང་མཁར་གྱི་དབུ་རྩེའི་རྒྱལ་ཁང་ངམ་ཕོ་བྲང་དུ་གབ་ནས་ཕྱིར་ཐོན་མ་ནུས་པའི་ཚུལ་ལས་འཕྲོས་ཏེ་འབངས་མི་སེར་གྱི་དཀའ་སྡུག་དང་། ལ་དྭགས་དམག་གི་སྡུག་རྩུབ་ལ་བརྟེན་ནས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་བཙུན་མོ་དང་སྲས་མོ་སོགས་རྒྱལ་པོའི་ཕོ་བྲང་སྟེང་ནས་མར་གཡང་རོང་གཟར་མོར་གསོན་པོར་བསྒྱུར་ཚུལ་སོགས་འཁོད་[13]འདུག་པ་མཐོང་ནའང་། ཕྲན་གྱིས་ལོ་རྒྱུས་འདི་དག་གི་ཁུངས་གང་ཞིག་ལས་བཏུས་པ་མ་ཤེས་མོད། ཕལ་ཆེར་ད་དུང་ཡང་དྲོད་མ་ཡལ་བར་ཡོད་པའི་གུ་གེའི་ཡུལ་མིའི་སྙན་བརྒྱུད་ཅིག་ལ་གཞི་བཅོལ་ཏེ་བྲིས་ཡོད་པ་འདྲ་ལ། «མངའ་རིས་ཁུལ་གྱི་ལམ་ཡིག་གསར་མ»ཞེས་པའི་དེབ་ཏུའང་གོང་གསལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དེ་དག་དང་ཆ་འདྲ་བ་མང་པོ་ཞིག་བྲིས་འདུག ཡ་མཚར་བ་ཞིག་ལ་ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་དང་། ཕྱིས་ཙམ་དུ་ཕེབས་པའི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་ཧྥུ་ཝང་སི་སུ་ཁོ དྷུ ཨ་ཛེ་སེ་དྷོ(Francisco de AZECEDO)ལགས་ཀྱི་ཟིན་བྲིས་སུ་ལ་དྭགས་དམག་གིས་གུ་གེར་དྲག་གནོན་བྱས་ཚུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་བྲིས་ཡོད་པ་མ་མཐོང་།

ལ་དྭགས་དམག་གིས་གུ་གེར་དམག་དྲངས་ཏེ་དབང་དུ་བསྡུས་པའི་ལོ་ཚིགས་དེ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ཏུ་ཧ་ཅང་གསལ་ཁ་མེད་པའམ་ཡང་ན་གཏན་ལ་ཁེལ་བ་ཞིག་མེད་ནའང་། ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་ཀྱི་འཕྲིན་ཡིག་དང་། ཁོང་གི་ཆོས་གྲོགས་ཧྥུ་ཝང་སི་སུ་ཁོ དྷུ ཨ་ཛེ་སེ་དྷོ་ལགས་ཀྱི་ཟིན་བྲིས་གཉིས་བསྡུར་ཏེ་བཤད་ན། ལོ་དེ་ནི་སྤྱི་ལོ་༡༦༣༠ལོར་ཁེལ་བ་དང་། ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་གུ་གེར་ཐེངས་གཉིས་འབྱོར་ཏེ་ཕྱིར་རྒྱ་གར་དུ་ལོག་ཐེངས་གཉིས་པའི་ལོ་ཕྱི་མ་དང་། ཧྥུ་ཝང་སི་སུ་ཁོ དྷུ ཨ་ཛེ་སེ་དྷོ་ལགས་གུ་གེར་འབྱོར་རྗེས་ཀྱི་ལོ་སྔ་མ་དེ་རེད་འདུག སྤྱི་ལོ་ ༡༦༣༠ ལོར་ལ་དྭགས་དམག་གིས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་བཀྲོངས་ཡོད་མེད་ལ་བཤད་ཚུལ་མི་མཐུན་པ་འགའ་མཆིས་པ་དཔེར་ན། «བོད་བཙན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་དང་འབྲེལ་བའི་མཐའ་དཔྱོད་གཅེས་བསྡུས»སུ“ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་སྔ་ཕྱིར་གུ་གེ་ལ་དམག་དྲངས་ནས་ལོ་ངོ་བཅོ་ལྔ་ཕྱིན་ཙམ་སོང་། ཧ་ལམ་༡༦༣༤ལོར་རྒྱལ་པོ་འདིས་གུ་གེ་རྩ་ཧྲངས་མཁར་ཕམ་ཞིང་དབང་དུ་བཅད་པར་མ་ཟད་རྒྱལ་པོ་ཇོ་བོ་བདག་པོ་བྱ་བ་བཀྲོངས” [14]ཞེས་དང་།  «གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་གནས་བཤད་ལམ་ཡིག་གསར་མ»ཞེས་པའི་དེབ་ཏུ“ལ་དྭགས་དམག་དཔུང་གུ་གེའི་མཁར་ནང་དུ་བསླེབས་སྐབས་རྒྱལ་པོའི་མགུལ་བཅད་ནས་བཀྲོངས་པ་རེད།” [15]ཅེས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་བཀྲོངས་ཚུལ་བྲིས་འདུག་པ་མ་ཟད། «སྟོད་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱས་པར་བརྗོད་པའི་འབེལ་གཏམ་རིན་ཆེན་གཏེར་གྱི་ཕྲེང་བ»རུ“གནས་ཚུལ་དེ་ལྟ་བུའི་འོག་མཁར་ཕྱེད་ཙམ་བརྩིགས་མཚམས་སུ་རྒྱལ་པོས་མི་སེར་གྱི་སྡུག་བསྔལ་བཟོད་གླགས་མེད་པ་དགོངས་ཏེ། གསེར་ཀ་ཏོ་ར་གང་དང་དར་ཐག་དཔྱང་སྟེ་མགོ་བཏགས་ཞུས་པས་གདུག་རྩུབ་ཅན་གྱི་དགྲ་དམག་མཁར་ནང་འཛུལ་ཡོང་ནས་ང་ལ་དགོས་རྒྱུ་ནི་འདི་ཡིན་ཟེར་ནས་རྒྱལ་པོ་མགུལ་བཅད་ནས་བཀྲོངས།” [16]ཞེས་འབྱུང་ངོ་། །

«སྟག་ཚང་རས་པའི་རྣམ་ཐར»དུ་ཇོ་བོ་བདག་པོ“ལ་ཐགས་སུ་བཞུགས་གནས་གུ་ཡངས་མཐུན་རྐྱེན་བཟང་བོའི་ཡུན་རིང་པོར་བདེ་གནས་ཀྱི་བདག་པོ་སྐུ་མཆེད་སྐུ་ཚེ་མཐར་སོན་པར་དགོངས་རྫོགས་ཚད་མེད་བསྒྲུབས་ཤིང་།”[17]ཞེས་གསལ་བ་དང་། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས(1653-1705)མཛད་པའི«བེེ་སེར»དུ“མདའ་ལྔས་རྣམ་པར་བཅིངས་པ་བྱེད་པ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་མཁན་པོ་དང་། གུ་གེ་བདག་པོ་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པ་བཅས་རང་དབང་དང་ཕྲལ་ཏེ་གདན་དྲངས” [18]ཞེས་འབྱུང་བ་འདི་དག་ལ་བལྟས་ན་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་བཀྲོངས་མེད་ཚུལ་བསྟན་ཡོད། སྐབས་དེར་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་བཀྲོངས་མེད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བདེན་དཔང་གལ་ཆེན་གཞན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི་ཧྥུ་ཝང་སི་སུ་ཁོ དྷུ ཨ་རྫས་སེ་དྷོ་ལགས་ཀྱི་ཟིན་བྲིས་ཡིན་ལ། ཟིན་བྲིས་དེའི་ནང་དུ“རྒྱུ་ལ་རྔམས་པའི་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་གུ་གེའི་རྒྱུ་ནོར་འཕྲོགས་ཏེ། རྒྱལ་པོ་དང་ཁོང་གི་ནང་མི་འཁོར་དང་བཅས་པ་འཛིན་བཟུང་གིས་ལ་དྭགས་སུ་ཁྲིད་པ་རེད།”[19]ཅེས་གསུངས་འདུག ཁོང་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་འཇིག་མ་ཐག་པའི་སྐབས་སུ་གུ་གེར་ཡོད་སྟབས་ཁོང་གིས་བྲིས་པའི་ལོ་རྒྱུས་དེ་ནི་ཁུངས་བཙུན་ལྟ་བུར་བརྩིས་ཆོག་པ་ཡིན། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་རིག་པ་བ་ཨ་ལེ་ཁུ་སི མཱ་ཁེ(Alex McKay 1955- ?)ལགས་ཀྱིས་བྲིས་པའི«བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས»ཞེས་པའི་དེབ་ཏུའང་གོང་གི་ཧྥུ་ཝང་སི་སུ་ཁོ དྷུ ཨ་ཛེ་སེ་དྷོ་ལགས་ཀྱི་ཟིན་བྲིས་ལ་རྒྱབ་རྟེན་བཅོལ་ནས“རྒྱལ་པོ་མཐའ་མ་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་མཆོག་ཁོང་གི་གཉེན་ཚན་སྐོར་ཞིག་དང་མཉམ་དུ་ལ་དྭགས་སུ་ཁྲིད་དེ་བཙོན་འཇུག་བྱས་ཤིང་། གནས་དེ་རུ་སྐུ་གཤེགས་ཡོད།”[20]ཅེས་པ་ལྟ་བུ་བྲིས་འདུག

«མངའ་རིས་ཆོས་འབྱུང་གངས་ལྗོངས་མཛེས་རྒྱན»དུ་གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་བཙུན་མོ་དང་སྲས་མོ་སོགས་རྒྱལ་པོའི་ཕོ་བྲང་སྟེང་ནས་མར་གཡང་རོང་གཟར་མོར་གསོན་པོར་བསྒྱུར་ཚུལ་གསུངས་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་། ཁོང་གིས་ཀཿ་་ཐོག་རིན་འཛིན་ཚེ་དབང་ནོར་བུས་མཛད་པའི་«བོད་རྗེ་བཙན་པོའི་གདུང་རབས་ཚིག་ཉུང་དོན་གསལ»ནང“ཞང་ཞུང་གི་མཐིལ་གུ་གེར་གདུང་རབས་རིམ་ཅན་བྱུང་བཅུ་གཅིག་པའི་མེ་འབྲུག་ལོ་ལ་འཁྲུངས། རེ་བརྒྱད་པ་རབ་བྱུང་བཅུ་གཉིས་པའི་མཐའ་ལ་ཉེ་བ་ཆུ་ཕག་ལོར་སྦོ(དབོ)ཟླ་བའི་ཚེས་ལ་གཤེགས་པའི་དགོངས་རྫོགས་བསྔོ་རྟེན་བླ་མ་ཁག་ལ་ཕུལ་བ་ངེད་ཀྱི་སྐལ་བ་རྐོང(ཀོང)ཡུལ་གཙང་པོ་མགོ་དགུར་སྡོད་སྐབས་སྡེ་པ་གཞུང་བརྒྱུད་དེ་བྱུང་། དེ་ནས་གུ་གེ་གདུང་རྒྱུད་ཆད་དེ་སྲས་མོ་གཉིས་ཀྱི་ཐ་ཆུང་མར་ཡུལ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོའི་ཁབ་ཏུ་བཟུང་བར་སྲས་གཉིས་མངའོ།”[21]ཞེས་གསལ་བའི་གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་གདུང་རྒྱུད་དེ་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་པའི་གདུང་སྲས་ཡིན་པར་དགོངས་ཡོད་ནའང་། «སྟོད་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་སྔོན་བྱུང་ལོ་རྒྱུས»སུ་དེ་ནི་མདའ་པའི་རྒྱལ་སྲས་བློ་བཟང་བཀྲ་ཤིས་ཡིན་པར་བཞེད་འདུག འདིར་གསལ་བཤད་ཅིག་ཞུ་དགོས་པ་ཞིག་ཡོད་པ་ནི། གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་རྩེ་འབར་བཙན་སྐུ་གཤེགས་རྗེས། ཁོང་གི་སྲས་མོ་གཉིས་ཀྱིས་རྒྱལ་སྲིད་སུས་གཟུང་དགོས་མིན་སྐོར་ལ་རྩོད་པ་བྱུང་སྟེ་མཐར་རྒྱལ་མོ་གཉིས་ཀྱི་བར་ལ་འགལ་ཟླ་ཆེན་པོ་ལངས་པས། གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་མངའ་དབང་ཁག་གཉིས་སུ་གྱེས་ནས་ལྷོ་སྟོད་ཁུལ་དུ་བློ་ལྡན་རྒྱལ་མོའི་སྲས་དཔལ་འོད་བཙན་གྱིས་མངའ་དབང་བསྒྱུར་བ་དང་། བྱང་ཕྱོགས་སུ་རྒྱལ་མོ་ལྷ་རྒྱན་གྱི་བུ་རྒན་ལ་སྤྱི་ལྡེ་བཙན་པོས་དབང་བྱས་པས། དཔལ་འོད་བཙན་གྱིས་རྒྱུད་པས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་རྒྱུད་འཛིན་གནང་མ་ཐུབ་པར་བརྟེན་ཁོང་གི་རྒྱུད་པས་ལྷོ་སྟོད་དུ་འཛིན་སྐྱོང་བྱས་ཏེ་ཕྱིས་སུ་མདའ་བ་ཆོས་རྒྱལ་ཞེས་དམིགས་བསལ་གྱི་དབང་ཐང་ཡོད་པ་དང་། ཕྱིས་སུ་གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་རྒྱལ་བརྒྱུད་ཉམས་སྐབས་མདའ་བའི་ཆོས་རྒྱལ་གྱི་གདུང་སྲས་རིམ་བྱུང་ནས་པདྨ་བློ་བཟང་བཀྲ་ཤིས་མདའ་བ་མཁར་དུ་དགྲ་གཡོལ་མཛད་པས་ཉེས་སྐྱོང་མ་བྱུང་བར་སྐད་དོ།  །

བཀའ་བློན་ཕོ་ལྷ་བའི་སྲས་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་སྟོད་མངའ་རིས་བསྲུངས་པའི་སྐབས་སུ་གུ་གེ་རྒྱལ་སྲས་ཀྱི་སྲས་མོ་ཞིག་བག་མར་བླངས་ཚུལ་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཤིག«མི་དབང་རྟོགས་བརྗོད»དུ་གསལ་བ་མཐོང་ནའང་། སྐབས་འདིའི་སྲས་མོ་དེ་ནི་རྒྱལ་སྲས་སུ་ཞིག་གི་སྲས་མོ་གང་ཡིན་ཆ་མ་འཚལ། པཎ་ཆེན་དཔལ་ལྡན་ཡེ་ཤེས(1738-1780)ཀྱི་གསུང་འབུམ་ཁྲོད་དུ‘‘རྗེས་འཛིན་གསོལ་འདེབས་གུ་གེའི་སྲས་མོ་བུ་ཁྲིད་དབང་མོས་བསྐུལ་ངོར་གནང་བ།’’ཞེས་པའི་གསོལ་འདེབས་ཚིགས་བཅད་མ་ཞིག་བཞུགས་པ་དེའི་མཇུག་ཏུ‘‘མང་པོས་བཀུར་བའི་གདུང་དྲི་མ་མེད་པ་གུ་གེ་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་སྲས་མོ་བུ་ཁྲིད་དབང་མོས་འདི་ལྟ་བུ་ཞིག་དགོས་ཞེས་བསྐུལ་བ་ལྟར་ཤཱཀྱའི་བཙུན་པ་བློ་བཟང་དཔལ་ལྡན་ཡེ་ཤེས་ཀྱིས་སྦྱར་བའོ།།’’[22]ཞེས་འབྱུང་ཞིང་། སྲས་མོ་བུ་ཁྲིད་དབང་མོ་འདི་ནི་སྲས་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་ཆུང་མ་དེ་ཡིན་ནམ་སྙམ། གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་མཐའ་མ་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པར་རྒྱལ་མོ་གཞན་ཞིག་གི་མཉམ་དུ་སྲས་ཤིག་ཡོད་ཚུལ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་ཨང་ཋོ་ནཱི་ལགས་ཀྱི་ཟིན་བྲིས་སུ་ཐེངས་མང་འབྱུང་བས། གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་མཇུག་བསྒྲིལ་རྗེས་རྒྱལ་སྲས་དེ་གང་དུ་ཕེབས་མིན་དང་། གདུང་སྲས་འཕེལ་ཡོད་མེད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཕྲན་གྱིས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ཏུ་ཞིབ་ཏུ་བཙལ་འཚོལ་བྱེད་སྐབས། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་བརྩམས་པའི«མིག་ཡིད་རྣ་བའི་དགའ་སྟོན»དུ‘‘བི་ཏའི་དྲང་གླུ’’ཞེས་པའི་གཞས་ཚིག་ཅིག་འདུག་པ་འདི་ལྟར། ‘‘རྒྱལ་པོ་དགའ་ལྡན་ཚེ་དབང་དཔུང་ཚོགས་དང་བཅས་ལ་ཐག་གིས་སྦེར་ཕེབས་སྐབས་བློན་པོ་པིཊས་གུ་གེ་རྒྱལ་སྲས་བཀྲོངས་ན་མི་འགབ་ཚུལ་དང་། གཞུང་མཆོད་ཡོན་དགའ་ལྡན་ཚེ་དབང་བཅས་པར་ཕྱག་འབུལ་སྒྲུབས། སྐྱབས་གནས་༧ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་ལ་ཞུས་ན་འཕྲལ་ཕུགས་ཐམས་ཅད་དུ་སླེབས་དཀྱུས་ཆེ་བའི་གྲོས་བཏོན་པར་བདེ་ལྡན་དང་། བློན་པ་ཤཱཀྱས་མ་ཉན་པར་སླར་འབངས་འཁོར་ཀུན་ཤོར་བར་བརྟེན་པའི་དྲང་པོའི་གླུ་ཚིག ། བདེ་ལྡན་གྱི་རྣམ་རྒྱལ་ཉིད་མནོ་བསམ་ཅི་འདུག ། ད་བི་ཊིའི་ཁར་མི་ཉན་པ་དེ་ཅི་དང་གང་འདྲ་བྱུང་། ། ༧ཐམས་ཅད་མཁྱེན་མཆོག་སྒོམས་དང་། ལ་ཐག་གི་རྒྱལ་པོ། སྐོར་ལམ་ལ་ཁྲིད་བྱུང་། ། དགའ་ལྡན་བསྟན་པ་དར་ནས། ། ཇུས་ཡགས་ཉི་མ་ཤར་སོང་། ། ཁོ་དེ་ནོ་ནོ་ཤཱཀྱ། །’’[23]ཞེས་འབྱུང་ཞིང་། འདི་ལ་བརྟགས་ན་གོང་གི་ཀཿ་་ཐོག་ཚེ་དབང་རིག་འཛིན་ནོར་བུའི་གསུང་ཚིག་དུམ་བུ་དེའི་ནང་གསལ་བའི་ཆུ་ཕག་ལོ་དེ་ནི་སྤྱི་ལོ་༡༧༤༣ལོར་ཁེལ་བ་ཡིན་པས། གུ་གེའི་གདུང་རབས་དེ་ནི་མདའ་པའི་རྒྱལ་སྲས་བློ་བཟང་པདྨ་བཀྲ་ཤིས་མིན་པར་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པའི་སྲས་དེ་ཡིན་པར་སྙམ། ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པའི་སྲས་དེ་ནི་རྒྱལ་སྲས་བློ་བཟང་པདྨ་བཀྲ་ཤིས་ཡིན་པ་རྟོགས་ཐུབ། རྒྱལ་མཆོག་ལྔ་པ་ཆེན་པོའི(1617-1682)«རང་རྣམ་དུ་ཀཱུ་ལའི་གོས་བཟང»དུའང་རྒྱལ་སྲས་བློ་བཟང་པདྨ་བཀྲ་ཤིས་ཀྱི་སྐོར་ཐོར་རེ་བ་ཞིག་འབྱུང་ངོ་། ། ཨ་ལེ་ཁུ་སི མཱ་ཁེ་ལགས་ཀྱིས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པའི་གདུང་སྲས་དེ་ལྷ་སར་ཕེབས་ཡོད་ཅིང་། སྤྱི་ལོ་༡༧༤༣ལོར་ལྷ་སར་སྐུ་གཤེགས་ཚུལ་གསུངས་པའང་དོན་ལ་གནས་པ་ཡིན་ནོ། །

ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་གུ་གེའི་རྒྱལ་རབས་རྩ་བརླག་ཏུ་བཏང་རྗེས། རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་སྲས་གསུམ་སྟེ་ཆེ་བ་བདེ་ལྡན་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་དབྱར་དུས་རུ་ཐོག་དང་དགུན་དུས་ལ་དྭགས་སུ་བཞུགས་ཏེ་རུ་ཐོག་དང་ལ་དྭགས་གཉིས་དབང་བསྒྱུར་བ་དང་། འབྲིང་བ་ཨིན་དྲི་བྷོ་ངྷི་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་གུ་གེ། ཆུང་བ་བདེ་མཆོག་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་ཟངས་དཀར་དབང་བསྒྱུར་བ་རེད། སྐབས་དེར་དབུས་གཙང་ཕྱོགས་སུ་གཙང་པ་སྡེ་སྲིད་ཀྱི་སྲིད་དབང་རྩ་ཐོར་དུ་སོང་བའི་དུས་སྐབས་ཡིན་པས་བོད་ཀྱི་ནུབ་ཕྱོགས་མངའ་རིས་ཕྱོགས་སུ་ལྟ་རྟོག་བྱེད་པའི་ནུས་སྟོབས་མེད་པར་བརྟེན། ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་མངའ་རིས་ཡོངས་ལ་ལོ་ལྔ་བཅུ་ཙམ་དབང་བསྒྱུར་བྱས་ཡོད་ནའང་། དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་དུས་འགོར་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གིས་སྟོད་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་དབང་དུ་བསྡུས་ཏེ་ཡུལ་དེར་སྒར་དཔོན་བཙུགས་པ་དང་། སྒར་དཔོན་རྣམས་རྒྱལ་མཁར་དུ་མ་བཞུགས་པར་མི་སེར་རྣམས་དང་ཁ་ཐག་ཇེ་རིང་དུ་སོང་བས། རིམ་བཞིན་གུ་གེ་རྒྱལ་མཁར་ཉམས་ཆག་དང་གུ་གེའི་མི་སེར་ཁ་འཐོར་དུ་འགྲོ་དགོས་བྱུང་བར་གསུང་མཁན་ཡོད་ལ།  ཡང་། ལ་དྭགས་དམག་གིས་གུ་གེ་བཅོམ་སྐབས་མི་སེར་ཉིས་བརྒྱར་གཏུགས་པ་དང་། དེ་དག་རིམ་བཞིན་ཕྱོགས་ཡར་མར་དུ་ཐོར་བའི་ངག་རྒྱུན་ཞིག་ཀྱང་ཡོད་ཚུལ་འདུག་གོ །

གཉིས་པ། ཆོས་ལུགས་གྲུབ་མཐའི་དབང་གིས་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་འཇིག་ཡོད་མེད་བཤད་པ།

དེང་སང་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་འབྲུག་པ་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་རྒྱབ་ཕྱོགས་སུ་ལངས་ནས་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་འཕེལ་རླབས་ཆེ་བའི་དགེ་ལུགས་པར་ཁ་གཏད་གཅོག་སླད་དུ་གུ་གེར་དམག་དྲངས་ཏེ་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་རྩ་བརླག་ཏུ་བཏང་བར་འདོད་མཁན་ཡོད། དེ་ཡང་གསལ་པོར་བཤད་ན། གུ་གེའི་རྒྱལ་པོ་མཐའ་མ་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པས་པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་བཞི་པ་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་མཚན་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་གདན་འདྲེན་མཛད་ནས་དགེ་ལུགས་པའི་གྲུབ་མཐའ་ཤུགས་ཆེན་སྤེལ་བ་དང་། མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་དད་ལྡན་འབངས་མི་ཚོས་དགེ་ལུགས་པར་དད་གུས་ཆེན་པོ་བྱས་པར་བརྟེན། འབྲུག་པའི་བླ་མ་སྟག་ཚང་རིན་པོ་ཆེས་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་ལ་སྐུལ་སློང་གནང་སྟེ་གུ་གེར་དམག་དྲངས་ཚུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དུམ་བུ་ཞིག«མངའ་རིས་ཆོས་འབྱུང་གངས་ལྗོངས་མཛེས་རྒྱན»དུ་འབྱུང་བ་འདིར་དྲངས་ན། “འབྲུག་པ་བཀའ་བརྒྱུད་པར་དད་གུས་ཆེ་བ་དང་སྐྱབས་རྟེན་བཅོལ་མཁན་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་དགའ་བོ་མ་བྱུང་བ་དང་འབྲུག་པའི་གྲགས་ཅན་བླ་མ་སྟག་ཚང་རིན་པོ་ཆེ་སོགས་ཀྱི་སྐུལ་སློང་འོག ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་གུ་གེར་དམག་འདྲེན་པའི་ངན་ཇུས་སྤེལ་བ་དང་།”[24]ཞེས་གསལ་ནའང་། སྟག་ཚང་བླ་མ་ནི་ཆོས་ལུགས་དང་གྲུབ་མཐའི་ཕྱོགས་ཞེན་གྱི་དབང་དུ་སོང་བའི་སྐྱེས་བུ་ཞིག་མིན་ཚུལ་འོག་ཏུ་འཆད་པར་བྱའོ།།

སྤྱིར་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཡར་སྔོན་ནས་བཟུང་སྟེ་དུས་རབས་བཅུ་པའི་བར་གུ་གེའི་སྐྱེ་བོ་རྣམས་ཀྱིས་དད་མོས་བྱེད་པའི་ཆོས་ལུགས་ནི་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་ཆོས་ལུགས་ཡིན་པ་ཡོངས་གྲགས་ལྟ་བུ་ཡིན་ནའང་། «ཉི་མའི་རིགས་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་དང་ཟླ་བའི་རིགས་ཀྱི་རྒྱལ་རབས»ལ་མཇལ་ན། ལྷ་བླ་མ་ཡེ་ཤེས་ཀྱི་འོད་ཀྱི་དུས་སྐབས་དང་དེའི་སྔོན་ལ་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ས་བོན་མེད་པ་མིན། འོན་ཀྱང་། བཙན་པོའི་རྒྱལ་བརྒྱུད་རྒྱལ་སྲས་ཁྲི་ལྡེ་གཙུག་བཙན་གྱི་དུས་སྐབས་སུ་བོན་གྱི་ཆོས་ལུགས་འགོག་པའི་བྱ་ཐབས་ནན་པོར་སྤྱད་ཡོད་པ་ནི«མངའ་རིས་རྒྱལ་རབས»ལས། “བོན་པོ་ཐམས་ཅད་བསྡུས་ནས་ཁང་པ་གཅིག་ནང་དུ་བཅུག་ནས་མེ་ལ་བསྲེགས། བོན་དཔེ་ཐམས་ཅད་བསྡུས་ནས་ཆབ་ལ་བརྫངས། གཤིན་པོའི་དོན་དུ་ནོར་དུར་ལ་སྦེད་པའི་ལུགས་ཡོད་པ་བཀག་ནས་དགེ་བ་བྱེད་པའི་སྲོལ་བཙུགས།” [25]ཞེས་འབྱུང་ཞིང་། «ལྷ་བླ་མ་རྣམ་ཐར»ལས་ཀྱང་“བོན་པོ་ཐམས་ཅད་བསྡུས་ནས་ཁང་པ་གཅིག་ཏུ་བཅུག་སྟེ་ཧོམ་ལ་གཤེགས།”[26]ཞེས་གསལ་བ་སོགས་ལ་བསམ་བློ་བཏང་ན། གུ་གེའི་འབངས་མི་སེར་གྱི་དད་མོས་བྱེད་པའི་བོན་ཆོས་དེ་སྐབས་དེ་ཤེད་དུ་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་སུ་བསྒྱུར་བ་ཤེས་ཐུབ་ཅིང་། ཡུལ་དེར་ལྷ་བླ་མ་ཡེ་ཤེས་འོད་ཀྱིས་འདུལ་བ་སྟོད་རྒྱུད་དར་བར་མཛད་པ་དང་། མཐོ་གླིང་དགོན་པ་ཕྱག་བཏབ་ནས་བཟུང་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་འཕེལ་རྒྱས་སུ་ཕྱིན་ཅིང་། རིམ་བཞིན་གནའ་བོའི་ཤེས་རིག་གི་ཉིང་བཅུད་ཀྱིས་གཏམས་པའི་གུ་གེའི་རིག་གནས་ལ་བསེར་བུ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཤོར་བ་རེད།

ཕྱིས་སུ་གུ་གེ་ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་ལྡེ་བཙན་དང་འབྲི་གུང་སྐྱོབ་པ་འཇིག་རྟེན་མགོན་པོའི་(1143-1217)སློབ་མ་རྡོར་འཛིན་གྷུ་ཡ་སྒང་བ་གཉིས་འབྲེལ་བ་ཐོག་མར་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས«གངས་རིའི་དཀར་ཆག»ཏུ‘‘དེ་ལྟར་རྡོར་འཛིན་གྷུ་ཡ་སྒང་བ་སོགས་ཏི་སེར་མངགས་པའི་སྒོམ་ཆེན་ལྔ་ཁྲི་ལྔ་སྟོང་ལྔ་བརྒྱ་ཉེར་ལྔ་པོ་རྣམས་ཀྱང་རིམ་བཞིན་ཏི་སེ་གངས་ཀྱི་རི་བོ་ལ་ཕེབས་ནས་ཤེལ་འདྲ།  ཉན་རི། དར་ལུང་། ལྷ་ལུང་རྩེ་བརྒྱད་སླེ་མི། མུམ། གུ་གེ་སོགས་རི་སུལ་སྣ་ཚོགས་རྣམས་སུ་སྒྲུབ་པ་རྩེ་གཅིག་ཏུ་བཞུགས། ་་་ ་་་ རྡོར་འཛིན་ཆེན་པོ་འདི་དང་། གུ་གེ་ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་ལྡེ་བཙན་མང་ཡུལ་རྒྱལ་པོ་ལྷ་ཆེན་དངོས་གྲུབ་མགོན། པུ་རང་རྒྱལ་པོ་བླ་ཆེན་སྟག་ཚ་ཁྲི་འབར་དང་། གནམ་མགོན་སྡེ་ཡབ་སྲས་རྣམས་དང་མཆོད་ཡོན་དུ་འབྲེལ་ཞིང་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་དུ་འཕྲིན་ལས་ཤིན་ཏུ་རྒྱས།’’[27]ཞེས་འབྱུང་མོད། «མངའ་རིས་ཆོས་འབྱུང་གངས་ལྗོངས་མཛེས་རྒྱན»དུ་གུ་གེའི་རྒྱལ་པོ་གྲགས་པ་ལྡེ་འབྲི་གུང་བཀའ་བརྒྱུད་ཀྱི་གདན་རབས་དྲུག་པ་གངས་རི་རྡོར་འཛིན་གཉིས་མཇལ་བ་དེ་འབྲི་གུང་བཀའ་བརྒྱུད་དང་གུ་གེའི་རྒྱལ་བརྒྱུད་གཉིས་ཀྱི་བར་ལ་འབྲེལ་བ་ཐོག་མར་བྱུང་ཚུལ་གསུངས་ཡོད་མོད། དེ་ནི་མི་དག་པར་སྣང་། དེ་ནས་འབྲི་གུང་བཀའ་བརྒྱུད་དང་གུ་གེའི་རྒྱལ་བརྒྱུད་གཉིས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་ཇེ་ལེགས་སུ་ཕྱིན་ཚུལ«གངས་རིའི་དཀར་ཆག»ཏུ“རྒྱལ་པོ་གྲགས་པ་ལྡེ་དང་ལྷ་ལྕམ་བསམ་འགྲུབ་རྒྱལ་མོ་ཡབ་ཡུམ་གྱིས་སྤུ་རང་རྒྱལ་ཏུ་མཁར་དུ་གདན་དྲངས་ནས་ཆོས་ཞུས་པའི་ཡོན་དུ་སྤུ་རང་ཐང་ཡབ་སྟོད་སྨད་ལ་སོགས་པ་ཕུལ་ལོ།”[28]ཞེས་གསལ། དེ་རྗེས་གུ་གེའི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་རྣམ་རི་སངས་རྒྱས་ལྡེས་གངས་མདུན་དང་མཚོ་རིན་པོ་ཆེའི་སྐུ་མདུན་དུ་སྒྲུབ་པ་མཛད་ཅིང་འབྲི་གུང་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་སྦྱིན་བདག་མཛད་ནས་རྒྱ་དངོས་ཕུལ་བ་སོགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རྣམས་གོང་གི་དཀར་ཆག་ཏུ་གསལ་བ་མ་ཟད། «མངའ་རིས་རྒྱལ་རབས»སུའང་ཐོར་རེ་བ་ཙམ་གསལ་ལོ། ། རྒྱལ་པོ་ཁྲི་རྣམ་རི་སངས་རྒྱས་ལྡེའི་སྲས་འཕགས་པ་ལྷ་ཡིས་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་རི་བོ་དགེ་ལུགས་པའི་གྲུབ་མཐའ་དར་ཁྱབ་ཡོང་ཆེད་གུ་གེ་མཁན་ཆེན་ངག་དབང་གྲགས་པ་མངའ་རིས་སུ་ཕེབས་ཡོད་པ་དང་བསྟུན་ནས་ཁོང་གི་ཞབས་ལ་གཏུགས་ཡོད་ཅིང་། སྐབས་དེ་ནས་བཟུང་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་རྣམས་ཀྱིས་དགེ་ལུགས་པ་དང་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་གྲུབ་མཐའ་གཉིས་ལ་མགོ་མཉམ་ལྟ་བུའི་ངང་ནས་བཀུར་བསྟི་ལེགས་པར་མཛད་འདུག

གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་མཐའ་མ་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པས་པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་བཞི་པ་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་མཚན་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་གདན་འདྲེན་མཛད་ནས་དགེ་ལུགས་པའི་གྲུབ་མཐའ་ཤུགས་ཆེན་སྤེལ་བ་དང་། མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་དད་ལྡན་འབངས་མི་ཚོས་དགེ་ལུགས་པར་དད་གུས་ཆེན་པོ་བྱས་པར་བརྟེན། འབྲུག་པའི་བླ་མ་སྟག་ཚང་རིན་པོ་ཆེས་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་ལ་སྐུལ་སློང་གནང་སྟེ་གུ་གེར་དམག་འདྲེན་དུ་བཅུག་པའི་སྐོར་གྱི་གནས་ཚུལ་དེ་བདེན་པ་འདྲ་མོད་བདེན་སྟོབས་ཆེན་པོར་མི་སྣང་། པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱན་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ཕེབས་ཚུལ་ཁོང་གི་རྣམ་ཐར་དུ‘‘ཇོ་བོ་བདག་པོ་ལྷ་སྡེ་མི་སྡེ་གཙོ་བོ་དག་གི་རྟ་པས་ས་གཞི་ཁེབས་པ་ལྟ་བུས་བསྐོར་ནས་བསུ་བར་བྱོན་པ་དང་ཞལ་མངོན་དུ་གྱུར་ཞིང་། ལྷ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་མེ་ཏོག་ཆར་དུ་ཕབ་པ་སོགས་དགེ་མཚན་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པར་གྱུར། ཚེས་བཅོ་ལྔ་ལ་མཐོ་ལྡིང་གསེར་གྱི་ལྷ་ཁང་དུ་ཞབས་དྲུང་མི་དབང་གིས། སྐྱེས་བུའི་མཆོག་ལོ་ཙཱ་བ་རིན་ཆེན་བཟང་པོའི་བཞུགས་ཁྲི་གདན་དྲངས་ཏེ་རིན་པོ་ཆེའི་མེ་ཏོག་གི་མཎྜལ་ཕུལ། སེར་འཚོགས་ཀྱི་འདུས་པ་རྒྱ་མཚོ་ལ་མང་འགྱེད་བཟང་པོ་དང་། བླ་མའི་རྣམ་འབྱོར་གྱི་ཆོས་འབྲེལ་ཞུས་སོ།’’[29]ཞེས་འཁོད་ཡོད་ལ། པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱན་གུ་གེར་གདན་དྲངས་པའི་ལོ་ཚིགས་ནི་རབ་བྱུང་བཅུ་པའི་ས་རྟ་སྤྱི་ལོ་༡༦༡༨ལོ་སྟེ་རྒྱལ་མཆོག་ལྔ་པ་ཆེན་པོ་སྐུ་འཁྲུངས་པའི་ལོ་རྗེས་མ་དེ་ཡིན་ཅིང་། སྐབས་དེར་སྟག་ཚང་རས་པ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོའི་མཆོད་གནས་སུ་བཞུགས་མེད་པ་འདྲ་ལ། ལྷག་པར་དུ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱན་ལ་དྭགས་སུ་གདན་འདྲེན་རྩིས་གནང་བ«པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱན་གྱི་རྣམ་ཐར»དུ‘‘མང་ཡུལ་རྒྱལ་པོས་འབོད་མི་ནན་ཆགས་པ་བྱུང་ཡང་འགྲོ་མ་ཐུབ་པས། ཡུལ་དེའི་ལྷ་སྡེ་མི་སྡེ་གཙོ་བོ་མང་པོ་མཇལ་དུ་བྱུང་བས་དགེ་བའི་འབྲེལ་བ་བཞག’’[30]ཅེས་གསལ་བ་དང་། ཁོང་གི་ཡུམ་གྱི་དགོངས་རྫོགས་ལ་པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་མཚན་ལ་གསེར་གྱི་བུམ་ཚང་དང་།  དངུལ་གྱི་འབུམ་བུམ་ཚང་། སྤོས་ཤེལ་ཀུ་ཤུ་ཙམ་བརྒྱ་རྩ། དེ་བས་ཕྲ་བ་བརྒྱ་རྩ། བྱི་རུ་བྱ་མོའི་སྒོ་ང་ཙམ་བརྒྱ་རྩ། མུ་ཏིག་རྒྱ་སྲན་ཙམ་བརྒྱ་རྩ་དང་། གཞན་ཕྲ་མོ་སོགས་རྒྱུ་ནོར་མང་པོ་ཕུལ་ཡོད་ཅིང་། དེ་བཞིན་དུ་དགེ་ལུགས་པའི་དགོན་པ་ཆེ་ཁག་ཏུ་གྱུར་པའི་སེ་འབྲས་དགའ་གསུམ་སོགས་ལའང་རྒྱ་འབུལ་མང་སྐོལ་རྒྱ་ཆེན་པོ་གནང་ཡོད། གོང་གསལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོར་བུ་འདི་དག་ལ་བལྟས་ན་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་དགེ་ལུགས་པར་སྡང་སེམས་ཡོད་པ་ཞིག་ཏུ་མི་སྣང་། རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་ཡུམ་རྒྱལ་མོ་ཁ་ཏུན་ནི་ཆོས་ལུགས་རིས་མེད་ལ་བརྩི་བཀུར་ཞུ་མཁན་ཁ་ཆེའི་ཆོས་ལུགས་ལ་དད་མཁན་ཞིག་ཡིན་ལ།  པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་མཚན་ལ་འབུལ་བ་རྒྱ་ཆེན་ཕུལ་བ་དེ་ཡང་རྒྱལ་མོ་རང་གི་ཞལ་ཆེམས་ལས་བྱུང་བར་སེམས་ཤིང་། ལ་དྭགས་པ་ཀུན་གྱིས་རྗེ་བཙུན་སྒྲོལ་དཀར་གྱི་སྤྲུལ་པར་རྩི་བ་ཡིན་ནོ། །

འབྲུག་པའི་བླ་མ་སྟག་ཚང་རིན་པོ་ཆེའི་རྣམ་ཐར་དུ། ‘‘སྔ་གོང་རྒྱལ་པོ་འདིས་དགེ་ལུགས་ཀྱི་བསྟན་པར་གུས་པ་ཆེ་བར། སྐུ་མཆེད་ནང་མ་བཤིམ་སྐབས། ཁྲི་རྩེར་སྐྱབས་གསོལ་དུ་ཕྱིན་པར་རྒྱལ་སྒོ་བསྡམས་ཏེ་ངན་སྨྲས་དང་རྡོ་བའི་སྣེ་ལེན་བྱས་པར་བརྟེན། རྒྱལ་པོའི་བཀའ་ལས། ཁྲི་རྩེ་འབྲུག་པས་མི་བཞེད་ཚེ་སྐུ་མཁར་བྱེད་རྩིས།”[31]ཞེས་འཁོད་འདུག་པས། སྐབས་དེར་དགེ་ལུགས་པའི་གྲྭ་བཙུན་དང་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོའི་བར་ན་འགལ་བ་ཕྲན་བུ་ཞིག་ཡོད་པར་མངོན་ལ། སྐབས་དེར་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་ལ་དྭགས་སུ་ཡོད་པའི་དགེ་ལུགས་པའི་དགོན་སྡེ་ཁག་འབྲུག་ལུགས་སུ་བསྒྱུར་འདོད་པའི་ཐུགས་དགོངས་ཤིག་ཡོད་པ་དེ་ནི«མར་ཡུལ་ལ་དྭགས་ཀྱི་སྔོན་རབས་ཀུན་གསལ་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ»ཞེས་བྱ་བའི་ནང་དུ“མར་ཡུལ་ལ་དྭགས་ལྗོངས་སུ་ཡོད་པའི་དགེ་ལུགས་པའི་དགོན་སྡེ་དང་དགེ་འདུན་རྣམས་བརྒྱུད་ལ་དྭགས་ཀྱི་སྲིད་དབང་ལ་ཉེས་སྐྱོན་ཡོང་བའི་ཐུགས་དོགས་མཛད།” [32]ཅེས་གསུངས་འདུག

འབྲུག་པའི་བླ་མ་སྟག་ཚང་རིན་པོ་ཆེའི་རྣམ་ཐར་ལ་མཇལ་ཚེ། བླ་མ་ཁོང་དགེ་ལུགས་པར་སྡང་སེམས་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་ཞིག་མ་ཡིན་ཏེ། ཏི་སེ་མྱང་པོ་རྫོང་ནས་འབྲུག་པའི་སྒེར་པ་རྣམས་ཀྱིས་གུ་གེ་ཕྱོགས་སུ་སྤྱོད་པ་རྩིང་པོ་བགྱིས་པའི་ཉེར་ལེན་ལ་བརྟེན། ལོ་དེར་གུ་གེའི་དམག་གིས་མྱང་པོ་རི་རྫོང་ཕབ་ཅིང་། སྒར་པ་ཁག་གཅིག་བསད། ཇོ་བཙུན་བརྒྱད་ཅུ་ཙམ་བཙོན་ལ་ཁྲིད་པའི་གནས་ཚུལ་གསན་རྗེས། སྟག་ཚང་རས་པས“རྒྱལ་པོའི་(ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ)སྙན་དུ། གུ་གེ་དང་ལོ་གཅིག་གི་བཟང་ཞིག་མཛད་ན་དེ་བར་ནས་བཙོན་འདི་ཀུན་ཨེ་ཐོན། དེ་མིན་ནོར་གྱིས་བླུ་དགོས་འདུག་གསུངས་པར། རྒྱལ་པོས་བཀའ་བཞིན་བསྒྲུབས་ནས་ལོ་གཅིག་གི་འགྲིག བཅོན་རྣམས་ཐོན། དབུས་གཙང་དུ་དགེ་འབྲུག་གཉིས་ལུགས་ལེགས་པ་བཞིན་འདིར་ཡང་ལེགས་པ་ཞིག་བྱུང་ན་དགོངས།”[33]ཞེས་གསུངས་ཏེ་འབྲུག་པའི་སྒར་པ་དང་གུ་གེའི་གཉིས་བར་ལ་ཞི་འདམ་མཛད་ཡོད་ཅིང་། དེ་བཞིན་དུ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་སྟག་ཚང་བླ་མར་གསུངས་དོན“དེ་སྐབས་རྒྱལ་པོས། དཔལ་ལྡན་ཁྲི་རྩེ་འདི་འབྲུག་ལུགས་སུ་བསྒྱུར་བས་བརྩིས་བཞེས་དགོས་ཚུལ་ནན་གྱིས་ཞུས་པར། རྗེའི་གསུང་ལས། སྔ་སོར་དགེ་ལུགས་རེ་གཉིས་ལས་འབྲུག་རིགས་ཀྱི་དགོན་གནས་བཤིག་པ་དང་རྒྱལ་པོ་ལ་ཁམས་འཁྲུག་བཤམས་པ་སོགས་ཚུལ་མིན་གྱི་སྤྱོད་པ་རིམ་པར་མཛད་ཀྱང་རང་ཐད་ནས་གྲུབ་མཐའ་བསྒྱུར་བཀོད་དང་ཀུན་སློང་མིག་ལྟོས་ངན་པ་མི་བྱེད་གསུངས་ནས་དང་དུ་མ་བཞེས།” [34]ཞེས་གསལ་བས། ལ་དྭགས་ཁྲི་བརྩེགས་དགོན་པ་དེ་ད་ལྟ་དགེ་ལུགས་པའི་དགོན་པ་ཆེ་གྲས་སུ་ལུས་པ་འདི་ཡང་བླ་མ་སྟག་ཚང་རས་པའི་བསྟན་པ་རིས་མེད་དུ་གུས་བཀུར་མཛད་པ་ལས་བྱུང་བ་ཞིག་རེད་སྙམ།

འབྲུག་པའི་བླ་མ་སྟག་ཚང་རིན་པོ་ཆེས་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་ལ་སྐུལ་སློང་གནང་སྟེ་གུ་གེར་དམག་འདྲེན་དུ་བཅུག་པའི་བཤད་རྒྱུན་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་བདེན་པ་མིན་པའི་སྣང་ཚུལ་མཆིས་ལ། གུ་གེ་རྒྱལ་པོས་ཀྱང་སྟག་ཚང་བླ་མ་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་གདན་འདྲེན་ཞུས་ཏེ་བསྙེན་བཀུར་བྱས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཁོང་གི་རྣམ་ཐར་དུ་གསལ། ད་དུང་རྣམ་ཐར་དེའི་ནང་འདི་ལྟ་བུའི་ལོ་རྒྱུས་མང་པོ་འབྱུང་ནའང་རྒྱས་པར་མ་བྲིས་ལ། སྟག་ཚང་བླ་མ་སྐད་གྲགས་ཆེན་པོར་གྱུར་དོན་ནི་ཁོང་གིས་ཆོས་ལུགས་རིས་མེད་གནང་བ་ལས་བྱུང་བ་ཞིག་རེད་སྙམ།

ལར་ནས་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་གུ་གེའི་ཕྱོགས་ཀྱི་དགོན་པ་མང་པོ་འབྲུག་ལུགས་སུ་བསྒྱུར་བ་དང་། ལྷག་པར་དུ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་སྟག་ཚང་བླ་མ་མཐོ་ལྡིང་དགོན་པའི་མཁན་པོར་བསྐོས་ཚུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་གསུངས་པ་མཐོང་ཡང་། སྤྱིར་བཏང་མཐོ་གླིང་དགོན་པའི་མཁན་རབས་དེ་ལོ་ཙཱ་བ་རིན་ཆེན་བཟང་པོ་ནས་བརྩི་ཚུལ་ཞིག་དང་། གུ་གེ་མཁན་ཆེན་ངག་དབང་གྲགས་པ་ནས་བརྩི་ཚུལ་ཞིག་ཀྱང་ཡོད། «བེེ་སེར»དང«བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རྣམ་ཐར་ཕྱོགས་བསྒྲིགས»ཞེས་པའི་པོད“པི”ནང“མཐོ་གླིང་མཁན་བརྒྱུད་བཞུགས”པར་གྲགས་པའི་དབུ་མེད་བྲིས་མ་ཞིག་ཡོད་པའི་ནང་གུ་གེ་མཁན་ཆེན་ངག་དབང་གྲགས་པ་ནས་མཁན་རབས་སྐོར་ཞིག་གི་མིང་དྲངས་ཡོད་ཀྱང་། སྟག་ཚང་བླ་མ་མཚན་ཅན་གྱི་མཁན་པོ་ཞིག་ཡོད་པ་མཇལ་རྒྱུ་མེད། སྟག་ཚང་བླ་མ་མཐོ་གླིང་དགོན་པའི་མཁན་པོར་བཞུགས་ཚུལ་གླེང་མཁན་དེ་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་བོད་རིག་པ་བ་རོ་བྷེལ་ཌོ བེ་ཏྲ་ལེ(Roberto Vitali) ཡིན་པར་སྙམ་ལ། ཁོང་གིས་བྲིས་པའི«མཐོ་གླིང་དགོན་པའི་ཟིན་བྲིས» (Records of Tho, Ling)” ཞེས་པ་རུ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་སྟག་ཚང་བླ་མ་མཐོ་ལྡིང་དགོན་པའི་མཁན་པོར་བསྐོས་ཚུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དེ་གསལ་བར་གྲགས། ཕྲན་གྱི་ལག་ཏུ་དེབ་དེ་མ་ཐོབ་མོད། ཁོང་ནི་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་སྐོར་ལ་ཐུགས་རྒྱུས་ཆེ་བའི་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་བོད་རིག་པའི་མཁས་པ་ཞིག་ཡིན་པར་བརྟེན། མ་འོངས་པར་དེབ་དེ་བཀླག་འདུན་ཆེན་པོ་ཡོད། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་བཤད་ན། ཕྲན་གྱིས་སྟོད་མངའ་རིས་ཕྱོགས་ཀྱི་དགོན་པ་ཁག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལ་མཇལ་སྐབས། སྐབས་དེར་ལ་དྭགས་དང་མངའ་རིས་ཕྱོགས་སུ་ལྷོ་འབྲུག་པའི་དགོན་པ་མང་པོ་བཏབ་ཡོད་པ་ལས་དགེ་ལུགས་པའི་དགོན་པ་ཁག་འབྲུག་ལུགས་སུ་བསྒྱུར་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཕལ་ཆེར་མེད་པའི་ཚུལ་དུ་སྣང་། །

རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ཆེན་པོའི་རང་རྣམ་དུ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་དང་འབྲུག་པ་པདྨ་དཀར་པོའི་སྐོར་ལ་ཐུགས་མ་མཉེས་པའི་སྐོར་འཁོད་ཡོད་ཅིང་། དེ་ནི་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་དང་འབྲུག་དབང་རྣམ་རྒྱལ་གཉིས་མཆོད་ཡོན་སྦྱིན་བདག་དང་གྲོགས་པོར་གྱུར་པས། རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་སྟོད་མངའ་རིས་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་ཁ་ཤས་འབྲུག་པ་ངག་དབང་རྣམ་རྒྱལ་ལ་ཕུལ་བ་དང་། རྒྱལ་པོའི་སྲས་ལྷ་བཙུན་ཞིག་འབྲུག་ཡུལ་དུ་བརྫངས་ཏེ་འབྲེལ་བ་གང་ལེགས་གནང་བ་མ་ཟད། སྐབས་དེར་འབྲུག་ཡུལ་ནས་ཆོས་རྗེ་སྨོན་འཛིན་ལ་དྭགས་སུ་ཕེབས་པ་དང་། ཡུལ་དེར་ལྷོ་འབྲུག་གི་དགོན་པ་དང་པོ་སྟེ་སྟག་སྣའི་དགོན་པ་ཕྱག་བཏབ་པས་འབྲུག་ཡུལ་དང་ཆོས་འབྲེལ་ཇེ་ཉེར་སོང་བ་དང་བསྟུན་ནས། ལ་དྭགས་ཕྱོགས་སུ་འབྲུག་པ་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་ཆོས་ལུགས་དར་བ་དང་། ཕྱིས་སུ་འབྲུག་པ་བཀའ་བརྒྱུད་ལ་དད་པ་ཆེན་པོ་ཡོད་པའི་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་དང་སྲས་བདེ་ལྡན་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་རང་གི་མངའ་ཁོངས་རྒྱ་བསྐྱེད་བྱས་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ནང་། མངའ་རིས་ཁུལ་གྱི་དགེ་ལུགས་པའི་དགོན་སྡེ་མང་པོར་གནོད་འཚེ་བྱས་པ་སོགས་ཀྱི་དབང་གིས་ཡིན་པ་རེད། དེ་བས«མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་སྔོན་བྱུང་ལོ་རྒྱུས»སུ‘‘སྤྱི་ལོ་༡༦༨༡ལོར་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་བར་བོད་ས་གནས་སྲིད་དབང་ཐོབ་ཟིན་ནས་ཁོང་དང་འབྲུག་ཡུལ་གྱི་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་ཆོས་རྒྱལ་བར་དམག་འཁྲུག་བྱུང་སྐབས་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་ཆོས་ལུགས་ལ་དད་པ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་སྟབས་ཁོས་ཀྱང་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་བར་ངོ་རྒོལ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་རེད།”[35]ཅེས་བཀོད་འདུག «མི་དབང་རྟོགས་བརྗོད »དུའང‘‘དེ་ཡང་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་ནོར་འཛིན་སྐྱོང་བ་འབྲུག་པའི་ཆོས་སྲིད་འཛིན་པའི་བླ་མ་དང་རྗེ་བོ་རྣམས་ནི་རིམ་པ་བཞིན་དུ་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པའི་བླ་དཔོན་རྣམས་ལ་གནག་པའི་དགྲ་བོའི་དྭངས་མར་འཛིན་པ་ཡིན་ལ། དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་པས་ཀྱང་དེ་ལྟར་དུ་འཛིན་པས་སྲིད་སྐྱོང་རྗེ་བོ་རིམ་པ་བཞིན་དུ་གཡུལ་འཁྲུག་གི་ལས་ལ་མངོན་པར་ཞུགས།’’[36]ཞེས་གསལ་བས། སྐབས་དེར་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་དང་། ལ་དྭགས། འབྲུག་པའི་བར་ན་འགལ་བ་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ་ནའང་། འགལ་བ་ངོ་མ་དེ་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་མཇུག་བསྒྲིལ་རྗེས་བྱུང་བ་ཞིག་རེད།

གལ་སྲིད་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་དགེ་ལུགས་པར་ཁ་གཏད་གཅོག་སླད་དུ་གུ་གེར་དམག་དྲངས་པ་ཡིན་ཚེ། གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་མཇུག་མ་བསྒྲིལ་བའི་སྔོན་ལ་གུ་གེ་རྒྱལ་པོས་དགེ་ལུགས་པར་དད་མོས་གནང་བ་ཕར་ཞོག ཁོང་གིས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་དང་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་དར་སྤེལ་གཏོང་བར་འབད་བརྩོན་ཤུགས་ཆེན་གནང་གི་ཡོད་པས། ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་གུ་གེར་དམག་སྣ་འདྲེན་མི་དགོས་པའི་ཚུལ་དུ་ཡོད། དེས་ན། ཕྲན་གྱི་ལྟ་ཚུལ་ལྟར་ན། གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་འཇིག་རྐྱེན་ངོ་མ་དེ་ནང་པའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་གྲུབ་མཐའི་འགལ་བ་ཞིག་མིན་པར་སྙམ་ལ། ད་ནི་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་འཇིག་རྐྱེན་ལ་གླེང་ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་གུ་གེར་དར་བ་ལས་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་དེ་ཡིན།

གསུམ་པ། གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་འཇིག་རྐྱེན་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བཤད་པ།

དུས་རབས་བཅུ་བདུན་པའི་སྟོད་དུ་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་དགེ་ལུགས་པ་དང་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་གྲུབ་མཐའ་དར་བཞིན་པའི་དུས་སྐབས་དེ་འདྲ་ཞིག་ལ། སྤྱི་ལོ་༡༦༢༡ལོར་ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་རྒྱ་གར་དུ་འབྱོར་བ་དང་། སྐབས་དེར་ཁོང་གིས་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད་དུ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལ་དད་པ་བྱེད་མཁན་གྱི་མི་རིགས་ཤིག་ཡོད་པའི་གཏམ་ཡན་ཞིག་གོ་ཐོས་བྱུང་བར་བརྟེན། ཁོང་དང་མ་ཉོལ མར་ཁུ(Manuel Marques) ལགས། ད་དུང་ཡེ་ཤུའི་གྲྭ་པ་གཉིས་བཅས་ཁྱོན་བསྡོམས་མི་བཞི་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ཕྱོགས་སུ་གོམ་བགྲོད་བྱས་མཐར། སྤྱི་ལོ་༡༦༢༤ལོའི་ཟླ་༡༡པའི་ནང་ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་དང་མ་ཉོལ མར་ཁུ་གཉིས་སྟོད་མངའ་རིས་ཀྱི་གུ་གེར་སླེབས། ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ཉིན་གྲངས་ཉི་ཤུ་ལྷག་བསྡད་རྗེས་ཕྱིར་རྒྱ་གར་དུ་ལོག་ཅིང་། དེ་ནི་རྒྱ་གར་དུ་ཡོད་པའི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་གཞན་དག་ཀྱང་གུ་གེར་གཏོང་ཆེད་ཡིན་པར་བཤད། སྤྱི་ལོ་༡༦༢༥ལོར་ཁོང་གིས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་གཞན་པ་གཉིས་ཁྲིད་དེ་གུ་གེར་འབྱོར་ཏེ་ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ཁྱོན་བསྡོམས་ལོ་བཞི་ལྷག་ལ་བསྡད་ཅིང་། གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་དང་རྒྱལ་མོ་སོགས་ལ་འབྲེལ་བ་གང་ལེགས་བྱུང་སྟེ། གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་གཙོས་པའི་བཙུན་མོ་སོགས་ཀྱིས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་ཚོར་སྣེ་ལེན་ཡག་པོ་གནང་བ་མ་ཟད། ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་གང་ཐུབ་གནང་ཡོད།

གུ་གེ་ཚེ་རིང་རྒྱལ་པོས(1961-2015)“དེང་སང་གུ་གེའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་ཁག་ཅིག་གིས་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་ཉམས་ཤིང་རྩ་ཐོར་དུ་འགྲོ་དགོས་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་དེ་ནུབ་ཕྱོགས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་གུ་གེ་རྩ་རང་མཁར་དུ་བསླེབས་ནས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོར་ཕྱི་པ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ཀྱི་དམ་པའི་གསུང་རབ་སོགས་གསུངས་ནས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་བློ་འགྱུར་ནས་ཕྱི་པའི་ཆོས་ལ་དད་པ་ཆེན་པོ་བྱས་ཏེ་ཁོང་ཚོར་རྒྱབ་སྐྱོར་ཚད་མེད་བྱས་པ་མ་ཟད། ཐ་ན་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ཁང་ཡང་རྒྱག་ཏུ་བཅུག་ཅིང་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ལ་ཁྱད་གསོད་བྱས་གཤིས། ཁོང་གི་གཅུང་པོ་རི་བོ་དགེ་ལུགས་པའི་ཆོས་པ་ཡིན་པ་དང་ཁོས་དགེ་འདུན་པ་མང་པོར་ངན་སྐུལ་བྱས་ནས་ལ་དྭགས་དམག་ནང་དུ་དྲངས་ཤིང་། སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ལ་དད་པ་བྱེད་མཁན་ཚོས་རྒྱལ་པོས་ཆོས་ཕྱི་པ་བྱེད་པར་མ་འདོད་ནས་གྱེན་ལོག་བྱས་ཏེ་གུ་གེའི་རྒྱལ་རབས་ཉམས་རྒུད་དུ་ཕྱིན་པ་དང་རྒྱལ་པོ་ཐ་མ་ཇོ་བདག་པོ་བཀྲོངས་པ་སོགས་བྱུང་བར་གསུང་གི་འདུག་ཀྱང་། དེ་ནི་ལོ་རྒྱུས་དངོས་དང་མཐུན་ཐབས་མེད་ཅིང་། ཕྱི་ཕྱོགས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་ཁག་གཅིག་གུ་གེ་རྩ་རང་མཁར་དུ་བཅར་བ་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དོན་དངོས་དང་མཚུངས་ཤིང་། ཁོ་ཚོས་ཕྱི་པའི་ཆོས་དར་བར་འབད་བརྩོན་ཏོག་ཙམ་བྱས་པ་རེད།”[37]ཅེས་གསུངས་ཡོད་མོད། གསུང་བབ་འདི་ལ་གཞིགས་ན་ཁོང་གིས་གུ་གེར་འབྱོར་བའི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་དག་གིས་བྲིས་པའི་འཕྲིན་ཡིག་གམ་ཟིན་ཐོ་ཁག་ལ་གཟིགས་མེད་པ་འདྲ་ལ། ཁོང་ཚོའི་ཟིན་ཐོ་ཁག་ལ་གཟིགས་མཁན་ཞིག་ཡིན་ཕྱིན་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་འགའ་གུ་གེར་འབྱོར་ནས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་སྤེལ་བ་དང་། གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་གཙོས་པའི་རྒྱལ་མོ་སོགས་ཀྱིས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ལ་དད་མོས་གནང་བའི་ལོ་རྒྱུས་དེར་དོགས་པ་རྣམ་རྟོག་འབྱུང་མི་སྲིད་པ་ཞིག་རེད།

སྔ་ལོར་ཕྲན་གྱིས་གོང་གི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་གུ་གེར་འབྱོར་བའི་གནས་ཚུལ་ཁག་རྩོམ་ཡིག་གཞན་ཞིག་ཏུ་བྲིས་པ་ལགས་ཀྱང་། འདིར་སྐབས་དེའི་གནས་ཚུལ་གཙོ་བོ་འགའ་ཁོལ་དུ་ཕྱུང་སྟེ་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་འཇིག་རྐྱེན་གླེང་ན། ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ ལགས་དང་མར་ཉོལ མར་ཁུ་ལགས་གཉིས་གུ་གེར་འབྱོར་ནས་ཡུན་རིང་མ་འགོར་བར། གུ་གེ་རྒྱལ་པོས་ཁོང་གཉིས་གུ་གེར་གནས་སྡོད་བྱེད་ཆོག་པའི་བཀའ་གནང་སྟེ་གཟིགས་སྐྱོང་ཡག་པོ་བྱས་པས། ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་ཀྱིས་གཟིགས་སྐྱོང་ཡག་པོ་དེའི་གོ་སྐབས་དང་བསྟུན་ནས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་དང་བཙུན་མོ་གཉིས་ལ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཟབ་དོན་བཤད་ཅིང་། ཁོང་གཉིས་ཀྱིས་ཀྱང་དགའ་ཚོར་ཆེན་པོས་གསན་བཞེས་གནང་ཡོད་པ་དཔེར་ན། ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་ཀྱིས་བྲིས་པའི་འཕྲིན་ཡིག་ཏུ“ཉིན་གཞན་དག་དང་འདྲ་བར། ལྷ་འདྲེ་མཆོད་མཁན་གྱི་མི་ཞིག་གིས་སྐད་བསྒྱུར་བྱས་པ་རེད། དུས་ཚོད་རིང་པོ་ཞིག་གི་རིང་ངས་ལྷ་ཡུལ་དང་འབྲེལ་བའི་སྐོར་བཤད་ཅིང་། ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་རྩ་དོན་དང་དེའི་ལྐོག་གྱུར་གྱི་གནས་ཚུལ་འགའ་བཤད་པས། རྒྱལ་པོ་དང་རྒྱལ་མོ་གཉིས་ཀྱིས་དགའ་ཚོར་ཆེན་པོས་དོ་སྣང་གནང་བས་མ་ཚད། ཉིན་དེ་བཟུང་། ཁོང་གཉིས་ལྷ་ཡུལ་དང་འབྲེལ་བའི་གནས་ཚུལ་དེ་དག་ཉན་པར་རེ་སྒུག་གནང་མི་ཐུབ་པར་གྱུར” [38]ཅེས་འཁོད་ཡོད་ལ། སྐབས་དེར་རྒྱལ་པོས་ཀྱང་བཀའ་རྒྱ་བཀྲམ་ནས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་འདི་ཕོ་བྲང་དུ་རང་འདོད་དུ་འཛུལ་ཆོག་པ་དང་། དེ་ལ་སུས་ཀྱང་བཀག་འགོག་བྱེད་མི་ཆོག་པ་གནང་ཡོད།  ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུལགས་ཀྱིས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལ་དགའ་མོས་ཡོད་པའི་རྣམ་འགྱུར་དང་བསྟུན་ནས་ཁོང་རྒྱ་གར་དུ་ལོག་ཁར་རྒྱལ་པོར་རེ་འདུན་ལྔ་བཏོན་ཡོད་པ་འདི་ལྟར། གཅིག གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ཡེ་ཤུའི་གསུང་རབ་བམ་འཕྲིན་བཟང་གི་ཆོས་སྤེལ་ཆོག་པའི་དབང་ཆ་ཆ་ཚང་བ་ཞིག་སྤྲོད་དགོས་པ་དང་། དེར་སུས་ཀྱང་འགོག་རྐྱེན་བཟོ་མི་ཆོག གཉིས། གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ཡེ་ཤུའི་ལྷ་ཁང་ཞིག་གམ་ཡང་ན་མཆོད་ཁང་ཞིག་འཛུགས་སའི་ས་ཆ་སྤྲོད་རྒྱུ། གསུམ། འབྱུང་འགྱུར་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་ཚོས་གུ་གེར་ཚོང་ཟོག་ཅི་ཡང་འཁྱེར་མ་ཡོང་ན་ཆོག་པའི་ཁས་ལེན་གནང་རྒྱུ།  བཞི། འབྱུང་འགྱུར་ཕོར་ཆི་གྷལ་གྱི་ཚོང་པ་རྣམས་ཡུལ་འདི་གར་ཚོང་བྱེད་དུ་སླེབ་ཚེ། ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་དག་གི་ངོས་ནས་ཚོང་པ་དག་ལ་རོགས་རམ་མ་གནང་ནའང་དེ་ལ་ལེ་བདའ་གནང་མི་ཆོག ལྔ། རྒྱལ་པོས་ཀསྨིར་གྱི་ཁ་ཆེ་བ་ཚོས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ལ་གང་བྱུང་དུ་ཟུར་ཟ་བྱེད་པ་དེར་མི་གསན་རྒྱུ། བཅས་རེད། གུ་གེ་རྒྱལ་པོས་རེ་འདུན་འདི་དག་ལ་ཁས་ལེན་མཛད་ཅིང་། ཁོང་གུ་གེར་ཕྱིར་ལྡོག་པར་རེ་བ་ཡང་ཡང་བཏོན་གནང་ཡོད།

སྤྱི་ལོ་༡༦༢༥ལོར་ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་དང་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་གཞན་པ་གཉིས་སླར་ཡང་གུ་གེར་འབྱོར་རྗེས། སྤྱི་ལོ་༡༦༢༦ ལོའི་ཟླ་༨ པར་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ལྷ་ཁང་ཐོག་མ་བཏབ་པས། གུ་གེ་རྒྱལ་པོས་སྔར་ལས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་དང་བཀུར་བསྟི་གནང་བར་བརྟེན། རྒྱལ་པོའི་ནུ་བོ་ལྷ་བཙུན་བློ་བཟང་ཡེ་ཤེས་འོད་དང་ཁུ་བོ་ལྷ་བཙུན་ཞིག་ཡོད་པ་གཉིས་ཀྱིས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་གནང་གི་ཡོད་པ་མཁྱེན་ནས་མཐོ་ལྡིང་དགོན་པར་གདན་འདྲེན་ཞུས་ཏེ། རྒྱལ་པོས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་གནང་ན་མི་ལེགས་པ་དང་། རྒྱལ་ཕྲན་གསུམ་གྱིས་མཐའ་མཚམས་ན་གུ་གེར་གྱེན་ལོག་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ། གུ་གེའི་ཕྱོགས་ཀྱི་ནང་པའི་གྲྭ་བཙུན་མང་པོ་རྒྱལ་པོར་བློ་ལོག་ངེས་ཡིན་ཚུལ། ལྷག་པར་དུ་གུ་གེར་སྟངས་འཛིན་གནང་མི་ཐུབ་པའི་གནས་སྟངས་སོགས་ཞུས་ཡོད་པ་མ་ཟད། བོད་ཀྱི་བླ་མ་གྲགས་ཅན་ཁ་ཤས་གདན་དྲངས་ནས་རྒྱལ་པོར་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་དགེ་མཚན་གླེང་འདུག ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་ཀྱི་འཕྲིན་ཡིག་ཏུའང“ཟླ་གཉིས་ཀྱི་རིང་། རྒྱལ་པོ་ཕོ་བྲང་དུ་ཐེངས་གཉིས་ཕེབས་ཡོད་ནའང་། ཁོང་ཉིན་གཅིག་ལའང་བཞུགས་དབང་མེད་པར་ཕྱིར་ཁོང་གི་ནུ་བོ་ལྷ་བཙུན་དེའི་སར་ཕེབས་པར་བྱེད།”[39]ཅེས་བྲིས་ཡོད། རྒྱལ་པོའི་ནུ་བོ་ལྷ་བཙུན་བློ་བཟང་ཡེ་ཤེས་འོད་དང་ཁུ་བོ་ལྷ་བཙུན་སོགས་ཀྱིས་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་བཀྲ་ཤིས་གྲགས་པའི་བློ་ཁ་བསྒྱུར་རྩིས་གནང་འདུག་ནའང་། བྱེད་ཐབས་འདིས་ཕན་རླབས་ཆེན་པོ་ཐོགས་མེད། སྐབས་དེར་ཨང་ཋོ་ནཱིས་ཀྱིས་རྒྱལ་པོར་ནང་པ་དང་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་ཐོག་ནས་རྩོད་པ་བྱེད་དགོས་པའི་རེ་འདུན་བཏོན་རྗེས། རྒྱལ་པོས་ཀྱང་ཁོང་གི་རེ་འདུན་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་གནང་སྟེ་རྩོད་པ་བྱེད་དུ་བཅུག་ཡོད། ཁོང་ཚོའི་རྩོད་གཞི་དང་པོ་ནི་དཀོན་མཆོག་གི་ངོ་བོ་དང་། གཉིས་པ་ནི་སྐྱེ་བ་སྔ་ཕྱིའམ་འཁོར་བ་འཁོར་ཚུལ། གསུམ་པ་ནི་མ་ཎི་ཡིག་དྲུག་གི་ནང་དོན་གསུམ་རེད། སྐབས་དེར་ཁོང་གིས་ནང་པའི་དགེ་སློང་ཚོ་དང་མཉམ་དུ་རྩོད་གླེང་བྱས་ཏེ་ནང་པའི་དགེ་སློང་དག་ལ་གྲག་འགུལ་མེད་པ་བཟོས་པ་དང་། ཁོང་ཚོས་དཀོན་མཆོག་གི་ངོ་བོ་མི་ཤེས་པ་དང་། འཁོར་བ་འཁོར་ཚུལ་གྱི་གཏམ་ལ་གཏན་ཚིགས་མེད་པ། མ་ཎི་ཡིག་དྲུག་གི་ནང་དོན་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་མི་ཤེས་ཚུལ་སོགས་དང་། རྩོད་པ་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ལ་དད་པ་སྐྱེས་པ་དང་། ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་ལ་མི་དགའ་བའི་རྣམ་འགྱུར་བསྟན་ཚུལ་བཤད་ཡོད། འོན་ཀྱང་། མཐོ་གླིང་དགོན་པའི་དགེ་སློང་ཚོའི་ཁྲོད་དུ་གོང་གི་དོན་ཚན་གསུམ་མི་མཁྱེན་མཁན་ཡོད་མི་སྲིད་སྟབས། ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་འདིས་བྲིས་པའི་ལོ་རྒྱུས་འདི་དག་ལ་དག་ཐེར་བྱེད་འདོད་ཡོད་ནའང་གནས་སྐབས་རིང་གཞི་རྩའི་དཔྱད་ཡིག་མ་རྙེད་དོ།།

དེ་ནས་རྒྱལ་པོའི་ནུ་བོ་ལྷ་བཙུན་བློ་བཟང་ཡེ་ཤེས་འོད་ཀྱིས་བྱེད་ཐབས་གཞན་པ་ཞིག་སྤྱད་ཡོད་པ་འདི་ལྟ་སྟེ། གུ་གེ་རྒྱལ་པོས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་པ་ཇེ་མང་དུ་གཏོང་བཞིན་ཡོད་པས། ཁོང་གིས་ཀྱང་བོད་མི་མང་པོ་དགོན་སྡེར་ཞུགས་ཏེ་རབ་བྱུང་སྒྲུབ་ཏུ་བཅུག་པ་དང་། གྲྭ་བཙུན་མང་པོའི་སྟོབས་ཤུགས་ལ་བརྟེན་ནས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོར་རྒོལ་འདོད་ཀྱི་འཆར་གཞི་བཏིངས་ཡོད་པར་མངོན། ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ་ལགས་ཀྱི་འཕྲིན་ཡིག་ལྟར་ན། ཁོང་གིས་ཉིན་གཅིག་ལ་མི་གྲངས་བརྒྱ་དང་ཉི་ཤུ་རབ་བྱུང་སྒྲུབ་ཏུ་བཅུག་ཅིང་། མུ་མཐུད་དུ་དེ་ལྟར་གནང་བས། གུ་གེའི་དམག་མི་ཇེ་ཉུང་དུ་གྱུར་པ་རེད་ཅེས་འཁོད་འདུག[40] རྒྱུ་མཚན་དེ་ལ་རྐྱེན་བྱས་ཏེ་གུ་གེ་རྒྱལ་པོས་མི་བདུན་རྩ་འཛུགས་ཀྱིས་བོད་མི་ཁྱིམ་པ་བ་རྣམས་རབ་བྱུང་སྒྲུབ་ཏུ་མ་བཅུག་པར་གྲྭ་བཙུན་རྣམས་ཕྱིར་སྐྱ་སེར་ཕབས་ཏེ་ནང་བསྟན་བསྣུབས་པའི་སྤྱོད་ངན་ལག་ཏུ་བསྟར་བ་དང་། དེ་དག་ལ་རྒོལ་རྡུང་མནར་གཅོད་སོགས་བཏང་བ་ཙམ་དུ་མ་ཟད། སྔར་གྱི་གྲྭ་པའི་གྲངས་འབོར་ལྔ་སྟོང་ཙམ་ནས་ལྔ་བཅུ་ཙམ་ལ་མི་ལོངས་ཙམ་དུ་བཟོས་ཤིང་། གྲྭ་པ་ལ་ལ་ཞིག་འཁོར་བ་སྐྱོང་དུ་བཅུག་པ་དང་། ལ་ལ་ཞིག་རི་ཕུག་ཏུ་འགྲོ་དགོས་པའི་བཀའ་སོགས་བཏང་བ་རེད། ཕྲན་གྱི་ལྟ་ཚུལ་ལྟར་ན། འདི་ནི་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་འཇིག་རྐྱེན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ངོ་མ་དེ་ཡིན་པར་སྙམ།

བར་སྐབས་དེར། གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་ནང་འཁོར་དང་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་ཚོའི་བར་ལ་སྔར་ལས་འབྲེལ་བ་ཟབ་མོ་ཆགས་ཤིང་། ལྷག་པར་དུ་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་དང་། བཙུན་མོ། ཨང་ཋོ་ནཱི དྷུ་ ཨང་དྷུ་ཝེ་དྷུ། ཁོང་གི་ཆོས་གྲོགས་ཚོ་ཁ་འབྲལ་མི་ཕོད་པའི་ཚུལ་དུ་གྱུར། རིམ་གྱིས་རྒྱལ་པོ་དང་། བཙུན་མོ། རྒྱལ་སྲས་སོགས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལ་ཞུགས་ཤིང་། ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ལས་བྱུང་བའི་ལྷ་ཡུལ་དང་དམྱལ་བའི་སྒྲུང་གཏམ་སོགས་ཀྱིས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོ་གཙོས་པའི་བཙུན་མོ་སོགས་འཇིག་རྟེན་གཞན་ཞིག་ཏུ་དྲངས་འདུག་ལ། སྐབས་དེར་བོད་མི་མང་པོ་ཞིག་ཀྱང་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལ་ཞུགས་ཡོད་སྐད། ཧྥུ་ཝང་སི་སུ་ཁོ དྷུ ཨ་ཛེ་སེ་དྷོ་ལགས་ཀྱི་ཟིན་བྲིས་ལྟར་ན། སྐབས་དེར་གུ་གེའི་ཕྱོགས་སུ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལ་ཞུགས་པའི་བོད་མི་བཞི་བརྒྱ་ལྷག་ཡོད་པར་མངོན།

གང་ལྟར་ཡང་། གུ་གེ་རྒྱལ་པོས་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་དང་གུ་གེའི་གྲྭ་བཙུན་དག་ལ་རྒོལ་རྡུང་བཏང་བའི་རྒྱུ་མཚན་དེ་ལ་བརྟེན་ནས། གུ་གེའི་གྲྭ་བཙུན་དག་གིས་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་གུ་གེར་བོས་ཚུལ་གྱི་གནས་ཚུལ་དེ་དེང་སང་གི་ཞིབ་འཇུག་པ་རེ་ཟུང་གི་ལྟ་ཚུལ་དྲངས་ན། དཔེར་ན། གུར་མགོན་སྐྱབས་ཀྱིས‘‘ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་དམག་དཔུང་གུ་གེར་དྲངས་པ་ནི་གུ་གེའི་གྲྭ་བཙུན་དག་གིས་བོས་པ་ཡིན་པར་སྙམ་ཞིང་། དེའི་ཕྱིས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་པ་དག་གིས་ཀྱང་དེ་ལྟར་ངོས་འཛིན་བྱེད་པ་དང་།”[41]ཞེས་གསུངས་ཡོད་ལ། «བོད་བཙན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་དང་འབྲེལ་བའི་མཐའ་དཔྱོད་གཅེས་བསྡུས»སུ‘‘གུ་གེའི་མི་སེར་དང་ལ་དྭགས་མཉམ་དུ་འབྲེལ་ནས་གནམ་བདག་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཆོས་འཆད་མཁན་རྣམས་མཐར་སྐྲོད་གཏོང་བའི་སྤྱོད་ལམ་གྱིས་བོད་རིགས་མི་དམངས་རྡོག་རྩ་གཅིག་བསྒྲིལ་བགྱིས་ཏེ་ཕྱིའི་བཙན་འཛུལ་བར་ངོ་རྒོལ་དྲག་པོ་བྱེད་པའི་གསར་བརྗེའི་ལམ་སྲོལ་མཚོན་གྱི་ཡོད་ལ།[42]ཞེས་ཀྱང་གསུངས་འདུག དེ་ནས་ཨ་རི་བ་ཟི་བན་སོན ཁ་རན(Swenson, Karen) གྱིས་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་ཏུ་གུ་གེའི་དགེ་སློང་ཚོས་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་གུ་གེར་བོས་པ་དང་། ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་གོ་སྐབས་དེ་དང་བསྟུན་ནས་གུ་གེ་བཅོམ་ཞིང་། ཡུལ་དེར་བཞེངས་པའི་ཡེ་ཤུའི་ལྷ་ཁང་ཡང་གཏོར་བཤིག་བཏང་ཚུལ་[43]བྲིས་འདུག་པ་མ་ཟད། ཨི་ཊ་ལིའི་མཁས་པ་ལོའུ་ཆོ་ནོ ཕུས་ཊི་ཆི( Luciano Petech ) ལགས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི«ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས»ཞེས་པའི་དེབ་ཏུའང་གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་སྤུན་ལྷ་བཙུན་བློ་བཟང་འོད་ཀྱིས་ལ་དྭགས་དམག་གུ་གེར་བོས་[44]པ་ལྟ་བུ་གསུངས་ཡོད།

ཧྥུ་ཝང་སི་སུ་ཁོ དྷུ ཨ་ཛེ་སེ་དྷོ་ལགས་ཀྱི་ཟིན་བྲིས་སུ‘‘གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་མངའ་ཞབས་པ་ཚོས་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་གུ་གེར་གདན་འདྲེན་ཞུས་པ་དང་། ་་་ ་་་ ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་གུ་གེ་བཙན་འཛུལ་བྱས་ཤིང་། ཁོང་གི་ནང་མི་ཚང་མ་བཙོན་འཇུག་བྱས་ཏེ་ཁྲིད་པ་རེད།་་་ ་་་  ཁོང་གི་མངའ་ཞབས་པ་རྣམས་ཁོང་གི་དགྲ་བོ་ངོ་མར་གྱུར་པ་རེད།”[45]ཅེས་སོགས་འཁོད་འདུག་པས། ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་གུ་གེར་གདན་འདྲེན་ཞུ་མཁན་ནི་གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་མངའ་འོག་ཏུ་ཡོད་པའི་མི་ཁ་ཤས་ཡིན་ཚུལ་བསྟན་ཡོད། འོན་ཀྱང་། ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་འདིས་དེ་ནི་རྒྱལ་པོས་བཙུན་མོ་གཉིས་བླངས་པའི་རྣམ་སྨིན་ལས་བྱུང་ཚུལ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་དང་འབྲེལ་ཏེ་བྲིས་ཡོད་པས་དཔྱད་རིན་མ་མཆིས་ཀྱང་། ད་དུང་ཁོང་གི་ཟིན་བྲིས་སུ་གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་དམག་གི་ནུས་ཤུགས་ཕམ་ཉེས་གཏོང་མཁན་ནི་གུ་གེའི་བླ་བཙུན་དག་རེད་ཅེས་བྲིས་ཡོད་པས། ང་ཚོས་ཤེས་ཐུབ་པ་ནི་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་གུ་གེར་སྐད་གཏོང་མཁན་གྱི་མི་སྣ་གུ་གེའི་ཡུལ་མི་ཡིན་པ་དེ་རེད།

གུ་གེའི་ཡུལ་མིའི་ངག་རྒྱུན་དུ་གུ་གེ་ནི་ལ་དྭགས་དང་སིང་པ་གཉིས་མཉམ་འབྲེལ་བྱས་ཏེ་བཅོམ་ཚུལ་དཔེར་ན། སིང་དང་ལ་དྭགས་སྦྲེལ་སོང་། ། གུ་གེ་དམྱལ་བར་བསྐྱལ་སོང་། ། ཞེས་དམངས་ཁྲོད་དུ་འབྱམས་པའི་གླུ་ཡོད་ནའང་། སྐབས་དེའི་སིང་པའི་གནས་བབ་ཅི་འདྲ་ཞིག་ཡིན་མིན་ཆ་འཚལ་མོད། ཕྱིས་སུ་སིང་པས་ལ་དྭགས་ལ་དམག་འཁྲུག་བརྒྱབ་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་ཁག་ཏུ་འབྱུང་ལ། དེང་སང་སིང་པ་འདི་ཀསྨིར་ཡུལ་གྱི་གྲོང་རྡལ་ཞིག་ཡིན་པ་རེད།  «སྟག་ཚང་རས་པའི་རྣམ་ཐར»དུ། “ལྕགས་ཕོ་རྟ་ལོ་ཆུ་མུར་ཏི་པས་འབངས་གྱེན་ལོག་གིས་གུ་གེ་བོད་འབྲོག་ཀུན་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་ལ་ཕུལ།”[46]ཞེས་གསལ་བ་དང་། «ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་འཆི་མེད་གཏེར»དུའང“ལྕགས་ཕོ་རྟ་ལོ་ཡེ་ཤུའི་འཁྲུངས་ལོ་ནང་ཆུ་མུར་ཏི་པས་གུ་གེ་ལ་འབངས་གྱེན་ལོག་བྱས། རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་ཕྱག་གུ་གེའི་ཡུལ་ཕུལ་ཟིན་ནས་ཡོད་ཀྱང་། གུ་གེའི་རྒྱལ་ས་རྩ་བ་རང་(རྩ་བྲང)གི་མཁར་ནས་གུ་གེའི་རྒྱལ་པོ་མ་བབས་ཀྱང་། སྟག་སྤྲུལ་ལ་བཟང་བར་མཛད་དུ་ཞུས་ནས་ཁོང་དེར་མ་ཕེབས་གོང་དུ་མཁར་ལས་བབས་ཀྱང་དེའི་མལ་དུ་ཕིར་ཆུ་པ་ཀུན་མཁར་ནང་ཞུགས་ཡོད་པ་དང་། སྟག་སྤྲུལ་དེར་བྱོན་པ་དང་དེ་དག་ཀྱང་བབ་པའང་གོང་གི་རྣམ་ཐར་ལས་མངོན་ནོ། །”[47]ཞེས་གོང་གི་སྟག་ཚང་བླ་མའི་རྣམ་ཐར་རྒྱབ་རྟེན་དུ་བྱས་ཏེ་སྐབས་དེའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཁ་ཇེ་གསལ་དུ་བཏང་འདུག ཆུ་མུར་ཏི་པ་འདི་རེ་ཞིག་གུ་གེའི་མངའ་འོག་ཏུ་ཡོད་པའི་ཡུལ་ལུང་ཞིག་ཡིན་པ«ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་འཆི་མེད་གཏེར»དུ‘‘ཕྱིས་སུ་རེ་ཞིག་སྤུ་ཏི་ཆུ་མུར་ཏི་རྣམས་གུ་གེའི་རྒྱལ་པོའི་འོག་ཏུ་ལུས་ནས།”[48]ཞེས་འབྱུང་ལ།  དེང་སང་ཆུ་མུར་ཏི་པ་ཡང་ཀསྨིར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་ཞིག་ཡིན་ཅིང་། རྒྱ་དཀར་ནག་གཉིས་ཀྱི་རྩོད་གཞི་ཅན་གྱི་ཡུལ་ལུང་ཞིག་ཆགས་ཡོད། གང་ལྟར་གོང་གི་ལོ་རྒྱུས་འདི་དག་ལ་བལྟས་ན་སིང་པ་དང་ཆུ་མུར་ཏི་པ་གཉིས་ཀྱིས་ལ་དྭགས་ལ་རོགས་རམ་བྱས་པ་ལྟ་བུར་མངོན་ནའང་། ཧྥུ་ཝང་སི་སུ་ཁོ དྷུ ཨ་ཛེ་སེ་དྷོ་ལགས་ཀྱི་ཟིན་བྲིས་སུ་དེ་ལྟ་བུའི་ལོ་རྒྱུས་མི་འབྱུང་མོད། ཁོང་གིས་སྐབས་དེའི་གནས་ཚུལ་གནད་འགན་ཅན་ཞིག་བྲིས་ཡོད་པ་དེའི་ནང་དོན་ཁོལ་དུ་ཕྱུང་སྟེ་བསྒྱུར་ན་འདི་ལྟར། “དེ་ནས་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་ཕེབས་ནས་དབང་བསྒྱུར་བྱས་པ་རེད། ཕམ་ཉེས་སུ་ཕྱིན་པའི་རྒྱལ་པོའི་སྟོབས་ཤུགས་ཉམས་པར་བརྟེན། འབངས་མི་ཚོས་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོར་རྒྱལ་མཁར་གྱི་སྒོ་ཕྱེས་ཤིང་། ང་ཚོའི་རྒྱལ་པོ་ཡོངས་སུ་ཕམ་ཟིན། ཡིན་ནའང་ཁོང་ལོ་ཤས་རིང་སྦས་སྐུང་གནང་ཆོག་ཀྱང་། ཁོང་གིས་གྲོས་མོལ་གནང་སྟེ། ཁོང་གུ་གེར་སྡོད་རིང་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོར་ལོ་རེར་དཔྱ་ཁྲལ་འབུལ་ཆོག་པ་བྱས་ནའང་། རྒྱུ་ལ་རྔམ་པའི་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་གུ་གེའི་རྒྱུ་ནོར་འཕྲོགས་ཏེ། རྒྱལ་པོ་དང་ཁོང་གི་ནང་མི་འཁོར་དང་བཅས་པ་འཛིན་བཟུང་གིས་ལ་དྭགས་སུ་ཁྲིད་པ་རེད།”[49]ཅེས་གསུངས་འདུག་ལ། འདི་ནི་དཔྱད་གཞི་ཡིག་ཆ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཀྱང་རེད་སྙམ།

དེ་བས། གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་འཇིག་ཚུལ་ལ་ངག་རྒྱུན་རེ་ཟུང་ཡོད་པ་དཔེར་ན།  གཅིག་ནི་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་གོར་ནད་ཅེས་པའི་ནད་ཡམས་ཆེན་པོ་ཞིག་བྱུང་སྟེ་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་འཇིག་པ་དང་། གཉིས་ནི་སོག་པོའི་དམག་གིས་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་བསྣུབས་པ་དང་། གསུམ་ནི་གུ་གེ་སོགས་བོད་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ལུང་པ་མང་པོ་ཉམས་རྒུད་བྱུང་བ་ནི། ཆུ་མེད་པར་སོང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཡིན་ཚུལ་གྱི་ངག་རྒྱུན་ཡོད་པ་དེ་དག་བདེན་པ་མ་ཡིན་པ་གོང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ལ་བལྟས་ན་ངེས་ཤེས་འདྲོངས་ནུས་སོ། །

ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་གུ་གེར་དམག་དྲངས་པ་དང་། དམག་འདྲེན་དགོས་དོན་ནི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་རྩ་མེད་དུ་གཏོང་ཆེད་མིན་པར་དགོངས་མཁན་ཡོད་ནའང་། ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་གུ་གེ་དབང་དུ་བསྡུས་མ་ཐག ཧྥུ་ཝང་སི་སུ་ཁོ དྷུ ཨ་ཛེ་སེ་དྷོ་ལགས་སྤྱི་ལོ་༡༦༣༡ལོའི་ཟླ་༥པའི་ནང་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་འབྱོར་ཏེ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་ལ་མཇལ་ཡོད་པ་དང་། དེ་ནས་ལོ་དེའི་ཟླ་༡༠པའི་ནང་ལ་དྭགས་སུའང་ཐེངས་གཅིག་མཇལ་ཏེ་ཁོང་གི་ཡོང་དོན་རྣམས་རྒྱལ་པོར་ཞུས་སྐབས། ཕོ་བྲང་གི་སྐུ་འཁོར་ཞིག་གིས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་ཁོང་ལ་དྭགས་ཕྱོགས་སུ་བཞུགས་ཆོག་པ་དང་། གུ་གེ་དང་རུ་ཐོག་ཏུའང་གནས་སྡོད་བྱེད་ཆོག་ཚུལ་བཤད་འདུག་ནའང་། རྒྱལ་པོས་དངོས་སུ་བཀའ་གནང་མེད། ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་འདིའི་ཟིན་བྲིས་སུ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་དངོས་སུ་བཀའ་ཁྲོལ་མ་གནང་བ་དེས་ཁོང་གིས་དོན་དངོས་སུ་ལ་དྭགས་དང་གུ་གེའི་ཕྱོགས་སུ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་སྤེལ་འདོད་མེད་ཚུལ་བསྟན་ཡོད་ཅེས་བྲིས་འདུག་ལ། རྒྱུ་མཚན་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་ཧྥུ་ཝང་སི་སུ་ཁོ དྷུ ཨ་ཛེ་སེ་དྷོ་ལགས་ལ་དྭགས་སུ་བཞུགས་འདོད་མེད་པར་ཁ་ཆེའི་ཡུལ་བརྒྱུད་དེ་རྒྱ་གར་དུ་ཕྱིར་ལོག་གནང་ཡོད། ལྷག་པར་དུ་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོའི་དམག་དཔུང་དག་གིས་གུ་གེ་དང་རུ་ཐོག་ཏུ་བཞེངས་པའི་ཡེ་ཤུའི་ལྷ་ཁང་རྩ་བརླག་ཏུ་བཏང་བ་དང་། ཡེ་ཤུའི་རྗེས་འཇུག་པ་དག་ལ་དྭགས་སུ་བཙན་ཁྲིད་བྱས་པའི་གནས་ཚུལ་དེ་དག་ལ་བསམ་ན་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་ནི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ལ་བརྩི་མཐོང་ཡོད་མཁན་ཞིག་ཏུ་མ་མཐོང་ངོ་། །

སྤྱི་ལོ་༡༦༣༧ ལོར་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་རྣམས་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ཕྱིར་ལོག་ཆོག་པའི་བཀའ་འཁྲོལ་གནང་སྐོར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐར་ཐོར་ཞིག་ཨོལ་གྷུ རྡལ་དྷེ(Hugues Didier) ལགས་ཀྱིས«བོད་དུ་བསྐྱོད་པའི་ཕོར་ཆི་གྷལ་གྱི་མི»ཞེས་པའི་དེབ་དེའི་མཆན་འགྲེལ་དུ་བྲིས་ཡོད་པ་མཐོང་ཡང་། འདིར་མཁྱེན་དགོས་པ་ཞིག་ཡོད་པ་ནི། སྐབས་དེའི་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་ནི་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་མིན་པར་ཁོང་གི་སྲས་བདེ་ལྡན་རྣམ་རྒྱལ་མཆོག་ཡིན་པ་དེ་རེད། བདེ་ལྡན་རྣམ་རྒྱལ་འདི་འབྲུག་པ་བཀའ་བརྒྱུད་ལ་དད་མོས་གནང་མཁན་ཞིག་ཡིན་མོད། རྒྱལ་མཆོག་ལྔ་པ་ཆེན་པོའི«རང་རྣམ་དུ་ཀཱུ་ལའི་གོས་བཟང»དུ‘‘མངའ་རིས་ལ་དྭགས་བདེ་ལྡན་རྣམ་རྒྱལ་འབངས་བཅས་ཞྭ་སེར་ཅོད་པན་འཆང་བའི་རིང་ལུགས་སུ་བསྒྱུར་ཏེ་སྲས་བློ་བཟང་ངག་དབང་ཕུན་ཚོགས་ཆོས་སྒོར་ཞུགས་པའི་འཛམ་གླིང་མཆོད་སྡོང་ཆེན་མོ་བླ་ན་མེད་པ་དཔལ་ལྡན་འབྲས་སྤུངས་སུ་མོས་སེམས་ཀྱི་བསླབ་གཉེར་མཛད་པའི་མཐུན་རྐྱེན་དུ། གཞིས་སྟེང་དང་། ར་ཕྱི་ཁང་པ། མི་(༡༢༤བ)སེར་སྡད་གྲོང་རྐང་བཅུ་གཉིས་འབྲུ་འབབ་ཁལ་སྟོང་ཕྲག་གཅིག’’[50]ཅེས་གསལ་བས་སྐུ་ཚེའི་སྨད་དུ་དགེ་ལུགས་པར་བསྒྱུར་བར་མངོན་ནའང་། «ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་འཆི་མེད་གཏེར»དུ‘‘མདོར་ན་རྒྱལ་པོ་བདེ་ལྡན་རྣམ་རྒྱལ་ནི་རྒས་ཁར་མུ་སུལ་མཱན་གྱི་ཆོས་སུ་ཞུགས་ནས་མཚན་དུ་ཨཀ་བད་མཱུད་ཁཱན་གསོལ་ཏེ’’[51]ཞེས་འཁོད་པ་གང་ལྟར་ཡང་། རྒྱལ་པོ་བདེ་ལྡན་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་སྐབས་སུ་སྔར་ལྟར་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་དག་གིས་གུ་གེའི་ཕྱོགས་སུ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་བར་འབད་བརྩོན་བྱེད་མཁན་བྱུང་ཡོད། མར་ཉོལ མར་ཁུ་ཞུ་བའི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་འདི་རྒྱ་གར་དང་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ཕར་འགྲོ་ཚུར་འགྲོ་བྱས་ཏེ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་དག་གུ་གེར་གདན་འདྲེན་ཞུ་བར་ཐབས་ཤེས་སྣ་ཚོགས་གནང་འདུག་ཀྱང་། སྤྱི་ལོ་༡༦༤༡ལོར་ཁོང་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་བཙོན་ལ་ཚུད་ཡོད་ལ། ལོ་དེའི་ཕྱི་ལོར་བཙོན་དུ་གྲོངས་འདུག «མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ་གསར་རྙེད»ནང་བཞུགས་པའི‘‘འཛམ་གླིང་རྒྱས་བཤད”དུ་ཁོང་གུ་གེའི་ལམ་བར་ཞིག་ཏུ་ཇག་པས་བཀྲོངས་ཚུལ་བྲིས་འདུག ཁོང་གྲོངས་ནས་མི་ལོ་དྲུག་ཅུ་ལྷག་གི་རིང་གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་གཅིག་ཀྱང་འབྱོར་མེད་པ་རེད།

མདོར་བསྡུས་ན། ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་དབང་དུ་བསྡུས་པ་དང་ཆབས་ཅིག སྟོད་མངའ་རིས་ཀྱི་ལུང་ལུང་མང་པོ་ཞིག་ཀྱང་ཆབས་འོག་ཏུ་བཅུག་པ«ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས»སུ“གུ་གེ་ལ་དམག་བརྒྱབ་ནས། ཇོ་བོ་བདག་པོ་ཕབ་ནས། གུ་གེ་རྩ་བྲང་(ཧྲངས་)དང་ལོས་ལོང་ཕྱག་ཏུ་བཞེས། རུ་ཐོག་གི་ཨང་པ་ཡང་ཕབ་ནས་རུ་ཐོག་ཀྱང་ཕྱག་ཏུ་བཞེས། དབུས་གཙང་ལ་དམག་མཛད་ནས་ཤི་རི་དང་ཀྱར་ཀྱར་དམར་ཆག་བཏང་ནས་དབུས་གཙང་གི་རྒྱལ་པོ་སྡེ་པ་གཙང་པས་གསེར་དངུལ་ཇ་སོགས་པ་དྲེའུ་སྒལ་མང་པོ་ཕུལ་བ་ལ་ཐུགས་མགུ་ནས་ལ་དྭགས་ཀྱི་དམག་དང་བཅས་ཕྱིར་ཕེབས་ཀྱིས་ལྷོ་མོ་སྡང་མངའ་འོག་ཏུ་བཅུག སྤུ་རང་གུ་གེ་ཟངས་དཀར་སྤུ་ཏི་བུ་རིག་ཡན་ཆོད་ཤར་གྱི་མར་ཡུམ་ལ་མན་ཆོད། རུ་ཐོ་དང་གསེར་ཁ་ཕན་ཆོད་མངའ་འོག་ཏུ་བསྡུས་ནས་ལ་དྭགས་དར་ཞིང་རྒྱས།”[52]ཞེས་གསལ་བས། ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོའི་དམིགས་འབེན་གཙོ་བོ་དེ་གུ་གེ་ཁོ་ན་མིན་པར་སྟོད་མངའ་རིས་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་ཕལ་ཆེ་བ་ཡིན་ལ། ཁོང་གིས་དེ་ལྟར་གནང་དོན་ནི་ཡངས་ཤིང་རྒྱ་ཆེ་བའི་མངའ་རིས་ས་ཆ་དེ་དབང་དང་འབྱོར་བ་གང་ཐད་ནས་ལ་དྭགས་ལ་ཁེ་ཕན་ཡོད་པའི་དབང་གིས་ཡིན་ལ། ལྷག་པར་དུ་ལ་དྭགས་ཀྱི་དར་རྒྱས་དང་སྟོབས་ཤུགས་ལའང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པས་ཡིན། ད་དུང་ལ་དྭགས་གཞུང་ལ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་སྟོབས་ཤུགས་དང་འབྱོར་བ་ཡོད་ཚེ་རྒྱ་གར་དུ་ཡོད་པའི་མོལ་གོལ་གྱི་བཙན་འཛུལ་ལའང་སྐྲག་དགོས་དོན་མེད་པ་བཅས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱབ་ལྗོངས་ཡོད་པས་སོ། །

མཇུག་བསྡུ་བའི་གཏམ།

དུས་རབས་བཅུ་བདུན་པའི་ལོ་རབས་སུམ་ཅུ་པའི་ནང་བོད་བཙན་པོའི་གདུང་རྒྱུད་སྐྱིད་ལྡེ་ཉི་མ་མགོན་ནས་བཟུང་ཁོང་གི་བུ་རྒྱུད་རྣམས་ཀྱིས་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་ལ་དབང་བསྒྱུར་ནས་མི་ལོ་བདུན་བརྒྱ་ལྷག་སོང་མཐར། ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་སེང་གེ་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་གུ་གེ་དབང་དུ་བསྡུས་པས། གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་མཇུག་བསྒྲིལ་བ་རེད། ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོས་དེ་ལྟར་གནང་རྐྱེན་ནི་ནང་པའི་ཆོས་ལུགས་སྟེ་དགེ་ལུགས་པ་དང་འབྲུག་པ་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་གྲུབ་མཐའི་དབང་གིས་མ་ཡིན་ལ། སྐབས་དེར་ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོར་གོ་སྐབས་ཤིག་བྱུང་བ་ནི། གུ་གེའི་ཡུལ་དུ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་དར་བ་དེས་རྒྱལ་པོ་ནང་འཁོར་མ་འཆམས་པ་དང་། འབངས་གྱེན་ལོག་བྱུང་བ་དེ་རེད། ཁོང་གིས་གོ་སྐབས་དེ་དང་བསྟུན་ནས་གུ་གེ་རྒྱལ་རབས་རྩ་བརླག་ཏུ་བཏང་ཚུལ་གོང་དུ་ཞུས་པ་དེ་ལྟར་ལགས་ཤིང་། སྐབས་འདིར་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྐྱོ་གར་གཞན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི། ལ་དྭགས་རྒྱལ་པོ་བདེ་ལྡན་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་བོད་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་ཤེལ་དཀར་དང་ས་དགའ་སོགས་སུ་བཙན་འཛུལ་བྱེད་སྐབས། རྒྱལ་མཆོག་ལྔ་པ་ཆེན་པོ་དང་། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། སོག་པོ་དཱ་ལེ་ཧན་མཉམ་འཛོམས་ཀྱིས་བཀའ་བསྡུར་གནང་སྟེ་ལ་དྭགས་ལ་རྒོལ་བརྡུང་སྤྲད་རྒྱུ་དང་། མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་མངའ་འོག་ཏུ་བསྡུ་བའི་གྲོས་ཐག་བཅད་རྗེས། སོག་པོའི་དམག་དཔུང་དགའ་ལྡན་ཚེ་དབང་གིས་དམག་དཔུང་དྲངས་ཚུལ«མི་དབང་རྟོགས་བརྗོད»དུ་འབྱུང་བ་ལྟར་ཡིན་ལ། དགའ་ལྡན་ཚེ་དབང་དང་ཁོང་གི་དམག་དཔུང་གིས་གུ་གེ་རྒྱལ་པོའི་མངའ་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པའི་ས་ཆ་མང་པོ་ཞིག་ཚུར་བླངས་ནས་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་མངའ་འོག་ཏུ་བཅུག་ནའང་། ལ་དྭགས་དང་། ཟངས་དཀར། དཀར་དཀྱིལ།  ཏོག ནག་ཁོ། བལ་ཏི། རྐང་ཕྲན། ཁུ་ནུ། གར་ཞ། ཉུང་ཏི། སྤི་ཏི། སྐྱོ་ནམ། ཤ་ཁོག གུ་རུམ། རྟ་མང་། དལ་པོ། ཡ་རྩེ་སོགས་བཅུག་མེད་པས། སྐྱིད་ལྡེ་ཉི་མ་མགོན་གྱི་བུ་གསུམ་གྱིས་དབང་སྒྱུར་བྱེད་སྐབས་ཀྱི་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་དང་བསྡུར་ན་གཞི་རྒྱ་ཆུང་དུ་ཕྱིན་པ་རེད། དེ་ལྟ་ནའང་། དེང་སང་བོད་དང་རིང་དུ་གྱེས་ནའང་། ཡུལ་ལུང་དེ་དག་གི་སྐྱེ་བོ་དག་གི་ལུས་སྟེང་ན་བཞུར་བ་ནི་བོད་ཀྱི་ཟུངས་ཁྲག་ཡིན་ནོ་ཞེས་ཞུ་འདོད་དོ། ། ཁ་དྲོ། བཀྲ་ཤིས།

དཔྱད་ཡིག་དང་ཞབས་མཆན། 

[1] འགོས་ལོ་ཙཱ་བ་གཞོན་ནུ་དཔལ (1392-1481) གྱིས‘‘ཉི་མ་དགོན་མངའ་རིས་སུ་བྱོན། དེ་ལ་སྲས་གསུམ་སྟེ། དཔལ་གྱི་མགོན། བཀྲ་ཤིས་ལྡེ་མགོན། ལྔ་གཙུག་མགོན་རྣམས་སོ། ཆེ་བས་མང་ཡུལ། བར་པས་སྤུ་ཧྲངས། ཆུང་བས་ཞང་ཞུང་སྟེ་གུ་གེའི་མངའ་ཞབས་ན་ཡོད་པ་ཡིན་ནོ།’’ཞེས་གསུངས་འདུག དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ། ཝཱ་ཎ་བཛྲ་བིདྱཱ་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ༢༠༠༢ ཤོག་གྲངས་ ༦༢ ན་གསལ།

སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་(1633-1703)‘‘གུ་གེ་ནི་བར་སྐབས་ཤིག་ཞང་ཞུང་གི་ཡུལ་དངོས་ཡིན་ཡང་བོད་ཆོས་རྒྱལ་གྱིས་གདུང་གིས་བཟུང་ཕྱིར་གུ་གེར་གྲགས།’’ཞེས་གསུངས།  དགའ་ལྡན་ཆོས་འབྱུང་བཻཌཱུ་རྱ་སེར་པོ། ཀྲུང་གོ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༨ ཤོག་གྲངས་ ༢༧༢ ན་གསལ།

དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས(1504-1588)“བོད་དང་སིམ་པའི་མཚམས་ན་གུག་གེ་ཅོག་ལ་གཉིས།”ཞེས་ཞང་ཞུང་གི་སྟོང་སྡེ་བཅུའི་ནང་གསེས་སུ་དྲངས་ཡོད།  ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦ ཤོག་གྲངས་ ༡༠༢ ན་གསལ།

གར་ཞྭ་བ་ཚེ་རིང་རྡོ་རྗེས་ཀསྨིར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་དྲངས་ནས་གུ་གེ་ནི་ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་ས་ཡིན་ཚུལ་འདི་ལྟར‘‘ཀཤི་མིར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་“རཱཛཏྲངྒ་རི་ཞེས་བྱ་བར་ཞང་ཞུང་གི་མིང“གུ་གེ་རུ་འཆད་འདུག “གུ་གེ་ནི་ཞང་ཞུང་གི་ལྟེ་བ་ཡིན་པ་དང༌།” ཞེས་གུ་གེ་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ལྟེ་བ་སྟེ་རྒྱལ་ས་ཡིན’’གསུངས་འདུག བོན་སྒོ། འདོན་ཐེངས་དྲུག་པ། ༡༩༩༣ ཤོག་གྲངས་༤༨ ན་གསལ།

[2] ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས། རྩོམ་སྒྲིག་འགན་འཁུར་བ་ཆོས་འཛོམས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༨༦ ཤོག་གྲངས་ ༤༨ ན་གསལ།

[3] ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་འཆི་མེད་གཏེར། བསོད་ནམས་ཚེ་བརྟན་ཡོ་སེབ་དགེ་རྒན། Sterling Publishers ༢༠༠༥ ཤོག་གྲངས་༢༩༤ ན་གསལ།

[4] ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས། རྩོམ་སྒྲིག་འགན་འཁུར་བ་ཆོས་འཛོམས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༨༦ ཤོག་གྲངས་ ༥༦ ན་གསལ།

[5] གནས་ཡིག་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། འབྲི་གུང་བ་གདན་རབས་སོ་བཞི་བ་ཆོས་ཀྱི་བློ་གྲོས། གངས་རི་ཆེན་པོ་ཏི་སེ་དང་མཚོ་ཆེན་མ་དྲོས་པ་བཅས་ཀྱི་སྔོན་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་སུ་བཀོད་པ་རབ་བྱེད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༨ ཤོག་གྲངས ༡༦༧ ན་གསལ།

[6] སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། དགའ་ལྡན་ཆོས་འབྱུང་བཻཌཱུ་རྱ་སེར་པོ། ཀྲུང་གོ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༨ ཤོག་གྲངས ༢༧༣ ན་གསལ།

[7] Handa, O. C BUDDHISTE Western Himalaya. Published by M.L/ Gidwani, Indus Publishing Company. P 227

[8] པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཡེ་ཤེས། པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱལ་གྱི་རྣམ་ཐར། བོད་ལྗོངས་མི་དམས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༠ ཤོག་གྲངས་ ༡༡༣ གསལ།

[9] ཀཿ་་ཐོག་ཚེ་དབང་རིག་འཛིན་ནོར་བུ། ཀཿ་་ཐོག་རིག་འཛིན་ཚེ་དབང་ནོར་བུའི་བཀའ་འབུམ། སྨད་ཆ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦ ཤོག་གྲངས ༡༡༥ གསལ།

[10]  གནས་ཡིག་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། འབྲི་གུང་བ་གདན་རབས་སོ་བཞི་བ་ཆོས་ཀྱི་བློ་གྲོས། གངས་རི་ཆེན་པོ་ཏི་སེ་དང་མཚོ་ཆེན་མ་དྲོས་པ་བཅས་ཀྱི་སྔོན་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་སུ་བཀོད་པ་རབ་བྱེད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་གྲངས་ ༡༧༡ ན་གསལ།

[11] ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས། རྩོམ་སྒྲིག་འགན་འཁུར་བ་ཆོས་འཛོམས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༨༦ ཤོག་གྲངས་ ༥༦ ན་གསལ།

[12] སྟོད་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱས་པར་བརྗོད་པའི་འབེལ་གཏམ་རིན་ཆེན་གཏེར་གྱི་ཕྲེང་བ། མངའ་རིས་སྲིད་གྲོས་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་བསྡུ་རུབ་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༦ ཤོག་གྲངས་ ༣༥ ནས ༣༦ བར་ན་གསལ།

[13] མངའ་རིས་ཆོས་འབྱུང་གངས་ལྗོངས་མཛེས་རྒྱན། གུ་གེ་ཚེ་རིང་རྒྱལ་པོ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦ ཤོག་གྲངས་ ༥༤ནས ༥༧ བར་ན་གསལ།

[14] བོད་བཙན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་དང་འབྲེལ་བའི་མཐའ་དཔྱོད་གཅེས་བསྡུས། ཆ་རིས་སྐལ་བཟང་ཐོགས་མེད། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༠ ཤོག་གྲངས ༢༧༦ ན་གསལ།

[15] གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་གནས་བཤད་ལམ་ཡིག་གསར་མ། ཆོས་འཕེལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༨ ཤོག་གྲངས་ ༦༠ ན་གསལ།

[16] སྟོད་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱས་པར་བརྗོད་པའི་འབེལ་གཏམ་རིན་ཆེན་གཏེར་གྱི་ཕྲེང་བ། མངའ་རིས་སྲིད་གྲོས་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་བསྡུ་རུབ་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༦ ཤོག་གྲངས་ ༣༦ ན་གསལ།

[17] སྟག་ཚང་རས་པའི་རྣམ་ཐར་དང་རྡོ་རྗེའི་མགུར། ཀུན་དགའ་ལྷུན་གྲུབ། ཤིང་སྤར། ལྡེབ་གྲངས་ ༦༥ ན་གསལ།

[18] དགའ་ལྡན་ཆོས་འབྱུང་བཻཌཱུ་རྱ་སེར་པོ། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། ཀྲུང་གོ་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༨ ཤོག་གྲངས ༢༧༣ ན་གསལ།

[19] ] Les Portugais au Tibet, Les premières relations jésuites (1624-1635) Traduite et Présentée par Hugues Didier. Edition Chandeigne.  1996 P 186

[20] A. McKay, ed. (2003), The History of Tibet, Volume II. Abingdon: Routledge, pp. 53-66

[21] ཀཿ་་ཐོག་ཚེ་དབང་རིག་འཛིན་ནོར་བུ། ཀཿ་་ཐོག་རིག་འཛིན་ཚེ་དབང་ནོར་བུའི་བཀའ་འབུམ། སྨད་ཆ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦ ཤོག་གྲངས ༥༤ ན་གསལ།

[22] དཔལ་ལྡན་ཡེ་ཤེས། པཎ་ཆེན་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་བློ་བཟང་དཔལ་ལྡན་ཡེ་ཤེས་དཔལ་བཟང་པོའི་གསུང་འབུམ། ཤིང་དཔར། བཀྲས་ལྷུན་པར་མ། པོད་གྲངས། ༣ ལྡེབ་གྲངས། ༧༥-༧༦ ན་གསལ།

[23] མིག་ཡིད་རྣ་བའི་དགའ་སྟོན། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༡ལོར་དཔར། ཤོག་གྲངས་༣༠-༣༡བར་ན་གསལ།

[24] མངའ་རིས་ཆོས་འབྱུང་གངས་ལྗོངས་མཛེས་རྒྱན། གུ་གེ་ཚེ་རིང་རྒྱལ་པོ།  བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦ ཤོག་གྲངས་ ༥༤ ན་གསལ།

[25] གུ་གེ་མཁན་ཆེན་ངག་དབང་གྲགས་པས་མཛད་པའི་མངའ་རིས་རྒྱལ་རབས་བཞུགས་ལགས་སོ། ། ཐོ་ལིང་དཔལ་དཔེ་མེད་ལྷུན་གྱིས་གྲུབ་པའི་གཙུག་ལག་ཁང་ལོ་༡༠༠འཁོར་བའི་རྗེས་དྲན་མཛད་སྒོའི་གོ་སྒྲིག་ཚོགས་ཆུང་གིས་དཔར་བསྐྲུན་ཞུས། ༡༩༩༦ ཤོག་གྲངས་ ༥༤ ནས ༥༥ བར་ན་གསལ།

[26] ལྷ་བླ་མ་ཡེ་ཤེས་འོད་ཀྱི་རྣམ་ཐར་རྒྱས་པ་བཞུགས་སོ། ། གུ་གེ་པཎ་ཆེན་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན། དབུ་མེད་བྲིས་མ། ལྡེབ་གྲངས་༨ ན་གསལ།

[27] གནས་ཡིག་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། འབྲི་གུང་བ་གདན་རབས་སོ་བཞི་བ་ཆོས་ཀྱི་བློ་གྲོས། གངས་རི་ཆེན་པོ་ཏི་སེ་དང་མཚོ་ཆེན་མ་དྲོས་པ་བཅས་ཀྱི་སྔོན་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་སུ་བཀོད་པ་རབ་བྱེད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་གྲངས་ ༡༦༡ ན་གསལ།

[28] གནས་ཡིག་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། འབྲི་གུང་བ་གདན་རབས་སོ་བཞི་བ་ཆོས་ཀྱི་བློ་གྲོས། གངས་རི་ཆེན་པོ་ཏི་སེ་དང་མཚོ་ཆེན་མ་དྲོས་པ་བཅས་ཀྱི་སྔོན་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་སུ་བཀོད་པ་རབ་བྱེད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་གྲངས་ ༡༦༧ ན་གསལ།

[29] པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཡེ་ཤེས། པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱལ་གྱི་རྣམ་ཐར། བོད་ལྗོངས་མི་དམས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༠ ཤོག་གྲངས་ ༡༡༣ ན་གསལ།

[30] པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཡེ་ཤེས། པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱལ་གྱི་རྣམ་ཐར། བོད་ལྗོངས་མི་དམས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༠ ཤོག་གྲངས་ ༡༡༤ ན་གསལ།

[31] སྟག་ཚང་རས་པའི་རྣམ་ཐར་དང་རྡོ་རྗེའི་མགུར། ཀུན་དགའ་ལྷུན་གྲུབ། ཤིང་སྤར། ལྡེབ་གྲངས་ ༦༨ ན་གསལ།

[32] མར་ཡུལ་ལ་དྭགས་ཀྱི་སྔོན་རབས་ཀུན་གསལ་མེ་ལོང་ཞེས་བྱ་བ། བཀྲ་ཤིས་རབ་རྒྱས། ཤོག་གྲངས་ ༢༠༥ ན་གསལ།

[33] སྟག་ཚང་རས་པའི་རྣམ་ཐར་དང་རྡོ་རྗེའི་མགུར། ཀུན་དགའ་ལྷུན་གྲུབ། ཤིང་སྤར། ལྡེབ་གྲངས་ ༦༣ ན་གསལ།

[34] སྟག་ཚང་རས་པའི་རྣམ་ཐར་དང་རྡོ་རྗེའི་མགུར། ཀུན་དགའ་ལྷུན་གྲུབ། ཤིང་སྤར། ལྡེབ་གྲངས་ ༦༣ ན་གསལ།

[35] མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་སྔོན་བྱུང་ལོ་རྒྱུས། གངས་རི་བ་ཆོས་དབྱངས་རྡོ་རྗེ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༦ ཤོག་གྲངས་ ༩༧ ན་གསལ།

[36] མི་དབང་རྟོགས་བརྗོད། མདོ་མཁར་ཞབས་དྲུང་ཚེ་རིང་དབང་རྒྱལ།  སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༢ ཤོག་གྲངས་ ༥༤༢ ན་གསལ།

[37] མངའ་རིས་ཆོས་འབྱུང་གངས་ལྗོངས་མཛེས་རྒྱན། གུ་གེ་ཚེ་རིང་རྒྱལ་པོ།  བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༦ ཤོག་གྲངས་ ༥༧ ན་གསལ།

[38] Les Portugais au Tibet, Les premières relations jésuites (1624-1635) Traduite et Présentée par Hugues Didier. Edition Chandeigne.  1996 Pp104

[39] Les Portugais au Tibet, Les premières relations jésuites (1624-1635) Traduite et Présentée par Hugues Didier. Edition Chandeigne.  1996 Pp 87

[40] Les Portugais au Tibet, Les premières relations jésuites (1624-1635) Traduite et Présentée par Hugues Didier. Edition Chandeigne.  1996 Pp 128

[41] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ། ༢༠༠༤ སྤྱི་དེབ་གསུམ་པ། ཤོག་གྲངས་ ༧ ན་གསལ།

[42] བོད་བཙན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་དང་འབྲེལ་བའི་མཐའ་དཔྱོད་གཅེས་བསྡུས། ཆ་རིས་སྐལ་བཟང་ཐོགས་མེད། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༠ ཤོག་གྲངས་ ༢༧༨ ན་གསལ།

[43] (19 March 2000). Echoes of a Fallen Kingdom. New York Times. Retrieved 23 January 2013.

[44] L. Petech (1977), The Kingdom of Ladakh, c. 950 – 1842 A.D. Rome: Ismeo, pp. 44-45.

[45] Les Portugais au Tibet, Les premières relations jésuites (1624-1635) Traduite et Présentées par Hugues Didier. Edition Chandeigne.  1996 Pp 181

[46] སྟག་ཚང་རས་པའི་རྣམ་ཐར་དང་རྡོ་རྗེའི་མགུར། ཀུན་དགའ་ལྷུན་གྲུབ། ཤིང་སྤར། ལྡེབ་གྲངས་ ༦༥ ན་གསལ།

[47] ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་འཆི་མེད་གཏེར། བསོད་ནམས་ཚེ་བརྟན་ཡོ་སེབ་དགེ་རྒན། Sterling Publishers ༢༠༠༥ ཤོག་གྲངས་༢༩༦ ན་གསལ།

[48] ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་འཆི་མེད་གཏེར། བསོད་ནམས་ཚེ་བརྟན་ཡོ་སེབ་དགེ་རྒན། Sterling Publishers ༢༠༠༥ ཤོག་གྲངས་༢༩༦ ན་གསལ།

[49] Les Portugais au Tibet, Les premières relations jésuites (1624-1635) Traduite et Présentées par Hugues Didier. Edition Chandeigne.  1996 Pp 181-182

[50] རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོའི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ། ། སེར་གཙུག་ནང་བསྟན་དཔེ་རྙིང་འཚོལ་བསྡུ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༩ པོད། ཇ། ཤོག་གྲངས་༡༦༣ ན་གསལ།

[51] ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས་འཆི་མེད་གཏེར། བསོད་ནམས་ཚེ་བརྟན་ཡོ་སེབ་དགེ་རྒན། Sterling Publishers ༢༠༠༥ ཤོག་གྲངས་ ༤༠༥ ན་གསལ།

[52] ལ་དྭགས་རྒྱལ་རབས། རྩོམ་སྒྲིག་འགན་འཁུར་བ་ཆོས་འཛོམས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༨༦ ཤོག་གྲངས་ ༥༦ ན་གསལ།

– – – – –