སྤྱིར་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཅེས་པ་ནི། སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་གི་ཤེས་བྱ་གང་ཞིག་ལ། ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་དཔྱད་ཞིབ་ཡང་དག་པ་བྱས་ཏེ། མཐའ་མའི་གྲུབ་དོན་ཁག་ཡིག་ངག་གང་རུང་བརྒྱུད་ནས་སྤེལ་བ་དེ་ཡིན། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཚན་རིག་ཤེས་བྱའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ། སྔར་མེད་ཤེས་བྱ་ཡོན་ཏན་གྱི་ལེགས་སྐྱེས་གསར་བ་ཕུལ་ཏེ། ཤེས་བྱ་གང་མང་ཞིག་མ་རྟོགས་པ་དང་། ལོག་པར་རྟོག་པའི་ཐེ་ཚོམ་གྱི་དྲི་མ་མཐའ་དག་སེལ་བཞིན་ཡོད་ལ། ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་གི་གྲུབ་འབྲས་ཁག་ལ་བརྟེན་ནས། སྲིད་འབྱོར་རིག་གསུམ་འཕྲུལ་རིགས་དང་བཅས་པའི། མིའི་རིགས་ཀྱི་དཔལ་ཡོན་ལ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་སྐུལ་འདེད་གཏོང་བཞིན་ཡོད། ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་གི་ལམ་སྟོན་དང་མཐུན་རྐྱེན་ལ་བརྟེན་ནས། འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་དཔལ་ཡོན་ལ་སྔར་བྱུང་མ་མྱོང་བའི་དར་སྤེལ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།
སྐབས་འདིའི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་ལུས་ནི། ཞིབ་འཇུག་སྙན་ཞུ་དང་། ཞིབ་འཇུག་ཆེད་རྩོམ། ཞིབ་འཇུག་དྲ་རྩོམ། མཐར་ཕྱིན་དཔྱད་རྩོམ། ཞིབ་འཇུག་དཔེ་དེབ། ཞིབ་འཇུག་བསྒྲགས་ཡིག་སོགས་དང་། དེ་བཞིན་སྒྲ་གཟུགས་གཉིས་ཀྱི་བརྒྱུད་ལམ་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གླེང་སློང་སོགས་ཀྱང་འདིའི་ཁོངས་སུ་འདུ་བ་ཡིན། ཚན་རིག་ཅེས་པའང་སྲོལ་རྒྱུན་ལྟར་གྱི་སྐྱེ་དངོས་རྫས་གསུམ་གྱི་སྡེ་ཚན་ཙམ་ལ་གོ་བ་མ་ཡིན་པར། ཤེས་བྱ་གང་ཞིག་ཐུན་མོང་གི་དངོས་མྱོང་གཞིར་བཟུང་ནས། རྒྱུ་མཚན་དང་དཔྱད་ཐབས་ཟུང་འབྲེལ་གྱི་སྒོ་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཚུལ་དེ་ལ་གོ་བ་ཡིན། སྤྱིར་ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཅེས་པ་དེ་ཡང་། ཤེས་བྱའི་རིག་ཚན་ཡོངས་རྫོགས་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཆོག་ལ། བརྒྱུད་རིམ་དེ་ལས་རྙེད་པའི་མཐའ་མའི་གྲུབ་དོན་ཁག་ཀྱང་། ཐུན་མོང་གིས་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་གི་གྲུབ་དོན་དུ་རྩི་ཆོག་པ་ཡིན།
ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཡུལ་གྱི་རིག་ཚན་སོ་སོར་རྒྱབ་རྟེན་གྱི་གཞུང་ལུགས་མི་འདྲ་བ་ཡོད་པར་བརྟེན། དཔྱད་ཐབས་ཀྱང་མི་འདྲ་བ་སྣ་ཚོགས་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་ནའང་། དེ་དག་ཚང་མ་ཚན་རིག་གི་ལྟ་བའི་ཁྱབ་ཁོངས་ལས་བརྒལ་མི་ཆོག་པ་ཡིན། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། དཔྱད་ཞིབ་ཀྱི་སྒྲུབ་བྱེད་ཁག་ཐུན་མོང་གིས་ཁས་ལེན་ཐུབ་པ་ཞིག་ཡིན་དགོས། ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྲོད་དུ་སྤྱི་སྒེར་གྱི་ཡིད་ཆེས་དང་། ཆོས་ལུགས་དད་མོས། ངག་རྒྱུན། ལྷ་སྒྲུང་སོགས་སྒྲུབ་བྱེད་དུ་འགོད་མི་འོས་མོད། དེ་དག་གི་འབྱུང་རྐྱེན་དང་སྣང་ཚུལ་སོགས་ཞིབ་འཇུག་གི་ཡུལ་དུ་རུང་བ་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྲོད་དུ་གང་ཟག་ལ་མི་རྟོན་རྒྱུ་མཚན་ལ་རྟོན་པ་དང་། ལྐོག་གྱུར་ལ་མི་རྟོན་མངོན་སུམ་ལ་རྟོན་པ་དེ་གནད་ཀྱི་སྙིང་བོ་ཡིན།
ཞིབ་འཇུག་གི་བྱ་བ་ནི་གནད་དོན་ཞིག་བསྐྱར་ཟློས་བྱེད་རྒྱུ་ཙམ་མ་ཡིན་པར། དེ་ལ་དགག་སྒྲུབ་བྱེད་ཐབས་གསར་བ་འགོད་པའམ། ཡང་ན་ཤེས་བྱ་ཞིག་ལ་དཔྱད་ཞིབ་དང་ངོས་འཛིན་གསར་བ་བྱེད་རྒྱུ་སོགས་ཡིན་པར་བརྟེན། དཔྱད་ཞིབ་ཀྱི་ཐོག་མཐའ་བར་གསུམ་དུ་དོགས་སློང་དང་། དགག་སྒྲུབ། གཏན་ཚིགས་གསུམ་གཙོ་བོར་འཛིན་དགོས་པ་ཡིན། ལྷག་པར་དོགས་སློང་བྱེད་པ་ནི་ཞིབ་འཇུག་བྱ་བའི་ཁྱད་ཆོས་གཙོ་བོ་དེ་ཡིན། དེ་བས་ན་ཞིབ་འཇུག་གི་འགོ་ཐོག་མ་གནད་དོན་གང་ཞིག་ལ་དྲི་བ་གཏོང་བ་ནས་འཛུགས་དགོས། བརྒྱུད་རིམ་འདིའི་ཁྲོད་དུ་ཐོག་མ་ནས་བདེན་པར་འཛིན་འོས་པ་གང་ཡང་མེད་པས། གནད་དོན་ཡོད་ཚད་ལ་རྒྱུ་མཚན་འཚོལ་དགོས་པ་ཡིན། དེ་ནི་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་དང་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་མ་ཡིན་པ་གཉིས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཡང་ཡིན།
སྤྱིར་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ནི་ཤེས་བྱའི་ཁམས་བཞིན་མཐའ་མེད་མོད། འདིར་དགོས་དབང་གིས་མིའི་རིགས་རིག་པ་(Humanity Studies)དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་(Social Science)གཉིས་གཙོ་བོར་བཟུང་ཡོད་པ་སྟེ། ཤེས་བྱའི་སྡེ་ཚན་ཆེན་པོ་འདི་གཉིས་ཀྱི་ཁོངས་སུ། ལོ་རྒྱུས་རིག་པ།(Historiology/Historiography) ཆོས་ལུགས་རིག་པ།(Theology) སྲིད་དོན་རིག་པ།(Politology) མི་རྒྱུད་རིག་པ་(Anthropology)། ཤུལ་རྫས་རིག་པ།(Archaeology) སྐད་བརྡ་རིག་པ་(Philology)། སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ(Sociology)སོགས་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པ་ཡིན།[1] དེ་བས་ན་དེ་དག་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཚུལ་གྱི་ཐོག་མའི་རྨང་གཞིའི་ཤེས་བྱ་ཁ་ཤས། མཛུབ་མོས་རི་སྟོན་གྱི་ཚུལ་དུ་གོ་བདེ་བ་གཙོ་བོར་བཟུང་ནས་འབྲི་བར་བྱའོ།།
ཞིབ་འཇུག་བྱ་བའི་སྔོན་དུ་འགྲོ་དགོས་པ་གསུམ།
གཅིག ཞིབ་འཇུག་གི་བརྗོད་གཞི་ངོས་འཛིན།
ཞིབ་འཇུག་བྱ་བའི་ཐོག་མའི་གོམ་པ་དང་བོ་ནི། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཡུལ་གྱི་བརྗོད་གཞི་གདམ་གསེས་དང་ངོས་འཛིན་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་གི་བརྗོད་གཞི་འདེམས་སྐབས། གཙོ་བོ་སོ་སོའི་ཤེས་ཡོན་ཆེད་ལས་དང་། དོ་དབྱིངས། མཐུན་རྐྱེན་སོགས་དང་མཐུན་དགོས་པ་སྟེ། དཔེར་ན། ཁྱེད་ཀྱི་ཆེད་ལས་ཆོས་ལུགས་རིག་པ་ཡིན་ན། ཞིབ་འཇུག་རྒྱལ་སྤྱིའི་འབྲེལ་ལམ་རིག་པར་བྱེད་དགོས་ཟེར་ན་དཀའ་ངལ་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་ལྟ་བུ། དེ་བཞིན་བརྗོད་གཞིའི་རྒྱ་ཆེ་ཆུང་རྩོམ་ཡིག་དང་ཆ་འགྲིག་མིན་ཡང་བརྟག་དགོས་པ། དཔེར་ན། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དགུང་ལོ་གྱ་གཅིག་ཐོག་སྐུ་གཤེགས་པ་ཡིན་ནམ་ལྟ་བུའི་བརྗོད་གཞི་ལ་མཚོན་ན། དཔྱད་རྩོམ་ཞིག་གི་བརྗོད་གཞི་ལ་རན་པོ་ཡོད་ནའང་། དཔེ་དེབ་ཧྲིལ་བོ་གཅིག་གི་བརྗོད་གཞི་ལ་རྒྱ་ཆུང་དྲགས་པ་ལྟ་བུ་ཡིན། དེ་བཞིན་བརྗོད་གཞི་གང་དེར། དོན་ཕན་ལྡན་པའི་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཡུལ་ཡོད་མེད་ཀྱང་བལྟ་གལ་ཆེ་བ་ཡིན།
གཉིས། ཞིབ་འཇུག་གི་དྲི་བ་འཚོལ་བ།
བརྗོད་གཞི་གཏན་ཁེལ་ཟིན་རྗེས་ཐོག་མར་དྲི་བ་གཏོང་བ་ནས་འགོ་འཛུགས་དགོས་ཤིང་། དྲི་བ་དེ་རང་ཉིད་ལ་ཤེས་འདོད་ཡོད་པ་གང་ཞིག་ལ། དྲིས་ལན་ཡང་ད་བར་ཁ་གསལ་མ་བྱུང་བའམ་གཅིག་མཐུན་མེད་པ། ཡང་ན་རྒྱུ་མཚན་ཡང་དག་མེད་པའི་དྲིས་ལན་ལ་བསྐྱར་ཞིབ། དཔེར་ན། བརྗོད་གཞི་དེ་རྒྱ་བཟའ་ཝུན་ཤིང་ཀོང་ཇོའི་སྐོར་ཡིན་ན། དྲི་བ་འདི་ལྟར་འདོན་ཆོག་སྟེ། ཝུན་ཤིང་ཀོང་ཇོ་ཐང་ཐེ་ཙུང་གི་སྲས་མོ་དངོས་ཡིན་ནམ་དང་། ཡང་ན་ཁོང་མོ་བོད་ལ་བཙན་གྱིས་ཁྲིད་ཡོང་བ་ཡིན་ནམ། ཁོང་མོ་དང་མགར་སྟོང་བཙན་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་ཇི་འདྲ་ཡིན་མིན་ལྟ་བུ།
ཐོག་མར་ཞིབ་འཇུག་གི་དྲི་བ་གང་ཡོད་ཚང་མ་གུང་བསྒྲིགས་རྗེས། རེ་རེ་བཞིན་དུ་དྲི་བ་དེ་དག་གི་གལ་གནད་དང་། དེ་དག་ལ་གཞན་གྱིས་ལན་བསྐྱོན་ཟིན་ཡོད་མེད་སོགས་ལ་བརྟག་དགོས། མཚམས་རེར་དྲི་བ་ཁ་ཤས་ལ་གཞན་གྱིས་ལན་འདེབས་བྱས་ཟིན་ཡོད་སྲིད་ནའང་། ཁྱེད་ལ་དེ་ལས་ལྷག་པའི་ལན་འདེབས་རྒྱུ་ཡོད་སྲིད་ལ། ཡང་ན་གཞན་གྱི་རྩོམ་ཡིག་ཁ་ཤས་ལ་ཡོ་བསྲང་བྱེད་ཐུབ་པ་དེ་འདྲ་ཡང་འབྱུང་སྲིད། དེ་བཞིན་ཞིབ་འཇུག་དྲི་བ་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱུ་ཆ་རྙེད་མིན་ལའང་བརྟག་དགོས། གཞན་དྲི་བ་ཇི་ཙམ་གལ་ཆེན་ཡིན་ནའང་དེ་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་རྒྱུ་ཆ་མ་རྙེད་ཚེ་གྲུབ་འབྲས་ལེན་དཀའ། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་དྲི་བ་གཙོ་བོ་གཏན་ཁེལ་བྱས་རྗེས། གཞི་ནས་རྩོམ་ཡིག་གི་སྤྱི་ཁོག་ཙམ་བློས་བསླང་བྱེད་ཐུབ་ལ། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁ་ཕྱོགས་ཀྱང་རོབ་ཙམ་ཤེས་ཐུབ་པ་རེད།
གསུམ། ཞིབ་འཇུག་གི་དཀའ་གནད་དཀྲོལ་བ།
བརྗོད་གཞི་དང་དྲི་བ་གཉིས་ཀ་གཏན་ཁེལ་བྱུང་རྗེས། དེ་གཉིས་དང་འབྲེལ་བའི་ཞིབ་འཇུག་གི་དཀའ་གནད་འཚོལ་དགོས། ཞིབ་འཇུག་པ་རྣལ་མ་ནི་མ་གཞི་ནས་དཀའ་གནད་འཚོལ་མཁན་ཞིག་ཡིན་དགོས། དཔེར་ན། འུ་དུམ་བཙན་པོས་བོད་དུ་ཆོས་འདུལ་བའི་བསྟན་པ་བསྣུབས་པ་ཡིན་མིན་གྱི་བརྗོད་གཞི་དང་དྲི་བ་ལྟ་བུར་མཚོན་ན། ཐོག་མར་དེ་དང་འབྲེལ་བའི་འདོད་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་ཁག་དང་། དེ་དག་གི་འགལ་འབྲེལ་དང་སྒྲུབ་བྱེད་ཚད་ལྡན་ཡིན་མིན་སོགས་འཚོལ་དགོས་ལ། འགལ་སྐྱོན་ངོས་ཟིན་རྗེས་གཞི་ནས་དེའི་སེལ་ཐབས་འཚོལ་ཐུབ་ལ། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཞིབ་འཇུག་གི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་དུ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བདེན་རྫུན་དབྱེ་འབྱེད་ཀྱང་བྱེད་ཐུབ་པ་ཡིན།
ཐོག་མ་ནས་རང་ལུགས་གཏན་ཁེལ་བྱས་ནས་ཡོད་མཁན་དེ་དག་ཞིབ་འཇུག་པ་རྣལ་མའི་རིགས་མིན། དེ་ཚོ་ནི་རང་ལུགས་ཨ་འཐས་སུ་སྒྲུབ་འདོད་མཁན་གྱི་གྲུབ་མཐའ་སྨྲ་བའི་རྟོག་གེ་བ་མགོ་མཁྲེགས་སྐོར་ཞིག་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་པ་ཚད་ལྡན་དག་ལ་ཐོག་མ་ནས་བརྗོད་གཞི་དང་འབྲེལ་བའི་ཁས་ལེན་མེད། ཁས་ལེན་མེད་པས་ཁོ་ལ་ཕྱོགས་ལྷུང་གི་ལྟ་བ་དང་གཞན་གྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཡང་ཐེབས་མེད་པ་རེད། ཚད་ལྡན་གྱི་རྒྱུ་ཆ་དང་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་ཟུང་ལ་བརྟེན་ནས། དགག་སྒྲུབ་རྩོད་སྤོངས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་རྩོམ་ཡིག་ཁོ་རང་གིས་རང་ལུགས་གསལ་བོར་སྟོན་ཡོང་བ་དང་། ཡང་སྐབས་རེར་གནད་དོན་གང་ཞིག་ཐག་གཅོད་བྱེད་མི་ཐུབ་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཡང་འཆད་ཡོང་གི་རེད། ཚན་རིག་དང་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་མ་ཡིན་པའི་ཁྱད་པར་གཙོ་བོ་ཞིག་ཀྱང་། བརྒྱུད་རིམ་དང་ཁ་ཕྱོགས་འདི་གཉིས་ལས་རིམ་བཞིན་དབྱེ་བ་འབྱེད་ཐུབ་པ་རེད།
ཟིན་བྲིས་འདེབས་ཚུལ་གྱི་གྲ་སྒྲིག་གལ་ཆེན་ཁ་ཤས།
ཞིབ་འཇུག་བྱ་བའི་སྔོན་དུ་འགྲོ་དགོས་པ་ཁག་གྲུབ་ཅིང་། དགོས་ངེས་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ་ཁག་མཁོ་སྒྲིག་དང་དེ་དག་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་རིམ་བཞིན། ཐོག་མར་ཟིན་བྲིས་འདེབས་པ་ནས་འགོ་འཛུགས་དགོས་པ་ཡིན། ཟིན་བྲིས་ཀྱི་སྐབས་སུ་དགག་སྒྲུབ་ཀྱི་རིམ་པ་འགོད་ཚུལ་དང་། རྩོམ་ཡིག་སྤྱིའི་གཞུང་ཁོག་གོ་རིམ་བཞིན་སྒྲིག་སྟངས། ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་རྒྱབ་རྟེན་འགོད་ཚུལ་དང་། ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་གདམ་གསེས་བཅས་གཏན་ཁེལ་བྱེད་དགོས། ཞིབ་འཇུག་དུས་དེབ་ཚང་མར་རྩོམ་ཡིག་རིང་ཐུང་གི་ཚད་བཀག་ཡོད་པར་བརྟེན། སྒྲུབ་བྱེད་ཡོངས་རྫོགས་འགོད་མ་ཐུབ་ཚེ་གཙོ་ཕལ་དབྱེ་རྒྱུ་དེའང་གལ་ཆེན་པོ་ཡིན། སྤྱིར་བཏང་སྒྲུབ་བྱེད་གལ་ཆེ་ཤོས་གཉིས་ཐོག་མཐའ་གཉིས་སུ་འགོད་སྲོལ་ཡོད་པ་ཡིན། ཟིན་བྲིས་དང་བོའི་སྐབས་སུ་རྩོམ་ཡིག་གི་རིང་ཐུང་གཏན་ཁེལ་བྱེད་མི་ཐུབ་མཁན་ཡང་ཡོད་མོད། དེ་ནི་རིམ་པ་གཉིས་པའི་སྐབས་སུ་བྱས་ཀྱང་ཆོག་པས་གནད་དོན་ཆེན་པོ་མིན། དེ་ལྟ་བུའི་རིམ་པ་ཡོངས་སུ་གཏན་ཁེལ་རྗེས་ཟིན་བྲིས་ཀྱི་རིམ་པ་དང་བོ་གྲུབ་པ་ཡིན།
ཟིན་བྲིས་རིམ་པ་གཉིས་པའི་སྐབས་སུ། དམིགས་སུ་བཟུང་བའི་ཀློག་པ་བོ་དང་འཚམས་པར། སྒྲུབ་བྱེད་འགོད་ཚུལ་དང་ཐ་སྙད་གདམ་གསེས་བྱེད་ཕྱོགས་ལ་དོ་ཁུར་བྱེད་དགོས། བོད་ཡིག་ཐོག་ཏུ་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་མཁན་ཞིག་ལ་མཚོན་ན། རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ཚིག་ལྷག་དང་བསྐྱར་བཟློས་མི་ཤོར་པ། བརྗོད་གཞི་དང་ཐད་ཀར་འབྲེལ་མེད་འགོད་པ་སོགས་ནི་ཆེས་གཟབ་དགོས་ས་དེ་ཡིན། དཔེར་ན། བོད་ཀྱི་མངའ་ཐང་དར་ཞིང་རྒྱས་པར་གྱུར་ལྟ་བུ་ལ། བོད་ཀྱི་མངའ་ཐང་ལེགས་པར་དར་ཞིང་རྒྱས་ལ་བདེ་སྐྱིད་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པར་གྱུར་ལྟ་བུ་ཚིག་རྒྱན་གྱི་སྤྲོས་པ་ཆེས་ཆེར་འགོད་པ་དང་། ཡང་ས་སྐྱ་པཎ་ཆེན་གྱི་སྲིད་དོན་མཛད་རྗེས་བརྗོད་གཞི་གཙོ་བོ་བྱས་ནས་གླེང་སྐབས། བརྗོད་གཞིའི་རྩ་བ་བོར་ནས་ས་པཎ་གྱི་ཆོས་ལུགས་མཁྱེན་ཡོན་སྐོར་འབྲི་བཞིན་པ་ལྟ་བུའི་རིགས་མ་བྱས་ན་ལེགས། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་འབྲི་ཐབས་གལ་ཆེ་ཤོས་ནི། “ཚིག་གི་ལོ་མས་མ་བསྒྲིབས་ཤིང་།། དོན་གྱི་འབྲས་བུ་གཡུར་ཟ་བའི།།”[2] ཞེས་པ་དེ་ཆགས་ཡོད།
རྩོམ་ཡིག་དངོས་གཞིའི་སྐོར།
ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ནི་ཉིན་གཅིག་གཉིས་ནང་འབྲི་ཐུབ་པ་ཞིག་མིན་པས། དཔེ་ཀློག་བྱས་རིམ་བཞིན་ལུང་འདྲེན་གལ་ཆེན་ཁག་ཐོ་གཞུང་བཟོས་ནས་ཉར་ཚགས་བྱེད་གལ་ཆེ། རྒྱུ་ཆ་སྣ་ཚོགས་རིམ་གསོག་བྱས་རྗེས་ད་གཟོད་དེ་དག་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཐུབ་པ་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་ཟིན་བྲིས་སྔ་ཕྱི་མང་བོ་བྲིས་ན་དེ་ལྟར་ཞིབ་ཚགས་སུ་འགྲོ་ངེས་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ནི་སྤུས་ཚད་མཐོ་དམན་ཡིན་པ་ལས་སུ་ཞིག་རྩོམ་ཡིག་བྲིས་ན་མགྱོགས་མིན་གལ་ཆེན་པོ་མིན་པ་ངེས་དགོས། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་དངོས་གཞི་ཟིན་རྗེས་རྩོམ་སྒྲིག་ཁང་ལ་མ་བསྐུར་སྔོན་དུ། ངེས་བར་དུ་མི་གཞན་ལ་ཀློག་ཏུའང་འཇུག་དགོས་པ་མ་ཟད། དེ་དག་གི་བསམ་ཚུལ་ལའང་ཉན་དགོས། ཞིབ་འཇུག་སློབ་སྦྱོང་གི་རྒྱབ་ལྗོངས་ཡོད་མཁན་དང་མེད་མཁན་སྣ་ཚོགས་ཀྱིས་བསམ་ཚུལ་སྤུངས་ཚེ། ད་གཟོད་སོ་སོའི་རྩོམ་ཡིག་དེ་ཁ་གསལ་མིན་དང་གཏིང་ཟབ་ཚད། དགག་སྒྲུབ་དག་སྤྱི་ལ་ཁྱབ་མིན་སོགས་ལའང་གོ་བ་ཟབ་མོ་རྙེད་ཐུབ་པ་ཡིན། དེ་ལྟར་རིམ་པ་འདི་དག་ཡོངས་སུ་གྲུབ་རྗེས། རྩོམ་ཡིག་དངོས་གཞི་གཏན་ཁེལ་བྱེད་པའི་མཚམས་སུ་སླེབས་པ་རེད།
བོད་ཡིག་གི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་སྐབས་ངེས་དགོས་པ་ཁག
གཅིག ཐ་སྙད་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་སྐོར།
བོད་ཡིག་ནི་མིང་དང་མངོན་བརྗོད་ཚིག་རྒྱན་བཅས་ཀྱིས་ཧ་ཅང་ཕྱུག་པའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཡིན། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་སྐབས་ཐ་སྙད་འདེམ་ཕྱོགས་ལ་གཟབ་དགོས་པ་གལ་ཆེ། བོད་ཀྱི་མི་སྒེར་བ་རེ་རེར་མིང་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པ་སྟེ། དཔེར་ན། སྨིན་གླིང་ཁྲི་ཆེན་དང་བོའི་མཚན་གཅིག་བུར། སྨིན་གླིང་གཏེར་ཆེན་འགྱུར་མེད་རྡོ་རྗེ། ཆོས་བདག་གཏེར་བདག་གླིང་བ། ངག་དབང་པད་མ་བསྟན་འཛིན། འགྱུར་མེད་རྡོ་རྗེ་སོགས་མང་བོ་ཞིག་ཡོད་མོད། ཀློག་པ་བོར་མགོ་རྙོག་མི་འབྱུང་བའི་ཆེད་དུ། རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་མིང་འབྲི་ཚུལ་གཅིག་རང་བེད་སྤྱོད་གཏོང་གལ་ཆེ་བ་ཡིན། མངོན་བརྗོད་ཀྱི་མིང་ལྟ་བུར་མཚོན་ན། མངོན་བརྗོད་གཅིག་ཤེས་ཀུན་དགྲོལ་དུ།[3] ཉི་མའི་མིང་གཅིག་བུར་ཚ་ཟེར་ཅན་དང་། རྟ་བདུན་དབང་བོ་སོགས་མིང་མི་འདྲ་བ་༩༢ བཀོད་ཡོད་མོད། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་དངོས་མིང་གཅིག་རང་བྱེད་སྤྱོད་བཏང་ན་ལེགས། གནད་ཚིག་ཐ་སྙད་ལྟ་བུར་མཚོན་ན། སྟོང་ཉིད་ཅེས་པར་ཐ་སྙད་མི་འདྲ་བ། དེ་བཞིན་ཉིད་དང་། ཡང་དག་པའི་མཐའ། མཚན་མ་མེད་པ། དོན་དམ་པ། ཆོས་ཀྱི་དབྱིངས་སོགས་མང་ནའང་། རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་དམིགས་བསལ་དགོས་ངེས་མིན་ན། ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་གཅིག་རང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་གལ་ཆེ་བ་ཡིན།
བོད་རྩོམ་ཁྲོད་དུ་དོན་ཆུང་ངུ་ཞིག་ལ་ཚིག་གི་སྤྲོས་པ་རྒྱ་ཆེར་སྤེལ་སྲོལ་འདི་དར་ཆེ་བ་སྟེ། དཔེར་ན། བཀའ་འགྱུར་ཁྲོད་ཀྱི་འདུལ་བ་གཞི་ལས། “དོན་བཟང་བོ། ཚིག་འབྲུ་བཟང་བོ། མ་འདྲེས་པ། ཡོངས་སུ་རྫོགས་པ། ཡོངས་སུ་དག་པ། ཡོངས་སུ་བྱང་བ།”[4] ལྟ་བུ་ནི། ཆོས་འཆད་སྐབས་གཏིང་ཟབ་མོར་འགྲེལ་དུ་ཡོད་ནའང་། ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྲོད་དུ་དོན་གཅིག་ཚིག་ཉུང་ངུས་འགྲེལ་ཐུབ་ན། དེ་ལྟར་ཁ་གསལ་ཞིང་གནད་ལ་ཁེལ་བ་ཡོང་ངེས་ཡིན། ཡང་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་གྲགས་ཅན་མི་སྣ་རྣམས་ལ་མིང་ཐོབ་སྣ་ཚོགས་པ་ཡོད་དེ། དཔེར་ན། སྤྱི་ནོར་༧ གོང་ས་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་ཅིང་གཟིགས་པ་ཆེན་པོ་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་བཞི་བ་མཆོག་དང་། རྗེ་བཙུན་འཇམ་དཔལ་ངག་དབང་བློ་བཟང་ཡེ་ཤེས་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་དཔལ་བཟང་པོ། རྒྱལ་དབང་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་དོན་གྱི་བདག་པོ་སོགས་འབྲི་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡོད་ནའང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་འགྲོས་དང་མཐུན་པ་དང་། རྩོམ་ཡིག་གི་ཚིག་ཚོགས་བསྐྱུང་ལ་ཁ་གསལ་བའི་ཆེད་དུ། སྟབས་བདེ་ལ་ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་མིང་གཅིག་རང་སྤྱོད་གལ་ཆེ་བ་ཡིན། དཔེར་ན། ཏཱ་ལའི་བླ་མ་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའམ། ཡང་ན་རྒྱལ་དབང་བཅུ་བཞི་བ་ཆེན་མོ་ལྟ་བུ།
དེ་བཞིན་དུ་དད་མོས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་ཁུར་ནས་ཚིག་བརྗོད་སྤེལ་ཚུལ་ཡང་མང་བ་སྟེ། དཔེར་ན། བླ་ཆེན་ཞིག་གི་མཚན་ནས་འབོད་སྐབས། རྒྱལ་ཀུན་འདུས་པའི་བདག་ཉིད་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་ཅིང་གཟིགས་པ་ཆེན་མོ། ས་གསུམ་ན་འགྲན་ཟླ་བྲལ་ཞིང་མཚན་བརྗོད་པར་དཀའ་བ། དོན་གྱི་སླད་དུ་མཚན་ནས་སྨོས་ན་ལྟ་བུ་སོགས་མང་ནའང་། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་ལངས་ཕྱོགས་གལ་ཆེན་ཞིག་ནི། ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་དེ་སྒེར་གྱི་དད་མོས་དང་ཆོས་ལུགས་ལྟ་ཚུལ་ལས་དབྱེ་བ་འབྱེད་རྒྱུ་དེ་ཡིན་པས། ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་སྤྱོད་ཚུལ་དང་དོན་རྐྱེན་འདྲེན་ཚུལ་སོགས་ཕྱོགས་སུ་མ་ལྷུང་བ་དགོས། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་བླ་མ་དང་སློབ་མའི་མཐོ་དམའ་མེད་པར། ཚང་མ་འགྲོ་བ་མི་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པའི་ལྟ་བ་ལ་ངེས་པ་རྙེད་དགོས། དེ་བཞིན་ནང་པ་དང་ཕྱི་རོལ་བ། ཐེག་ཆེན་དང་ཐེག་དམན་སོགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་སྤྱོད་ཚུལ་ལ་ཡང་། ཕྱོགས་གཉིས་སུ་མ་ལྷུང་བའི་འདོར་ལེན་བྱེད་དགོས་པ་གལ་ཆེ། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཚད་ལྡན་ནི་ཐོག་མཐའ་བར་གསུམ་དུ། དྲང་ཚུགས་ལྡན་ལ་མཐའ་གཉིས་སུ་མ་ལྷུང་བ་ཞིག་ཡིན་དགོས་པ་རྩ་དོན་ཡིན།
གཉིས། གནད་ཚིག་གདམ་གསེས་ཀྱི་སྐོར།
ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཚད་ལྡན་གྱི་རྗོད་བྱེད་སྐད་ཡིག་ནི། ཚིག་བསྡུས་ཤིང་དོན་གནད་ལ་ཁེལ་བ། ཁ་གསལ་ཞིང་གཏིང་ཟབ་པ། གོ་རིམ་ལྡན་ཞིང་ཡིད་ཆེས་སྟེར་ཐུབ་པ་ཞིག་ཡིན་དགོས་པས། རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་ཀྱི་གནད་ཚིག་གི་གདམ་གསེས་ནི་གཡོལ་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཡིན། འཛམ་གླིང་སྤྱིའི་འགྲོས་དང་མཐུན་པར་ཤེས་རིག་གི་སྡེ་ཚན་རེ་རེ་ལའང་། རང་རང་གི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་གནད་ཚིག་ཐ་སྙད་བཀོལ་ཚུལ་ཡོད་པ་བཞིན། བོད་ཡིག་གི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་སྐབས་ཀྱང་། གནད་ཚིག་གི་གདམ་གསེས་ནི་རྩོམ་ཡིག་གི་ཆུ་ཚད་དང་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཡོད། དཔེར་ན། བཙན་པོ་དང་རྒྱལ་བོ་གཉིས་ལ་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་ཡོད་ནའང་། བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་ལ་རྒྱལ་བོ་ཞེས་དང་། དར་མ་འུ་དུམ་བཙན་ལ་གླང་དར་མ་ཞེས་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཏུ་འབྲི་བ། དེ་བཞིན་དེང་རབས་དང་དེང་སང་། རིག་གཞུང་དང་རིག་གནས། སྲོལ་རྒྱུན་དང་ལེགས་བྱང་། ཐབས་ཇུས་དང་ཐབས་ལམ། རྒྱལ་རབས་དང་ལོ་རྒྱུས་སོགས། ཐག་ཉེ་བའི་གནད་ཚིག་འདི་དག་ཁྱད་མེད་དུ་སྤྱོད་བཞིན་པ་ལྟ་བུ། གནད་ཚིག་རྣམས་རྣག་ཐོག་གཙག་ཁེལ་དུ་འགོད་མ་ཐུབ་ཚེ། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་དེ་དབྱངས་རྟ་ཁ་མི་ཚང་བའི་གླུ་སྐད་ཅིག་དང་འདྲ་བར་འགྱུར་ངེས་ཡིན།
དེང་རབས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་བཀོལ་ནས་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་སྐབས། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཤེས་རིག་ཁྲོད་ཀྱི་གནད་ཚིག་མང་བོ་ཞིག་བཀོལ་དགོས་པ་ནི་གཡོལ་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཡིན། ད་ཡོད་བོད་ཀྱི་ཚིག་མཛོད་ཁག་ན་ད་དུང་ཡང་། གནད་ཚིག་མང་བོ་ཞིག་བསྒྱུར་ཐུབ་མེད་པ་ཡང་དངོས་ཡོད་ཡིན། གལ་སྲིད་འགྱུར་ཟིན་པའི་གནད་ཚིག་ཅིག་ཡིན་ན། ཐ་སྙད་གཅིག་གྱུར་ཆེད་དུ་དེ་ག་རང་བེད་སྤྱོད་གཏོང་གལ་ཆེ། རང་ཉིད་ཀྱིས་བསྒྱུར་དགོས་པ་ཞིག་ཡིན་ན་གཤམ་མཆན་འགོད་པའམ། ཡང་ན་གནད་ཚིག་གང་དེའི་སྐད་ཡིག་ཨ་མ་དེ་ཡང་མཉམ་དུ་འགོད་དགོས། ཡང་སྔར་གྱི་བོད་ཡིག་ཚིག་མཛོད་ཁག་ན་འགྱུར་ཡག་པོ་མ་བྱུང་བའི་གནད་ཚིག་ཐ་སྙད། དཔེར་ན། མཁོ་ཕན་རིང་ལུགས་(Utilitarianism)ལྟ་བུ་ཡིན་ན། སོ་སོས་འགྱུར་གསར་བ་བཀོད་རྗེས་གཤམ་མཆན་འགོད་གལ་ཆེ།
གསུམ། སྒྲུབ་བྱེད་འགོད་ཚུལ་གྱི་སྐོར།
ཅི་ཞིག་ལ་དད་པ་བྱེད་མིན་ནི་མི་སྒེར་སོ་སོའི་འདོད་མོས་ཡིན་མོད་ཀྱང་། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སྐབས་དད་པའི་རལ་གྲི་ཕྱར་ནས། དགག་སྒྲུབ་ཀྱི་གཡུལ་སར་མི་འཇུག་པ་ནི་གནད་དོན་གལ་ཆེན་ཡིན། ལྷ་སྒྲུང་དང་དད་མོས་ཀྱི་བཤད་ཚུལ་ནི། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་སྒྲུབ་བྱེད་དུ་མི་རུང་བ་ཡིན། དཔེར་ན། ཕྱི་ལོ་༡༧༤༧ ལོར་མི་དབང་ཕོ་ལྷ་བ་གྲོངས་ཚུལ་གྱི་རྒྱུ་རྐྱེན་སྐོར་གླེང་སྐབས། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བདུན་པའི་རྣམ་ཐར་དཔག་བསམ་རིན་པོ་ཆེའི་སྙེ་མ་རུ། “བསོད་ནམས་ཀྱི་ཞིང་བླ་ན་མེད་པ་ལ་ངན་སེམས་ཀྱིས་སྡིག་པ་བསགས་པའི་འབྲས་བུ་ནི་སུས་ཀྱང་བཟློག་པར་མི་ནུས་པས།[5] ཞེས་གསུངས་ཡོད་མོད། དེ་ཚན་རིག་གི་ཞིབ་འཇུག་ཏུ་མི་དབང་སྐུ་གྲོངས་པའི་རྒྱུ་མཚན་དུ་ཁས་མི་ལེན་པ་ལྟ་བུ། ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚོས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་བཤད་ཚུལ་དེ་དག་ཁས་མི་ལེན་མོད། ཁོ་ཚོར་སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཁྲོད་དུ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་དང་། ལྷ་སྒྲུང་བརྒྱུད་སྤེལ་བྱེད་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ལ་དོ་དབྱིངས་ཆེན་པོ་ཡོད་ངེས།
དེ་བཞིན་ལྷ་དང་བླ་མའི་ལུང་བསྟན་གྱི་རིགས་དང་། གྲུབ་ཐོབ་མཁའ་འགྲོ་ཚོའི་ཐུན་མིན་རྫུ་འཕྲུལ་གྱི་སྐོར། ས་ཐོབ་སེམས་དཔའ་ཚོའི་དག་སྣང་གི་མཐོང་ཚུལ། མོ་རྩིས་ལུང་གསུམ་གྱི་ལྐོག་གྱུར་སྟོན་ཚུལ་ཁག་ཀྱང་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ཙམ་ལས། གནད་དོན་གང་ཞིག་སྒྲུབ་བྱེད་ཀྱི་རྒྱུ་མཚན་དུ་འགོད་མི་ཐུབ་པ་ལྟ་བུ་ཡིན། དཔེར་ན། ཕྱི་ལོ ༡༩༠༤ ལོའི་ཨིན་བོད་དམག་འཁྲུག་མ་བྱུང་བའི་སྔོན་དུ། བོད་རང་གི་དཔོན་རིགས་ནང་དུ་ཨིན་ཇིར་ངན་འབྲེལ་བྱེད་མཁན་ཡོད་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་དུ། སྐབས་དེར་གནས་ཆུང་ཆོས་སྐྱོང་གིས་”བློ་ཕྱི་བལྟས་དང་། གྲོད་པ་ནང་བལྟས་བྱེད་མི་ཡོད་” [6] ཅེས་པའི་ལུང་བསྟན་ཙམ་ལ་བརྟེན་ནས་སྒྲུབ་བྱེད་གཏོང་མི་ཐུབ་པ་དང་། དེ་བཞིན་བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ་དང་མ་ཎི་བཀའ་འབུམ་སོགས་སུ་བཀོད་པའི། ཐུགས་རྗེ་ཆེན་པོའི་ལུང་བསྟན་དུ་འབོད་པ་ཁག་དཔང་བོར་བཀོད་ནས། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་ཐུགས་རྗེ་ཆེན་པོའི་སྤྲུལ་བ་ཡིན་པ་ཡང་སྒྲུབ་མི་ཐུབ་པ་ལྟ་བུ། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་དང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དུ། འདི་དང་འདྲ་བའི་བཤད་ཚུལ་མཐའ་ཡས་པ་ཞིག་ཡོད་པས། དེ་དག་ལ་འདོར་ལེན་དང་དབྱེ་ཞིབ་མ་ནོར་པ་བྱེད་གལ་ཆེ་བ་ཡིན།
ཡང་རིག་བྱེད་(Veda)ཀྱི་གཞུང་གཙོ་བོ་བཞི་སྟེ། སྙན་ངག(Rigveda) ངེས་བརྗོད(Samaveda)། མཆོད་སྦྱིན(Yajurveda)། སྲིད་སྲུང་(Atharva Veda)བཅས་ནི། ཧིན་རྡི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་རྨང་གཞིའི་རིགས་གཞུང་གལ་ཆེ་བ་ཁག་ཡིན་ལ། དེ་དག་ངོ་མཚར་བའི་ལྷ་སྒྲུང་དང་གཏམ་རྒྱུད་སྣ་ཚོགས་ཀྱིས་ཕྱུག་ཡོད། སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་དང་མཉམ་དུ་རྒྱ་གར་གྱི་ཐུན་མོང་རིག་གནས་བོད་དུ་དར་སྐབས། རིག་བྱེད་ཀྱི་གཏམ་རྒྱུད་མཐའ་ཡས་པ་ཞིག་ཀྱང་ཏིལ་ལ་ཏིལ་མར་གྱི་ཚུལ་དུ། བོད་མིའི་འདུ་ཤེས་ཁྲོད་དུ་གཏིང་ཟབ་མོར་ཐིམ་ཟིན་པར་བརྟེན། རིམ་བཞིན་ལྷ་སྒྲུང་གི་བཤད་ཚུལ་མང་བོ་ཞིག་བོད་མི་ཚོས་ལོ་རྒྱུས་དངོས་སུ་བསམས་ནས། མང་བོས་བཀུར་བའི་རྒྱལ་རྒྱུད་རིམ་བྱོན་གྱི་གཏམ་རྒྱུད་དང་། སྐྱ་བསེང་བུ་ལྔ་དཔུང་ཚོགས་དང་བཅས་པའི་སྐོར[7]ཐེ་ཚོམ་ཙམ་ཡང་མ་གནང་བར། དུས་རབས་མང་བོར་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྒྲུབ་བྱེད་དུ་འགོད་རྐྱང་གནང་མོད་ཀྱང་། ཞིབ་འཇུག་གི་སྐབས་སུ་ལྷ་སྒྲུང་དང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དབྱེ་འཚམས་གསལ་བོ་འབྱེད་དགོས་པས། ད་ལྟ་བཤད་ཚུལ་དེ་དག་ལ་ཚན་རིག་རང་བཞིན་གྱིས་འདོར་ལེན་བྱེད་གལ་ཆེ་བ་ཡིན།
བཞི། བསྡུས་མིང་འགོད་སྟངས་ཀྱི་སྐོར།
ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཏུ་ལུང་འདྲེན་དང་གཞན་གྱི་རྒྱུ་ཆ་བཀོལ་ཚུལ་ལ་རིགས་གཉིས་ཡོད། གཅིག་ནི་ཐད་ཀར་རྩོམ་པ་བོའི་མིང་གིས་འདྲེན་པ་དང་། གཞན་དེ་རྩོམ་ཡིག་བྱེ་བྲག་པ་དེའི་མིང་གིས་འདྲེན་པ་གཉིས་ཡིན། དཔེར་ན། སློབ་དཔོན་ཀླུ་སྒྲུབ་ཀྱི་ཞལ་ནས་ཞེས་དང་། ཡང་ན་རྩ་བ་ཤེས་རབ་ལས་ཞེས་ལུང་འདྲེན་ཚུལ་གཉིས་ཡོད་པ་ལྟ་བུ། ཡང་བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་གཞུང་ལུགས་དང་། རྣམ་ཐར། ལོ་རྒྱུས་སོགས་ཀྱི་བརྩམས་ཆོས་ཁག་ལ། མཚན་བྱང་རིང་ཐུང་འདྲ་མིན་སྣ་ཚོགས་པ་བཏགས་ཡོད་མོད། རྩོམ་ཡིག་ཁ་གསལ་བོ་དང་ཡིག་ཚོགས་བསྐྱུང་ཆེད་དུ། ཁ་བྱང་གཅིག་རང་བེད་སྤྱོད་གཏོང་གལ་ཆེ་བ་ཡིན།
དཔེར་ན། ཡུལ་མདོ་སྨད་ཀྱི་ལྗོངས་སུ་ཐུབ་བསྟན་རིན་པོ་ཆེ་ཇི་ལྟར་དར་བའི་ཚུལ་གསལ་བར་བརྗོད་པ་དེབ་ཐེར་རྒྱ་མཚོ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ་ཞེས་དང་། མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་དང་། དེབ་ཐེར་རྒྱ་མཚོ། བྲག་སྒོམ་པའི་ཆོས་འབྱུང་སོགས་ནི་དོན་ལ་དཔེ་ཆ་གཅིག་གི་མིང་ཡིན་པས། རྩོམ་ཡིག་ཏུ་མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་ལྟ་བུ་མིང་ཐུང་བ་གཅིག་རང་བཀོལ་ན་ལེགས། འོན་ཀྱང་། རྩོམ་ཁུངས་མི་འཁྲུག་པའི་ཆེད་དུ་གཤམ་མཆན་ནམ། རྒྱུ་ཆའི་དཔེ་ཐོ་འགོད་སྐབས། ངེས་པར་དུ་རྩོམ་ཡིག་གི་ཁ་བྱང་རྒྱས་པ་དེ་ཡང་འགོད་དགོས་པ་ཡིན།
བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་མཁས་པའི་ཁྲོད་དུ་སྤྲུལ་སྐུ་དང་། གདུང་རབས། ཁྲི་རབས་རིམ་བྱོན་སོགས་མཐའ་ཡས་པ་ཞིག་ཡོད་པས། མཁས་པ་དེ་དག་ལ་དངོས་མིང་དང་ཐོབ་མིང་ཟུང་འབྲེལ་གྱི། མཚན་རིང་ཐུང་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡོད་པ་སྟེ། དཔེར་ན། ཀརྨ་པ་ནི་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་ཐོབ་མིང་དང་། ཀརྨ་པ་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་བདུན་པ་ནི་སྐུ་ཕྲེང་གཅིག་གི་ཐོབ་མིང་། ཨོ་རྒྱན་འགྲོ་འདུལ་འཕྲིན་ལས་རྡོ་རྗེ་ནི་དངོས་མིང་ཡིན་པ་ལྟ་བུ་ཡིན། དེར་བརྟེན་མཁས་པ་དེ་དག་ལུང་འདྲེན་སྐབས། གཞན་དང་མི་ནོར་བ་ཞིག་དགོས་པ་གལ་ཆེ་བ་རེད། དཔེར་ན། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལས་བྱུང་བ། བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས། ཞེས་པའི་དཔེ་དེབ་གྲགས་ཅན་དེའི་རྩོམ་པ་བོའི་མཚན་དུ། འབྲི་གུང་སྐྱབས་མགོན་ཆེ་ཚང་ཞེས་བྲིས་འདུག འབྲི་གུང་ཆེ་ཚང་ལ་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་པ་བདུན་བྱོན་ཡོད་པས། འདི་འདྲའི་མིང་སྤྱི་བམ་ཙམ་ཞིག་ལས་མེད་པ་ལུང་འདྲེན་སྐབས། ཀློག་མཁན་དག་ལ་མགོ་རྙོག་འབྱུང་བཞིན་ཡོད། དེར་བརྟེན། དཔེ་དེབ་དེའི་སྒྲིག་རྩོམ་མཁན་གྱི་མིང་དུ། འབྲི་གུང་སྐྱབས་མཆོག་ཆེ་ཚང་སྐུ་ཕྲེང་བདུན་པའམ། ཡང་ན་འབྲི་གུང་ཆེ་ཚང་དཀོན་མཆོག་བསྟན་འཛིན་ལྟ་བུ་བཏགས་ན། ཁ་གསལ་ཞིང་གཞན་དང་མི་ནོར་བའི་ཕན་ཡོན་ཡང་ཆེན་པོ་ཡོད།
ཆེད་དེབ་ལྟ་བུ་པར་བསྐྲུན་བྱེད་པ་ཡིན་ན། བསྡུས་མིང་(Abbreviation) འདི་སྡེ་ཚན་ལོགས་སུ་བྱས་ནས་ཐོག་མར་འགོད་སྲོལ་ཡོད་མོད། དུས་དེབ་རྩོམ་ཡིག་ལྟ་བུ་ཡིན་ན་མཇུག་ཏུ་བཀོད་ནའང་ཆོག་པ་ཡིན། བསྡུས་མིང་ཁྲོད་དུ་རྩོམ་མིང་གཅིག་བུ་མིན་པར། ས་ཆ་དང་མིའི་མིང་སོགས་ཀྱང་དགོས་མཁོ་ལ་ལྟོས་ནས་བསྡུས་འགོད་བྱེད་ཆོག་པ་ཡིན། དཔེར་ན། དཔལ་བསམ་ཡས་མི་འགྱུར་ལྷུན་གྱིས་གྲུབ་པའི་གཙུག་ལག་ཁང་ལ། བསམ་ཡས་ལྷ་ཁང་ཞེས་འབྲི་ཆོག་པ་ལྟ་བུ། སྐབས་འདིར་ཨིན་ཡིག་དང་བོད་ཡིག་གི་བསྡུས་མིང་འབྲི་ཚུལ་གཉིས་སོ་སོ་ཡིན་པ་དེའང་ཤེས་གལ་ཆེའོ།།
ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་རིགས་ཚན་གང་ལ་མཚོན་ནའང་། དུས་ཚོད་ཀྱི་ངོས་འཛིན་ནི་ཧ་ཅང་གལ་ཆེན་ཆགས་ཡོད། ལྷག་པར་ལོ་རྒྱུས་དང་ཆོས་ལུགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཁག་ལ་མཚོན་ན། དུས་ཚོད་དང་གཏན་ནས་ཁ་འབྲལ་ཐབས་མེད་པ་རེད། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་སྲིད་དོན་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ལ་མཚོན་ན། དོན་རྐྱེན་རེ་རེ་དང་མཉམ་དུ་དུས་ཚོད་ཞིབ་པར་བཀོད་ཡོད་པ་སྟེ། དཔེར་ན། ཨིན་ཡུལ་དུ་བཞུགས་པའི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལས།[8] “སྤྲེའུ་ལོ་ལ་བབ་སྟེ། བཙན་པོ་དབྱརད་ཤངས་གྱྀ་[ཀྱི]སུམ་ཆུ་བོ་བཞུགས་ཅྀང་[ཤིང་]། དགུན་ནམ་ཙེ་གླིང་དུ་གཤེག་སྟེ། ནད་འབྲུམ་བུས་བསྙེངས་པར་ལོ་གཆྀག [གཅིག]”ཅེས་པ་ལྟ་བུ།
བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་རྗེས་ཀྱི་ཡིག་འཇོག་ཁྲོད་དུ། དུས་ཚོད་ཁ་གསལ་འགོད་ཚུལ་གྱི་སྲོལ་རྒྱུན་དེ་རིམ་བཞིན་བོར་བརླག་ཏུ་སོང་བས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ཏུ་ཡང་”བསྐལ་བ་དཔག་ཏུ་མེད་པའི་སྔ་རོལ་དུ་”ལྟ་བུ་དང་། ཡང་”གནའ་སྔ་མོ་སྔ་མོ་ཞིག་ལ”ཟེར་བ་དང་། “སངས་རྒྱས་གང་ཞིག་འཇིག་རྟེན་དུ་”བྱོན་པའི་དུས་ཟེར་ལྟ་བུ་མང་བོ་བྱུང་བས། རྒྱལ་རབས་འཆད་སྐབས་ཀྱང་དུས་ཚོད་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས། རྒྱལ་རབས་དུས་ཡུན་ཧ་ཅང་རིང་བོ་བསྣར་དགོས་བྱུང་ཡོད་པ་སྟེ། དཔེར་ན། ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར་གྱི་ཆོས་འབྱུང་དུ་ཤཱཀྱའི་རྒྱལ་རབས་འཆད་སྐབས། “རྒྱལ་རབས་ས་ཡ་ཕྲག་གཅིག་དང་། ཁྲི་ཕྲག་བདུན་སྟོང་ཕྲག་བཞི་དང་། བརྒྱ་ཕྲག་ལྔ་དང་བརྒྱད་སོང་ལ།”[9] སོགས་ད་ལྟའི་འཛམ་གླིང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དུས་ཚོད་དང་གུང་བསྒྲིགས་མི་ཐུབ་པ་མང་བོ་ཡོད། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་སྐབས་དངོས་ཡོད་ཀྱི་ལོ་ཚིགས་གོ་རིམ་བཞིན་བཀོད་རྗེས། དེ་དག་དུས་ཚོད་མཉམ་པའི་ས་གནས་གཞན་གྱི་བྱུང་པ་དང་ཐོ་གཏུགས་རྒྱུ་དང་། ཡང་ས་གནས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས་དག་རྒྱལ་སྤྱིའི་ལོ་རྒྱུས་ལོ་ཚིགས་དང་བསྡུར་ནས། དཔྱད་ཞིབ་བྱེད་སྟངས་འདི་ད་ལྟའི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚོར་གྲགས་ཆེན་པོ་ཡོད།
བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་ཚིགས་ལ་གནད་དོན་གཞན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི། ཇོ་ལོ་ཙཱ་པ་ཟླ་བའི་འོད་ཟེར་གྱིས་མེ་མོ་ཡོས་ཀྱི་ལོ་སྟེ། ཕྱི་ལོ་༡༠༢༧ ལོར་རབ་བྱུང་རྩི་བའི་སྲོལ་བཏོད་པ་ནས་བཟུང་། རིམ་བཞིན་མེ་མཁའ་རྒྱ་མཚོ་དང་། སྟོན་པའི་འདས་ལོ། བོད་རྒྱལ་ལོ་རྩི་ཚུལ་སོགས་རིགས་མང་བོ་བྱུང་བ་མ་ཟད། སྟོན་པའི་འདས་ལོ་ལྟ་བུར་མཚོན་ན་བོད་དུ་རྩི་སྲོལ་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡོད་པས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་དུ་གཅིག་གྱུར་གྱི་ལོ་ཚིགས་ཤིག་མ་བྱུང་བར་བརྟེན། དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས་ཀྱང་དེབ་ཐེར་དཀར་བོ་རུ། ལོ་ཚིགས་རྩི་སྟངས་དམིགས་སུ་བཟུང་ནས་གླེང་དགོས་བྱུང་ཡོད།[10] དེ་བས་ལོ་ཚིགས་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སྐབས། ལོ་ཚིགས་ཁག་ཕན་ཚུན་བསྡུར་ནས་ཕྱི་ལོ་དང་གུང་བསྒྲིག་རྒྱུ་དེ་གལ་ཆེན་ཡིན། དེང་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚོའི་བཤད་རྒྱུན་དུ། ལོ་རྒྱུས་དང་གཏམ་རྒྱུད་ཀྱི་ཁྱད་པར་ནི་ལོ་ཚིགས་ཡིན་ཟེར་སྲོལ་ཡོད་པ་ཡང་གནད་འདི་དག་ལ་ཐུག་པར་སྙམ།
དྲུག ཡི་གེ་དཀྱོག་མའི་(Italic text)སྐོར།
དྲ་རྒྱའི་མཐུན་རྐྱེན་དར་བ་ནས་བཟུང་། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ཡི་གེ་དཀྱོག་མ་འདིའི་རིགས་བཀོལ་སྤྱོད་ཧ་ཅང་ཆེ་བར་གྱུར། དཀྱོག་ཡིག་འདིས་གོང་དུ་བཀོད་པའི་ཞབས་ཐིག་དང་། མཐུག་ཡིག་ཚང་མའི་ཚབ་བྱེད་བཞིན་ཡོད་ལ། ད་ལྟའི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཨིན་སྐད་ཀྱི་རྩོམ་ཡིག་ལྟ་བུར་མཚོན་ན། ཕྱི་སྐད་དང་འབྲེལ་བའི་གནད་ཚིག་སྒྲ་བསྒྱུར་བྱས་པ་ཚང་མ་དང་། རྩོམ་མཇུག་ཏུ་དཔེ་ཐོ་འགོད་སྐབས་ཀྱི་དཔེ་དེབ་ཀྱི་ཁ་བྱང་། དུས་དེབ་ཀྱི་ཁ་བྱང་ཡོངས་རྫོགས་ཡི་གེ་དཀྱོག་མར་འབྲི་དགོས། ལུགས་འདི་གློག་ཀླད་ཀྱི་མཐུན་རྐྱེན་དར་བའི་རྗེས་སུ་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་ལ། སྐད་ཡིག་གཞན་པའི་ཐོག་ཏུ་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་སྐབས། དཀྱོག་ཡིག་འདི་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་དང་མི་བྱེད་མཁན་གཉིས་འབྱུང་བཞིན་ཡོད།
བོད་ཡིག་ཁྲོད་དུ་དཀྱོག་ཡིག་འདི་བཞིན་འབྲི་དགོས་མིན་དེ། ད་དུང་རིམ་བཞིན་རྩོམ་ཡིག་གི་དགོས་མཁོ་བཞིན་བལྟ་ཆོག་པ་ཞིག་ཡིན་པར་སེམས། བོད་ཡིག་གི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་མང་ཆེ་བར་ད་བར་དཀྱོག་ཡིག་འདི་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་མེད་པ་འདྲ། བོད་ཡིག་ལ་མཚོན་ན་དཀྱོག་ཡིག་འདི་མིག་ལ་མཛེས་པོ་ཞིག་ཀྱང་མ་རེད། འོན་ཀྱང་གོང་དུ་ཞུས་ཟིན་པ་བཞིན། བོད་རྩོམ་མང་བོ་ཞིག་ཏུ་དཀྱོག་ཡིག་གི་ཚབ་ལྟ་བུར། དཔེ་དེབ་དང་དུས་དེབ་ཀྱི་ཁ་བྱང་ཚང་མ་རྒྱ་ཡིག་ལ་དཔེ་བླངས་ནས། ཟུར་རྟགས་«» འདི་འདྲའི་ནང་དུ་འཇུག་བཞིན་པ་མཐོང་བས། དེ་ནི་རྒྱལ་སྤྱིའི་འགྲོ་ལུགས་དང་མི་མཐུན་ལ། དགོས་ངེས་ཤིག་ཀྱང་ཡིན་པར་མ་མཐོང་མོད་སོ་སོས་དཔྱད་པར་མཛོད།
བདུན། བོད་མིང་འབྲི་ཚུལ་གྱི་སྐོར།
འཛམ་གླིང་གི་མི་མང་ཆེ་བར་རང་མིང་དང་རུས་མིང་གཉིས་ཡོད་པ་ཡིན། དཔེར་ན། ཐོ་མའསུ ཇོན་སོན་(Thomas Johnson)ལྟ་བུའི་སྐབས་སུ། “ཐོ་མའསུ་”རང་མིང་དང་”ཇོན་སོན་”རུས་མིང་ཡིན། དེར་བརྟེན་རྩོམ་ཡིག་གི་ནང་དུ་ཁྱིམ་མིང་ཐོག་མར་འགོད་བཞིན་ཡོད། གནའ་སྔ་མོར་བོད་རིགས་རྣམས་ལའང་རུས་མིང་ཡོད་མོད། ད་ལྟ་རུས་མིང་ཡོད་མཁན་ཧ་ཅང་ཉུང་ཉུང་ཡིན། བོད་མིང་རྣམས་རིང་ཐུང་མི་གཅིག་ནའང་མིང་གཅིག་རང་ལས་མེད། དཔེར་ན། བཀྲ་ཤིས། སྒྲོལ་མ་རྡོ་རྗེ། པ་སངས་ཚེ་རིང་དབྱངས་སྐྱིད། མིང་འདི་གསུམ་རིང་ཐུང་མི་གཅིག་པ་ཙམ་ལས། མིང་གཅིག་ཡིན་པ་ལས་རུས་མིང་དང་རང་མིང་ལོགས་སུ་མེད།
བོད་ཡིག་གི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ལུང་འདྲེན་སྐབས། བོད་མིང་རུས་མིང་ཡོད་མཁན་དང་། ཐོབ་མིང་ཡོད་མཁན། དེ་གཉིས་གང་ཡང་མེད་མཁན་སོགས་འདྲེན་དགོས་ཀྱི་ཡོད། ད་ལྟ་ཁ་ཤས་ཀྱིས་ཨིན་ཡིག་གི་ལུགས་བོད་མིང་གི་ཐོག་ཏུ་རྒྱས་བཀབ་ནས། དཔེར་ན། ཞྭ་སྒབ་པ་དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན་ཞེས་པའི་ཚབ་ཏུ། དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན་ཞྭ་སྒབ་པ་ལྟ་བུ་འབྲི་མཁན་ཡོད་ནའང་། དེ་ནི་བོད་སྐད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་དང་མི་མཐུན་པ་མ་ཟད་ཀློག་ཀྱང་མི་བདེ། ལྷག་པར་ད་སྐབས་བོད་མི་མང་ཆེ་བར་རུས་མིང་ལོགས་སུ་མེད་པས། དཔེར་ན། བཀྲ་ཤིས་སྒྲོལ་མ་ལྟ་བུ་ལ་མཚོན་ན། བུད་མེད་ཀྱི་མིང་ཡིན་པ་ཐད་ཀར་ཤེས་ཐུབ་མོད། ཨིན་ལུགས་བཞིན་མིང་སྔ་ཕྱི་བརྗེས་ནས། སྒྲོལ་མ་བཀྲ་ཤིས་ཞེས་བྲིས་པ་ཡིན་ན། གཅིག་ནས་མིང་འགོ་མཇུག་ལྡོག་ཡོད་པ་དང་། གཉིས་སུ་བུད་མེད་ཀྱི་མིང་དེ་སྐྱེས་པའི་མིང་དུ་གྱུར་ཡོད།
རྩོམ་ཡིག་འདིའི་རྩ་འཛིན་གཞུང་ལུགས་ཆི་ཁ་གོའི་ལུགས་ཀྱི་ལམ་སྟོན་དཔེ་ཆའི་ཁྲོད་དུ་ཡང་། ཨིན་ཡིག་གི་མིང་མ་ཡིན་ཚེ་རང་མིང་དང་ཁྱིམ་མིང་ཞེས། སྔ་ཕྱི་བརྗེས་ནས་འབྲི་དགོས་དོན་མེད་ཅེས་གསལ་བོར་བཀོད་འདུག[11]སོགས། གོང་བཀོད་རྒྱུ་མཚན་ཡོངས་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱས་ནས་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་ཚོ་ལུང་འདྲེན་སྐབས། མིང་སྔ་ཕྱི་བརྗེ་མི་དགོས་པར་བོད་མིང་རང་གི་འགྲོ་ལུགས་ལྟར་བཀོད་ན་མི་ལེགས་སམ་སྙམ་མོ།།
བརྒྱད། ཞེ་ས་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ཕྱོགས་སྐོར།
བོད་སྐད་ཡིག་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནས་བབ་འདྲ་མིན་དང་བསྟུན་ནས། ཞེ་ས་མཐོ་དམན་སྣ་ཚོགས་སྦྱར་དུ་ཡོད་པའི་སྐད་ཡིག་ཅིག་ཡིན། ད་ལྟའི་འཛམ་གླིང་གི་སྐད་རིགས་མང་བོར་ཞེ་ས་ཡོད་པ་དང་མེད་པའི་ལུགས་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡོད། གནའ་བོའི་ཨིན་ཡིག་ཏུ་ཞེ་སའི་ལུགས་སྲོལ་ཡོད་མོད་ཀྱང་། དེང་རབས་ཨིན་ཡིག་ཏུ་བརྡ་སྤྲོད་རང་བཞིན་གྱི་ཞེ་ས་སྦྱོར་སྲོལ་མེད། དེའི་ཚབ་ཏུ་ད་ལྟ་སྐད་ཡིག་མང་བོ་ཞིག་ཏུ། ལུགས་བསྟུན་(Formal)གྱི་སྐད་ཡིག་དང་ལུགས་མེད་(Informal)ཀྱི་སྐད་ཡིག་བཅས་གཉིས་སུ་དབྱེ་བཞིན་ཡོད་ལ། ལུགས་བསྟུན་དེ་ཞེ་ས་དང་གཞུང་ཡིག་འབྲི་ཚུལ་གཉིས་ལ་ཐག་ཉེ་ཞིང་། ལུགས་མེད་དེ་གྲོང་སྐད་དམ་ཕལ་སྐད་དང་འདྲ་ཆེ་བ་ཡིན། ཐུའུ་བཀྭན་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མས་མཛད་པའི་ལྕང་སྐྱ་རོལ་བའི་རྡོ་རྗེའི་རྣམ་ཐར་དུ། མཁས་གྲུབ་དགེ་ལེགས་དཔལ་བཟང་ལུང་དྲངས་ནས། “རྒྱ་ཆེན་གཞུང་ལུགས་དགོངས་དོན་འགྲེལ་པ་ཡི།། ཡི་གེའི་རྩོམ་པ་མང་དུ་སྦྱར་ན་ཡང་།། གྲོང་ཚིག་བླུན་པོའི་ཐ་སྙད་ཁྱུ་འཁྲིགས་པས།། འཇིག་རྟེན་ལོང་གཏམ་བྲིས་པའི་རྣམ་པ་མཚོན།།”[12]ཞེས་མཁས་པའི་བསྟན་བཅོས་རྩོམ་སྐབས་ཚད་ལྡན་གྱི་ཐ་སྙད་གདམ་གསེས་དང་། ལུགས་མེད་ཀྱི་སྐད་ཆ་མི་བཀོལ་བའི་ལུགས་དེ་བོད་རང་ལ་སྔ་མོ་ནས་ཡོད་པ་ཡིན།
དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་བའི་སྐབས་ཀྱི་གཞུང་ཡིག་འབྲི་སྟངས་དེ། སྤྱིའི་ཆ་ནས་ཡི་གེ་ཚགས་དམ་ཞིང་ཁ་གསལ་ལ་གུས་ཞབས་ལྡན་པ། མིའི་མིང་གོ་ཐོབ་དང་སྦྱར་ནས་མིང་འབོད་བྱེད་སྟངས་བཅས། ད་ལྟའི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་རིག་གི་འགྲོས་དང་མཐུན་པ་མང་བོ་ཞིག་ཡོད་པས། ཚད་ལྡན་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་ཚུལ་ལ་འདི་ལས་ལེགས་ཆ་མང་བོ་ཞིག་ལེན་རྒྱུ་ཡོད་པར་སྣང་མོད། ཞེ་ས་སྦྱོར་ཚུལ་ཡང་ད་ལྟའི་སྐད་ཡིག་སྤྱིའི་འགྲོས་བཞིན་ཕྱོགས་སུ་མ་ལྷུང་པ་ཞིག་དགོས་གལ་ཆེ། དཔེར་ན། “ལགས་”དང་། “གནང་།” “གསུངས།” “མཛད་” ལྟ་བུ་སོགས། སྟབས་བདེ་ལ་ཚད་དང་རན་པ་ཞིག་བཀོལ་ན་འགལ་བ་མེད་པར་མངོན། ཞེ་ས་འདི་དག་གྲལ་རིམ་མཐོ་དམའི་དབྱེ་བ་འབྱེད་ཆེད་དུ་མིན་པར། ཚང་མ་མི་ཞིག་ཡིན་པའི་ངོས་ནས་ཕན་ཚུན་ལ་གུས་ལུགས་སྟོན་བྱེད་ཙམ་ཡིན། ཡུ་རོབ་ཤར་མའི་སྐད་རིགས་མང་བོ་ཞིག་གཙོས། ཀོ་རི་ཡ་དང་ཉི་ཧོང་གི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁག་ཏུ། གུས་ཞབས་མཚོན་ཕྱིར་སྟབས་བདེའི་ཞེ་ས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པར་བཤད། འོན་ཀྱང་ཡོད་ཚད་ལ་ཞེ་ས་སྦྱོར་རྒྱུ་ཞིག་ནི་མིན་པར་སེམས་ཏེ། བོད་མིས་ངག་རྒྱུན་དུ་”ཧ་ཅང་མང་ན་ཡིད་པར་འགྱུར་”ཟེར་སྲོལ་ཡོད་པ་ལྟ་བུ།
དགུ། ཞིབ་འཇུག་གི་རྒྱུ་ཆ་གདམ་གསེས་སྐོར།
བོད་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ཡོད་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་རྒྱུ་ཆ་མང་ཆེ་བ་ཞིག་ཆོས་ལུགས་དང་འབྲེལ་ནས་ཡོད་པས། སངས་རྒྱས་པ་དང་བོན་པོའི་ཆོས་ལུགས་གཉིས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གི་གཏོས་ཆེ་བ་ཞིག་བཟུང་ཡོད། ཆོས་ལུགས་དང་མ་འབྲེལ་བའི་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་འཚོ་བ། ལུགས་སྲོལ། ཡུལ་ཁྲིམས། ཚོང་ལས། གྲལ་རིམ། དམག་དོན་སོགས་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཞིག ཕྱོགས་རེ་བ་ཙམ་ལས་ཡིག་ཐོག་ཏུ་འགོད་ཐུབ་མེད། དེ་ནི་དུས་རབས་མང་བོར་བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ནི་གཙོ་བོ་སེར་མོ་བས་དབང་བསྒྱུར་བྱས་ཡོད་པས་ཡིན། ཡིག་ཐོག་ཏུ་ཡོད་པའི་རྒྱུ་ཆ་གཙོ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་དང་ལག་ལེན་སྟོན་པའི་རིགས་ཡིན་ལ། དེ་བཞིན་ཐུན་མོང་རིག་གནས་སུ་འབོད་པའང་ཆོས་ལུགས་དང་སྦྲེལ་ནས་གང་འཚམས་ཤིག་ཡོད། དེར་བརྟེན་ཆོས་ལུགས་དང་འབྲེལ་བའི་རྒྱུ་ཆ་བེད་སྤྱོད་གཏོང་སྐབས་འདོར་ལེན་མི་ནོར་བ་བྱེད་རྒྱུ་གལ་ཆེ།
བོད་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ས་གཏེར་དང་དགོངས་གཏེར་སོགས་གཏེར་མའི་རིགས་སུ་གཏོགས་པའི་ཡིག་ཚང་རྒྱ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡོད་ལ། དེ་བཞིན་བརྡ་ཡིག་དང་ལུང་བསྟན་དུ་འབོད་པའི་དཔེ་ཆ་ཡང་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཡོད་པ་ཡིན། གཏེར་མའི་སྲོལ་རྒྱུན་འདི་བོད་གཅིག་བུ་ཙམ་མིན་པར་སྔོན་ཆད་རྒྱ་གར་གྱི་ཧིན་རྡུ་ཆོས་ལུགས་དང་། ཨ་རིའི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་མུར་མོནས(Mormonism)། དཀྱིལ་ཤར་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཨིས་སི་ལམ་(Islam)ཆོས་ལུགས་བཅས་སུ་ཡང་བྱུང་མྱོང་ཡོད། ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་དུ་གཏེར་ཆོས་དེ་དག་གཏེར་ནས་འདོན་མཁན་སོ་སོའི་བརྩམས་ཆོས་སུ་རྩི་བ་ཡིན། དཔེར་ན། བཀའ་ཐང་ཟངས་གླིང་མ་ལྟ་བུ་ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར་ཁོང་རང་ཉིད་ཀྱི་བརྩམས་ཆོས་ཡིན་པ་ལས། སྔོན་ཆད་སུ་ཞིག་གི་རྫུ་འཕྲུལ་གྱིས་སྦས་པ་གང་ཞིག་ལ་ཕྱིས་སུ་གཏེར་ནས་བཏོན་པར་མི་རྩི་བ་ལྟ་བུ། ཞིབ་འཇུག་སྐབས་སུ་གནད་དོན་དེ་གཏེར་ཆོས་སུ་འབོད་པ་གང་དེའི་སྐད་ཡིག་དང་། སྡེབ་སྦྱོར་ནང་དོན་བཅས་ཕྱོགས་ཡོངས་ལ་བརྟག་ནས་ཐག་གཅོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད། བརྡ་ཡིག་དང་ལུང་བསྟན་ལའང་རིགས་འགྲེ་བར་བྱ།
ཡང་སངས་རྒྱས་པ་དང་བོན་པོའི་ཆོས་ལུགས་ལྟར་ན། སྟོན་པའི་གསུང་རབ་ཀྱི་རིགས་ལ་ཞལ་ནས་གསུངས་པའི་བཀའ། བྱིན་གྱིས་བརླབས་པའི་བཀའ། རྗེས་སུ་གནང་བའི་བཀའ་སོགས་རིགས་མང་བོ་ཡོད་ལ། དེ་དག་ཚང་མ་སྟོན་པ་སོ་སོའི་བཀའ་རུ་རྩི་བཞིན་པར་མ་ཟད། ད་ལྟ་བཀའ་འགྱུར་དང་བཀའ་བརྟེན་ཞེས་པོ་ཏི་བརྒྱ་ཕྲག་བརྒལ་བར་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཀྱང་བྱས་ཡོད། འོན་ཀྱང་ཆོས་ལུགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གཞུང་ལུགས་ལྟར་ན། དཔེར་ན། སྟོན་པ་གོའུ་ཏ་མ་རང་ཉིད་ཀྱིས་ཞལ་ནས་གསུངས་པའི་བཀའ་རྣམས་ལས། བྱིན་གྱིས་བརླབས་པ་དང་རྗེས་སུ་གནང་བར་གྲགས་པའི་བཀའ་རྣམས་ཁོ་རང་ཉིད་ཀྱི་བརྩམས་ཆོས་སུ་མི་རྩི། དེ་བཞིན་ཐེག་པ་ཆེན་པོའི་གཞུང་ལུགས་དང་གསང་སྔགས་རྡོ་རྗེ་ཐེག་པ་སོགས་སུ་འབོད་པ་ཁག་ཀྱང་། དཔྱད་བསྡུར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་ནང་དོན་སོགས་གང་ལ་བལྟས་ཀྱང་། རྗེས་རབས་སངས་རྒྱས་པའི་མཁས་པ་ཚོས་གསར་བཏོད་དང་དར་སྤེལ་བཏང་པ། ཆོས་ལུགས་ཞིབ་འཇུག་པ་མང་ཤོས་ཀྱིས་ཁས་ལེན་བྱེད་བཞིན་ཡོད། [13] དེ་བཞིན་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་བརྟེན་གྱི་བྱུང་རིམ་ཁག་ཀྱང་། ཆེད་ལས་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚོས་རིགས་པ་འདྲ་མཚུངས་བཀོལ་ནས་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་བཞིན་ཡོད།[14]
ཞིབ་འཇུག་གི་ལྟ་གྲུབ་དང་ཐབས་ལམ།
མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་ཞིབ་འཇུག་མང་ཆེ་བར། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སྐབས་རྒྱབ་རྟེན་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་ནི་ཧ་ཅང་གལ་ཆེན་པོ་ཆགས་ཡོད། དེ་ལྟ་ནའང་ལྟ་གྲུབ་དེ་དངོས་སུ་རྩོམ་ཡིག་གི་ཁྲོད་དུ་འབྲི་མིན་ནི་ཅི་རིགས་ཡོད་པ་ཡིན། ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་རྒྱབ་རྟེན་མེད་པའི་རྩོམ་ཡིག་གིས་རྒྱ་ཆེ་ས་དང་གཏིང་ཟབ་ས་ནས། བརྗོད་གཞི་གང་ཞིག་ལ་དགག་སྒྲུབ་དང་དོགས་སློང་བྱེད་མི་ཐུབ་པ་རེད། དཔེར་ན། བོད་གཞུང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་སྐབས་ཀྱི་ཕྱི་སྲིད་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སྐབས། ཆོས་སྲིད་ཟུང་འབྲེལ་དང་མཆོད་ཡོན་གྱི་ལྟ་བ་གཉིས་ལ་གོ་བ་གཏིང་ཟབ་ཡོད་དགོས་པ་མ་ཟད། སྐབས་དེའི་མན་ཇུ་དང་སོག་པོ་སོགས་ཀྱི་སྲིད་ཇུས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་ལའང་ཤེས་རྟོགས་ཡོད་དགོས། [15] དེ་བཞིན་དེང་རབས་ཨ་རིའི་དཔལ་འབྱོར་སྲིད་ཇུས་གླེང་སྐབས། གུ་ཡངས་རིང་ལུགས་གསར་མའི་(Neoliberalism)ལྟ་གྲུབ་ལ་གོ་བ་རྙེད་དགོས་ལ། དེ་བཞིན་དེ་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་གོ་ལ་གཅིག་གྱུར་རིག་པ་(Globalism)ལྟ་བུ་ལའང་ངེས་པ་ཡོད་དགོས་པ་ཡིན།
ལྟ་གྲུབ་གང་ཡིན་ཡང་ཐོག་མ་ནས་ཡོད་པ་ཞིག་མིན་པར། འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱིས་གསར་བཏོད་བྱས་པ་ཡིན་པར་བརྟེན། ཁྱོད་རང་ཉིད་ཀྱིས་ཀྱང་བརྗོད་གཞི་དང་འབྲེལ་ནས། རྒྱབ་རྟེན་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་གསར་བཟོ་བྱེད་ཆོག་མོད། གསར་བཟོ་བྱས་པའི་ལྟ་གྲུབ་དེར་རིགས་པའི་རྒྱབ་རྟེན་བརྟན་པོ་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་དགོས། དེ་བཞིན་མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་སོགས། རིག་ཚན་ཁྱབ་ཁོངས་སོ་སོ་དང་འབྲེལ་བའི་དགོས་ཆོས་ཁག་ཀྱང་ཚང་དགོས་པ་ཡིན། ལྟ་གྲུབ་རིག་པ་ནི་ཤེས་རིག་གི་སྡེ་ཚན་གཏོས་ཆེ་བ་ཞིག་ཏུ་ཆགས་ཟིན་པར་བརྟེན། རྩོམ་ཡིག་ཐུང་ངུ་འདི་ལྟ་བུ་ཞིག་གིས་གླེང་བར་རྔོ་མི་ཐོགས་པས། ངེས་པར་དུ་འབྲེལ་ཡོད་རིག་གཞུང་གི་སྡེ་ཚན་སོ་སོ་དང་འབྲེལ་བའི། ལྟ་གྲུབ་ཁག་ལ་སོ་སོས་ཆེད་དུ་སྦྱོང་གནང་དགོས་པ་ཡིན་མོད་ཀྱང་། འདིར་ལས་དང་བོ་བ་རྣམས་ལ་དཔེར་མཚོན་གྱི་ཚུལ་དུ། ལྟ་གྲུབ་གལ་ཆེན་ཁ་ཤས་རྒྱ་མཚོ་རྒྱང་སྟོན་གྱི་ཚུལ་དུ་ཅུང་ཟད་བསྡུས་པར་གླེང་བ་ལ།
༡ ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་(Historiography)།
ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་ལྟ་བུར་མཚོན་ན། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བྱུང་རིམ་དང་དོན་རྐྱེན་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཙམ་བརྗོད་རྒྱུ་མ་ཡིན་པར། ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་ཚོས་བྱུང་རིམ་དང་དོན་རྐྱེན་དེ་དག་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་ཚུལ། འགྲེལ་བཤད་དེ་ལ་གཞན་གྱིས་གོ་བ་ལེན་ཚུལ་སོགས་ལ་གཙོ་བོ་དཔྱད་བཞིན་ཡོད་ལ། ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་མང་བོར་ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་དང་ལྟ་གྲུབ་སྣ་ཚོགས་པ་བྱུང་ཡོད་པ་སྟེ། དཔེར་ན་ཉེ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལྟ་གྲུབ་སྨྲ་བ་ཇོརརྒྱས ནོབག་(George Novack)གྱིས། ཁྱད་འཕགས་སྨྲ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ལྟ་བ་མི་འདྲ་བ་ལྔ་བཏོན་ནས། [16]ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་བསྡོམས་བརྒྱབས་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་བཙན་རྒྱལ་རིང་ལུགས་(Imperialism)དང་མི་སེར་སྤེལ་བའི་རིང་ལུགས་(Colonialism)ལྟ་བུ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ངོ་བོ་སྟོན་པའི་གཞུང་ལུགས། ལོ་རྒྱུས་དངོས་གཙོ་གཏན་ཚིགས་རིག་པ་(Historical Dialectical Materialism)ལྟ་བུ་དཔྱད་ཚུལ་སྟོན་པའི་གཞུང་ལུགས་སོགས་ཡོད་པ་ཡིན།
ཆོས་ལུགས་རིག་པ་ལྟ་བུར་མཚོན་ན། གཙོ་བོ་དཀོན་མཆོག་དང་ཆོས་ལུགས་དད་མོས་ཀྱི་རང་བཞིན་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་དང་། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཇེག་ཁུ བར་སྒྲནབིར་(Jacques Waardenburg)གྱིས་རང་རྐྱ་ཐུབ་པའི་ཆོས་ལུགས་ཞིབ་འཇུག་གི་ལྟ་བ་གསུམ་དང་། གཉིས་སྣོལ་གྱི་ལྟ་གྲུབ་(Interdisciplinary Theories)གྲགས་ཅན་ཉི་ཤུ་ཐམ་པ་རེ་རེ་བཞིན་དུ་འགྲེལ་ཡོད་པ་ལྟ་བུ།[17]ཡང་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཆོས་ལུགས་ལྟ་བ་དང་། རིག་གཞུང་གི་ཆོས་ལུགས་ལྟ་བ། དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཆོས་ལུགས་ལྟ་བ། ས་ཁོངས་ཀྱི་ཆོས་ལུགས་ལྟ་བ་སོགས། ཆོས་ལུགས་རིག་པར་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཚུལ་གྱི་ལྟ་བ་མང་བོ་ཡོད་པས། ཆོས་ལུགས་རང་ངོས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་ལ་བརྟེན་ནས་ཚུར་དཔྱད་པ་གཏོང་རྒྱུ་མ་ཡིན་པར། ཕར་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་རང་བཞིན་དང་ལྟ་གྲུབ་དེ་དག་གི་འབྱུང་རྐྱེན་སོགས་ལ། ཚན་རིག་གི་ལྟ་བ་བཀོལ་ནས་དཔྱད་པ་གཏོང་རྒྱུ་དེ་ཡིན་ནོ། །
༣ སྲིད་དོན་རིག་པ།(Politology)།
སྲིད་དོན་རིག་པ་ལྟ་བུར་མཚོན་ན། སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་མ་ལག་ཆེན་པོ་ཞིག་སྟེ། འདིའི་ཁོངས་སུ་རྒྱལ་སྤྱིའི་འབྲེལ་ལམ་རིག་པ་ (International Relations)དང་། བདེ་སྲུང་རིག་པ(Political Security Studies)། ཆབ་སྲིད་དཔལ་འབྱོར་རིག་པ(Political Economics)་སོགས་མང་བོ་ཞིག་ཡོད་ལ། རིག་ཚན་འདིའི་ཁོངས་སུ་གཙོ་བོ་རྒྱུན་འཛིན་རིང་ལུགས་(Conservatism)དང་། གུ་ཡངས་རིང་ལུགས(Liberalism)། མ་རྩ་རིང་ལུགས་(Capitalism)དང་། སྤྱི་ཚོགས་རིང་ལུགས་(Socialism)སོགས་རྒྱ་ཆེ་ལ་གཏིང་ཟབ་པའི་ལྟ་གྲུབ་མང་བོ་ཡོད་ལ། རིམ་བཞིན་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་ལྟ་གྲུབ་འདྲ་མིན་འཛིན་མཁན་གྱི་ཤོག་ཁག་དག་ལ། གཡས་ཕྱོགས་པ་(Left Wing)དང་གཡོན་ཕྱོགས་རིང་ལུགས་པ་(Right Wing)སོགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་བྱུང་ལ། དེ་དག་ཀྱང་རིམ་བཞིན་གཡས་ཕྱོགས་དཀྱིལ་མ་(Central Right Wing)དང་གཡོན་ཕྱོགས་དཀྱིལ་མ་(Central Left Wing)སོགས་སུ་ཡང་གྱེས་པ་རེད། ད་ལྟ་དེང་རབས་ཕྱི་མའི་རིང་ལུགས་(Post-Modernism)དང་། རྟེན་འབྲེལ་རྙོག་འཛིང་རིང་ལུགས་(Complex Interdependence)སོགས་ཀྱང་དར་ཆེ་བ་ཡིན་ནོ། །
༤ མི་རྒྱུད་རིག་པ་(Anthropology)།
མི་རྒྱུད་རིག་པ་ནི་ལོ་རེ་བཞིན་དུ། ཁྱབ་ཁོངས་རྒྱ་ཆེ་རུ་འགྲོ་བཞིན་པའི་ཤེས་རིག་སྡེ་ཚན་ཞིག་ཡིན་ལ། ད་ལྟ་དེའི་ཁོངས་སུ་ལོ་རྒྱུས་མི་རྒྱུད་རིག་པ་དང་། སྤྱི་ཚོགས་མི་རྒྱུད་རིག་པ། ཆོས་ལུགས་མི་རྒྱུད་རིག་པ། སྐྱེས་ཁམས་མི་རྒྱུད་རིག་པ་སོགས་མཐའ་ཡས་པ་ཞིག་ཡོད་པས། དེ་ལ་བརྟེན་པའི་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་རིག་པ་ཡང་ཧ་ཅང་མང་བོ་ཡོད་པ་རེད། དཔེར་ན། བྷོ་རོནསུལོ མ་ལས་ནོསྤུ་སུ་ཁེས་(Bronislaw Malinowski) ལགས་ཀྱི་མི་རིགས་རྣམ་བཤད(Ethnography)དང་། སྤྱི་ཚོགས་གཞུང་ལུགས་(Social Theory)གཉིས་ཀྱིས་མི་རྒྱུད་རིག་པའི་སྡེ་ཚན་མང་བོ་ཞིག་ཏུ་གོ་གནས་གལ་ཆེན་བཟུང་ཡོད་པ་དང་། ཡང་ཨ་རིའི་མི་རྒྱུད་རིག་པ་བ་གྲགས་ཆེན། ཁུ་ལེས་སྤོརཊི རྒས་ཟུ་(Clifford Geertz) ལགས་ཀྱི་མཐུག་འགྲེལ་གྱི་ལྟ་བ་(Thick Description) དང་། བཟའ་ཚང་འདྲ་མཚུངས་(Family Resemblance)ཀྱི་གཞུང་ལུགས་དག་ལ་བརྟེན་ནས། ཁོང་མི་རྒྱུད་རིག་པའི་ཁོངས་ཀྱི་མཚོན་དོན་སྨྲ་བ་སྐད་གྲགས་ཆེ་ཤོས་དེ་ཆགས་པ་ལྟ་བུ་སོགས་སོ། །
སྐད་བརྡ་རིག་པ་ནི་ད་ལྟ་ལོ་རྒྱུས་དང་། ཆོས་ལུགས། སྐྱེས་ཁམས་ཚན་རིག ལྟ་གྲུབ་རིག་པ་(Philosophy)སོགས་ཤེས་ཡོན་གྱི་སྡེ་ཚན་མང་བོར་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེ་བའི་ལྟ་གྲུབ་གཞུང་ལུགས་ཤིག་ཏུ་གྲུབ་ཡོད། སྤུརསྒྲིས་ནན་སྒྲི སོ་སོར་(Ferdinand de Saussure)ལགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བརྡ་རྟགས་རིག་པ་(Linguistic Sign)དང་། ཨེསྒྲི་བར སའ་པེར་(Edward Sapir)ལགས་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རྟེན་འབྲེལ་(Linguistic Relativity)ལྟ་བ། ནོམ་ཆོམ སུ་ཁེས་(Noam Chomsky)ཀྱི་ཡོངས་ཁྱབ་བརྡ་སྤྲོད་རིག་པ་(Universal Grammar)སོགས་ཀྱིས། སྐད་བརྡ་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ལ་གསར་བརྗེ་བྱས་ཡོད་ལ། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བཀོལ་ནས་སྡེ་ཚན་གཞན་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པ། དཔེར་ན། སྐད་ཡིག་ལོ་རྒྱུས་རིག་པས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནས་བབ་མང་བོར་གསེད་དཀྲོལ་ཐུབ་པ་དང་། སྐད་ཡིག་སྐྱེས་ཁམས་རིག་པས་ད་ལྟ་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་ལྟ་བ་(Theory of Evolution)ལའང་དོགས་འདྲི་སློང་བཞིན་པ། སྐད་ཡིག་ལྟ་གྲུབ་རིག་པས་(Linguistic Philosophy)སྐད་ཡིག་གིས་བསམ་བློར་དབང་བསྒྱུར་བཞིན་ཡོད་དམ། བསམ་བློས་སྐད་ཡིག་ལ་དབང་བསྒྱུར་བཞིན་ཡོད་པའི་བགྲོ་གླེང་ཆེན་པོ་འབྱུང་བཞིན་པ་ལྟ་བུའོ། །[18]
སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་ནི། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ངོ་བོ་དང་། འབྲེལ་བ། འཕེལ་འགྱུར་བཅས་ལ་དཔྱོད་བྱེད་ཀྱི་རིག་གཞུང་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་ལ། གོང་དུ་བཀོད་པའི་ལྟ་གྲུབ་གཞན་དག་དང་མི་འདྲ་བར། ཤེས་རིག་གི་སྡེ་ཚན་འདི་ང་ཚོའི་སྤྱི་ཚོགས་འདིར་འགོ་འབུས་ཙམ་ཡིན། མའཁུསུ བེ་བུར་(Max Weber)གྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཀུན་སྤྱོད་ཀྱི་ལྟ་བ་(Theory of Social Ethics)དང་། ཧ་རེས་མར་ཁྲེན་ནོས་(Harriet Martineau)ལགས་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་དང་། མཚན་མ་རིག་པའི་ལྟ་གྲུབ་(Sexism)སོགས་ཀྱིས་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་སྡེ་ཚན་དར་སྤེལ་བཏང་ཞིང་། མའ་ཁུལ་སྤོས་ཁོ་(Michel Foucault)ལགས་ཀྱི་ཤེས་ཡོན་དང་དབང་ཤུགས་ཀྱི་ལྟ་བ་(Theory of Power and Knowledge)དང་། སྨྱོ་སྤྱོད་དང་དཔལ་ཡོན་གྱི་ལྟ་བ་(Madness and Civilisation)སོགས་ཀྱིས་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་ལྟ་གྲུབ་སྣ་མང་ཅན་དུ་བསྒྱུར་ཡོད། ད་ལྟའི་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཁྱབ་ཁོངས་སུ། སྲིད་འབྱོར་རིག་གསུམ་གཙོས་བུད་མེད་རིག་པ་(Feminism)དང་། བྱེད་ལས་རིག་པ(Functionalism)། མར་ཁེ་སུ་རིག་པ་(Marxism)སོགས་ཧ་ཅང་མང་བ་ཡིན་ནོ། ། [19]
ཞིབ་འཇུག་གང་ཡིན་ཡང་ལྟ་གྲུབ་དང་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་རྒྱབ་སྐྱོར་མེད་ཚེ། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཡུལ་དེ་ལ་རིག་ཚན་གང་ཞིག་བརྒྱུད་ནས་དཔྱད་བཞིན་ཡོད་པ་ཤེས་མི་ཐུབ་ལ། ལྟ་གྲུབ་གང་ཞིག་རྒྱབ་རྩར་བཟུང་ནས་དགག་སྒྲུབ་བྱེད་བཞིན་པའང་མི་རྟོགས། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེ་བྲག་པའི་ཐབས་ལམ་གྱི་འཇུག་ཚུལ་དང་། བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་སོགས་ཀྱང་གསལ་བོ་འབྱུང་མི་ཐུབ་པ་ཡིན་པས། དཔྱད་བརྗོད་ཁག་ཀྱང་རྩོམ་པ་བོ་སོ་སོའི་བསམ་ཚུལ་ལམ། ཡང་ན་གནས་ཚུལ་མཁོ་སྤྲོད་མཁན་ཙམ་གྱི་ངོ་བོར་ལྷག་བཞིན་ཡོད། ལྟ་གྲུབ་དང་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་རྒྱབ་རྟེན་སློབ་སྦྱོང་མེད་པར། ཞིབ་འཇུག་ཚད་ལྡན་གཏན་ནས་བྱེད་མི་ཐུབ་ཅེས་སྨྲ་བར་མི་སྤོབས་མོད་ཀྱང་། དེ་དག་མི་ལྡན་པའི་ཞིབ་འཇུག་མཁན་གྱིས་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་ཡང་ཚད་ལྡན་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་དཀའ་བར་འགྱུར་བ་ཡིན། དཔེར་ན། མར་ཁེ་སུ་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་མི་ཤེས་མཁན་ཞིག་གིས་གྲལ་རིམ་འཐབ་རྩོད་(Class Struggle )ཀྱི་རིག་པ་བརྒྱུད་ནས། སྤྱི་ཚོགས་སྤུས་ཚད་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་(Qualitative Research Method)བཀོལ་དཀའ་བར་འགྱུར་བ་ལྟ་བུ། དེ་བཞིན་ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་མི་ཤེས་མཁན་ཞིག་གིས། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དཔེ་དེབ་བརྒྱ་ཕྲག་བཀླགས་པར་གྱུར་ཀྱང་དེ་དག་ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་དང་། འབྲེལ་ཡོད་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་གྱིས་ཟུར་བརྒྱན་དཔྱད་པ་བྱེད་དཀའ་བ་བཞིན་ནོ།།
ཞིབ་འཇུག་གི་གཞུང་ལུགས་དང་ལྟ་གྲུབ་ཁག་ལ་གོ་བ་ཡག་པོ་རྙེད་རྗེས། བདེ་ལེགས་ངང་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་གདམ་གསེས་བྱེད་ཐུབ། ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྲོད་དུ་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་ནི་མཐའ་མེད་པ་ཞིག་ཡོད་ལ། ད་དུང་མུ་མཐུད་དུ་ཐབས་ལམ་སྣ་མང་ཅན་དུ་འགྱུར་བཞིན་ཡོད། དཔེར་ན། ཉེ་ཆར་མདོ་སྨད་ཀྱི་དུར་ལམ་ནས་གསར་རྙེད་བྱུང་བའི་བང་སོ་ལྟ་བུར་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སྐབས། ཐོག་མར་ཡིག་ཐོག་གི་སྐབས་དེའི་འབྲེལ་ཡོད་རྒྱུ་ཆ་འཚོལ་ཞིབ་བྱེད་པ་དང་། བང་སོའི་ནང་གི་ཅ་ལག་གི་བཟོ་དབྱིབས་དང་སྤུས་ཚད་སོགས། མཚུངས་བསྡུར་རིག་པ་སྤྱད་དེ་ས་གནས་གཞན་དང་བསྡུར་བ། ཡང་ཅ་ལག་སྟེང་ནས་རྙེད་པའི་ཡིག་རིགས་ལ་བརྟེན་ནས་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཐབས་ལམ་བཀོལ་པ། ཅ་ལག་ཁག་ག་ཚོད་རྙིང་བ་ཡིན་མིན་རྫས་འགྱུར་རིག་པ་བཀོལ་ནས། ནག་རྫས་འོད་རླབས་ཀྱི་དུས་རྩིས་(Radiocarbon Dating)ལ་བརྟེན་ནས་ཐག་གཅོད་བྱེད་པ་སོགས། བརྗོད་གཞི་གཅིག་ལ་ཚན་རིག་གི་ཐབས་ལམ་སྣ་མང་བཀོལ་ནས་བརྟག་ཞིབ་བྱེད་ཚུལ་འདི་དར་སོ་ཆེ་བ་ཡིན།
འདིར་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་དང་མིའི་རིགས་རིག་པ་གཉིས་གཙོ་བོར་བཟུང་ནས། ཐབས་ལམ་རྒྱུག་ཆེ་བ་འགའ་དཔེར་མཚོན་དུ་འགོད་པ་ལ། རྒྱུ་ཆ་རིག་པའི་དཔྱད་ཞིབ་(Evidence Analysis)དང་། མཚུངས་བསྡུར་རིག་པ(Comparative Analysis)། ཡུལ་དངོས་བརྟག་དཔྱད་རིག་པ(Field Work Research) ། རྣམ་གྲངས་རིག་པའི་ཐབས་ལམ(Quantitative Methods)། རྒྱུ་སྤུས་རིག་པའི་ཐབས་ལམ(Qualitative Method)། སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཐབས་ལམ(Linguistic Method)། ཤུལ་རྫས་རིག་པའི་ཐབས་ལམ(Archaeological Method)། རིག་གཞུང་དཔྱད་ཞིབ་ཐབས་ལམ(Cultural Analysis)སོགས་ཡོད་པ་ཡིན། [20]
རྒྱུ་ཆ་རིག་པའི་ཐབས་ལམ་ནི། གཙོ་བོ་ཡིག་ཐོག་ཏུ་བཀོད་པའི་རྒྱུ་ཆ་ཡོངས་རྫོགས་དང་། སྒྲ་དང་བརྙན་གང་རུང་དུ་ཡོད་པ། དེ་བཞིན་རི་མོ་སོགས་ལའང་གོ་བ་སྟེ། ཐབས་ལམ་འདི་གཙོ་བོ་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་བཀོལ་སྤྱོད་ཆེ་བ་ཡིན། མཚུངས་བསྡུར་རིག་པའི་ཐབས་ལམ་ནི། ཞིབ་འཇུག་གི་རྒྱུ་ཆ་གཉིས་བསྡུར་ནས་དཔྱད་པ་གཏོང་སྟངས་ཤིག་སྟེ། དཔེར་ན། དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས་བོད་ཡིག་དང་ན་ག་རའི་ཡི་གེ་གཉིས་བསྡུར་ནས་དཔྱད་པ་བཏང་བ་ལྟ་བུ། ཡུལ་དངོས་བརྟག་དཔྱད་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ནི། གཙོ་བོ་ཡུལ་དངོས་སུ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་སྟེ། ཡུལ་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་གནས་བབ་དངོས་སུ་མྱོང་བ། བཅར་འདྲི་བྱེད་པ། རིག་གནས་དང་ཡུལ་གོམ་སོགས་ལ་རྒྱུས་ལོན་བྱེད་པ་སོགས་ཏེ། ཐབས་ལམ་འདི་གཙོ་བོ་མི་རྒྱུད་རིག་པ་སོགས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་བྱེད་སྤྱོད་ཆེ་བ་ཡིན།
རྣམ་གྲངས་རིག་པའི་ཐབས་ལམ་ནི། གཙོ་བོ་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གི་ཁོངས་སུ་གལ་ཆེ་བ་སྟེ། དཔེར་ན། གྲོང་གསེབ་ཅིག་གི་འབྱོར་ལྡན་དང་དབུལ་བོ་གཉིས་ཀྱི་གྲངས་ཀབསྡུར་ནས། སྤྱི་ཚོགས་དེའི་གནས་བབ་མང་བོ་ཤིག་ལ་དཔྱད་པ་གཏོང་བ་ལྟ་བུ། ཐབས་ལམ་འདི་ལ་གྲངས་ཀ་དེ་ཧ་ཅང་གལ་ཆེན་པོ་ཆགས་ཡོད་པ་ཡིན། རྒྱུ་སྤུས་རིག་པའི་ཐབས་ལམ་ནི་དེའི་ལྡོག་ཕྱོགས་ལྟ་བུ་སྟེ། ཞིབ་འཇུག་བྱ་ཡུལ་གྱི་གྲངས་ཀ་ཙམ་མིན་པར་རྒྱུ་སྤུས་ལ་བལྟ་དགོས་པ་སྟེ། དཔེར་ན། གྲོང་གསེབ་དེའི་དབུལ་ཕྱུག་སོ་སོའི་ལོ་ཚད་དང་། ཤེས་ཡོན་གནས་བབ། རྒྱབ་ལྗོངས་སོགས་ཡོངས་བསྡུར་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཚུལ་ལྟ་བུ་ཡིན།
སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཐབས་ལམ་ནི། ལོ་རྒྱུས་དང་ལྟ་གྲུབ་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁོངས་སུ་གལ་ཆེ་བ་སྟེ། སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་ལ་བརྟེན་ནས། ལོ་རྒྱུས་དང་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་གནད་དོན་མང་བོ་ཞིག་ཐག་གཅོད་བྱེད་ཐུབ། དཔེར་ན། སྐད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་དང་ཐ་སྙད་སོགས་ལ་བརྟེན་ནས། བོད་དང་འབར་མ་བར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་གསལ་བཤད་བྱེད་ཐུབ་པ་ལྟ་བུ། ཤུལ་རྫས་རིག་པའི་ཐབས་ལམ་ཁོངས་སུ་སྡེ་ཚན་ཁ་ཤས་ཡོད་པ་ལས། གནའ་ཤུལ་རིག་པ་དང་། སྤྱིར་བཏང་ཤུལ་རྫས་གཉིས་གཙོ་ཆེ། དང་བོ་ནི་ས་འོག་ནས་ཐོན་པའི་དངོས་རྫས་རིགས་ལ་གོ་ཞིང་། གཉིས་པ་ནི་འགྲེམ་སྟོན་རིག་པ་(Museology)དང་། སྤྱི་སྒེར་གང་རུང་གིས་ཉར་ཚགས་བྱས་པའི་ཤུལ་རྫས་སོགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཚུལ།
འདིར་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་གཙོ་ཆེ་བ་འགའ་དཔེ་མཚོན་ཙམ་གྱི་ཆེད་དུ་བཀོད་པ་ཙམ་ལས། ད་དུང་ཐབས་ལམ་དེ་དག་གང་རུང་མ་ཡིན་པའི་ཐབས་ལམ་གཞན་མང་བོ་ཡོད་ལ། མུ་མཐུད་དུ་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་གསར་བའང་བྱུང་དང་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་དོ།།
ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་སྒྲོམ་གཞི།
ཞིབ་འཇུག་གི་བརྗོད་གཞི་དང་དྲི་བ་འདོན་སྟངས། འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ཐབས་ལམ་སོགས་ལ་གོ་བ་ལེགས་པོ་རྙེད་རྗེས། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་དངོས་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི་བསླང་དགོས་པ་གལ་ཆེན་ཡིན། སྤྱིར་རིག་ཚན་སོ་སོ་དང་འདྲ་བར་རྩོམ་ཡིག་གི་སྒྲོམ་གཞི་ཡང་མི་འདྲ་བར་ཡོད་མོད། འདིར་གཙོ་བོ་མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གཉིས་དང་འབྲེལ་བའི། རྩོམ་ཡིག་སྒྲོམ་གཞི་འགོད་ཚུལ་གྱི་སྤྱི་འགྲོས་ཙམ་གླེང་བར་བྱ། འོན་ཀྱང་རྩོམ་ཡིག་ཚང་མ་སྒྲོམ་གཞི་འདི་བཞིན་ཡིན་དགོས་པའི་ངེས་པ་མེད་པས། ཞིབ་འཇུག་རིག་ཚན་གྱི་ཆ་རྐྱེན་དང་མི་འགལ་བར་སྒྲོམ་གཞི་མི་འདྲ་བའང་བཀོལ་ཆོག་པ་ཡིན།
| ༡ | རྩོམ་ཡིག་ཁ་བྱང་། | Title | ༦ | ཐབས་ལམ། | Methodology |
| ༢ | བརྗོད་སྙིང་། | Abstract | ༧ | གཞུང་དངོས། | The Body |
| ༣ | གནད་ཚིག | Keyword | ༨ | མཇུག་བསྡུ། | Conclusion |
| ༤ | སྤྱིའི་ངོ་སྤྲོད། | Introduction | ༩ | ཐུགས་རྗེ་ལེགས་འབུལ། | Acknowledgement |
| ༥ | རྒྱུ་ཆ་ཞིབ་བཤེར། | Literature Review | ༡༠ | རྒྱུ་ཆའི་དཔེ་ཐོ། | Bibliography |
ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་ཁ་བྱང་འདོགས་ཚུལ་ལ་རིགས་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པ་ལས། རྩོམ་ཡིག་གི་ནང་དོན་དང་འབྲེལ་ནས་འདོགས་ཚུལ་འདི་ཤུགས་ཆེ་བ་ཡིན། དེ་བཞིན་ཁ་བྱང་ལ་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་གམ་ཡང་ན་གཙོ་ཕལ་གཉིས་སུ་ཕྱེས་ནས་འབྲི་ཚུལ་ཡང་དར་སྲོལ་ཆེན་བ་ཡིན། དཔེར་ན་གཙོ་ཕལ་གཉིས་སུ་འདོགས་ཚུལ་ལ། བོད་གཞུང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་དབུ་ཁྲིད་རིམ་བྱོན། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་ན་རིམ་གྱི་ཆབ་སྲིད་ལོ་རྒྱུས་ཆེ་ལོང་ཙམ་བརྗོད་པ་དང་། ཡང་ན་རྩོམ་ཡིག་གི་ཁ་བྱང་དྲི་བའི་ཚུལ་གྱིས་འདོགས་པ་སྟེ། སློབ་དཔོན་པད་མ་འབྱུང་གནས་ཟེར་བ་ཞིག་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་ཏུ་བྱོན་མྱོང་ངམ་ལྟ་བུ།
འདིར་རྩོམ་ཡིག་དྲིལ་བོའི་བརྗོད་སྙིང་གཙོ་བོ་ཁག་བསྡུས་པར་འགོད་དགོས་པ་སྟེ། ཐོག་མར་ཞིབ་འཇུག་དེའི་དམིགས་ཡུལ་དང་། བརྗོད་གཞི་དང་འབྲེལ་བའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཚོད་དཔག(Hypothesis)། ཞིབ་འཇུག་གི་ཁ་ཕྱོགས་དང་ཐབས་ལམ། མཐའ་མཪ་ཞིབ་འཇུག་དེའི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་བཅས་འགོད་དགོས་པ་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་གི་བརྗོད་སྙིང་ལ་མ་མཐའ་ཡང་། ཚིག་འབྲུ་ལྔ་བརྒྱ་ཡར་མར་ཡིན་དགོས་པ་ཡིན།
འདིར་རྩོམ་ཡིག་ཧྲིལ་བོའི་ནང་གི་གལ་ཆེའི་ཐ་སྙད་ཁ་ཤས་འགོད་དགོས། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཞིབ་འཇུག་གི་ནང་དོན་གཙོ་བོ་ཁག་རྟོགས་ཐུབ། ཐ་སྙད་དེ་དག་ཞིབ་འཇུག་བརྗོད་སྙིང་དང་འབྲེལ་བའི་མིང་ཚིག་གཙོ་གནད་ཁག་ཡིན་དགོས། དཔེར་ན། བསམ་ཡས་གཙུག་ལག་ཁང་དང་འབྲེལ་བའི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་ཡིན་ན། ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན། པད་མ་འབྱུང་གནས། བསམ་ཡས། མཁན་སློབ་ཆོས་གསུམ་ལྟ་བུ་འགོད་དགོས་པ་ཡིན།
རྩོམ་ཡིག་གི་སྤྱིའི་ངོ་སྤྲོད་སྐབས་སུ། བརྗོད་གཞི་དེའི་རྒྱབ་ལྗོངས་ལོ་རྒྱུས་དང་དེ་དང་འབྲེལ་ཡོད་གནས་ཚུལ། དེ་ནས་རིམ་བཞིན་སྐབས་བབ་ཞིབ་འཇུག་གི་བརྗོད་གཞི་དངོས་ཀྱི་དྲི་བ་དང་། བརྗོད་གཞི་གཙོ་བོའི་ཞིབ་འཇུག་གི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་དང་དགོས་མཁོ། ད་ལྟའི་ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་བབ་དང་སྟོང་ཆ་ཁག་གི་སྐོར་གསལ་བཤད་བྱས་པ་བརྒྱུད། སྐབས་བབ་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གང་དེའི་ལྟ་གྲུབ་དང་། བྱེད་འཇུག་བྱེད་པའི་གོ་རིམ་ཁག་བཅས་འགོད་དགོས་པ་ཡིན། མཐའ་མར་རྩོམ་ཡིག་འདིས་ཞིབ་འཇུག་རིག་ཚན་གང་ཞིག་གི། སྟོང་ཆ་བསྐོང་ཐུབ་མིན་སོགས་ཀྱང་རྒྱས་བསྡུས་རན་པར་གླེང་དགོས།
རྒྱུ་ཆ་ཞིབ་བཤེར་དེ་སྤྱིའི་ངོ་སྤྲོད་ཀྱི་ཁོངས་སུ་འཇུག་མཁན་ཡང་ཡོད་པ་ཡིན། འདིར་གཙོ་བོ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཡུལ་དང་འབྲེལ་བའི། ད་ཡོད་རྩོམ་ཡིག་དང་རྒྱུ་ཆ་ཁག་གི་དགེ་སྐྱོན་དང་། ཞིབ་འཇུག་གྲུབ་འབྲས་བཅས་ལ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་དཔྱད་བསྡུར་བྱེད་དགོས་པ་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་ཆེད་དེབ་ཅིག་དཔར་སྐྲུན་བྱེད་སྐབས། རྒྱུ་ཆ་ཞིབ་བཤེར་གྱི་ཚན་པ་འདི་ཧ་ཅང་གལ་ཆེ་བ་ཡིན། འདིར་ཕྱོགས་གཅིག་ནས། ཞིབ་འཇུག་མཁན་གྱི་བརྗོད་གཞི་དང་འབྲེལ་བའི་ལྟ་རྒྱ་ཐོས་རྒྱ་ཤེས་ཐུབ་ལ། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་ཞིབ་འཇུག་མཁན་གྱི་ཁ་ཕྱོགས་དང་། རྒྱུ་ཆ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཚུལ་སོགས་ཀྱང་ཤེས་ཐུབ་པ་ཡིན།
མི་རྒྱུད་རིག་པ་(Anthropology)དང་ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཁག་ཏུ། ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་འདི་སྡེ་ཚན་དམིགས་སུ་བཀར་ནས་མི་འབྲི་མཁན་ཡང་ཡོད་མོད། ཤུགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་དང་ལྟ་གྲུབ་ཁག་ཤེས་པའི་ཐོག་ནས་དཔྱད་རྩོམ་འབྲི་བཞིན་ཡོད། སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་ལྟ་བུ་ཡིན་ན། ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་འདི་ངེས་པར་དུ་འགོད་དགོས་པ་མ་ཟད། འབྲེལ་ཡོད་ཞིབ་འཇུག་ལྟ་གྲུབ་ཡང་གསལ་བོར་འབྲི་དགོས་པ་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་དང་ཞིབ་འཇུག་ལྟ་གྲུབ་གཉིས་འགོད་པ་ནི། ཚད་ལྡན་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་དང་སྤྱིར་བཏང་རྩོམ་ཡིག་གཉིས་ཀྱི་དབྱེ་བ་གལ་ཆེ་ཤོས་དེ་ཡང་ཡིན་པས། ཚད་ལྡན་གྱི་དུས་དེབ་དང་པར་སྐྲུན་ཁང་དག་ལ་མཚོན་ན། འདི་གཉིས་གསལ་བོར་མེད་པར་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་དང་དཔེ་དེབ་པར་སྐྲུན་བྱེད་ཁག་པོ་ཡིན།
འདིར་བརྗོད་གཞི་དངོས་དང་འབྲེལ་བའི་འཐད་ཕྱོགས་དང་དགག་ཕྱོགས་ཁག་གསལ་བོར་འགོད་དགོས་ལ། ཞིབ་འཇུག་པ་རང་ཉིད་ཀྱི་དམ་བཅའི་སྐོར་ཀྱི་རྩོད་སྤོངས་ཀྱང་མཐར་ཕྱིན་པ་བྱེད་དགོས་པ་ཡིན། རྩོད་སྤོངས་ཀྱི་སྐབས་སུ་ཤུགས་ལ་རང་ལུགས་སྒྲུབ་བཞིན་ཡོད་མོད། ཁ་གསལ་མ་བྱུང་བའི་རང་ལུགས་ཀྱི་རྩ་བའི་དམ་བཅའ་ཁག་གསལ་བོར་འགོད་དགོས་པ་ཡིན། བོད་ཡུལ་དུ་དར་སྲོལ་ཆེ་བའི་ཚད་མ་རིག་པའི་ཡ་གྱལ་བསྡུས་གྲྭའི་རྣམ་གཞག་ལྟར་ན། གཞན་ལུགས་དགག་པ། རང་ལུགས་བཞག་པ། དེ་ལ་རྩོད་པ་སྤོངས་བ་བཅས་གསུམ་བསྟར་ཆགས་སུ་ཡོད་པས། རྣམ་གཞག་འདིའི་གོ་རིམ་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་དངོས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་བཀོལ་ནའང་ཆོག་པར་སེམས། ཡང་ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་དང་མི་རྒྱུད་རིག་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཁ་ཤས་སུ། གཞན་ལུགས་དགག་པ་སོགས་དངོས་སུ་གསལ་བོར་མེད་ནའང་། སྤྱི་ཚོགས་དང་ལོ་རྒྱུས་གང་ཞིག་གི་གནས་བབ་སྐོར་དཔྱད་གླེང་བྱེད་སྐབས། རྩོད་སྤོངས་ཀྱི་རྣམ་གཞག་དེ་དག་ཤུགས་ལ་ཐོན་ཡོད་པ་ཡིན།
རྩོམ་ཡིག་གི་མཇུག་བསྡུ་བར་སླེབས་སྐབས། ཐོག་མར་གོང་དུ་བཀོད་པའི་དགག་བཞག་རྩོད་སྤོངས་གསུམ་གྱི་རྣམ་གཞག་རྣམས། བསྐྱར་དུ་གལ་བོ་ཆེ་ལ་ནན་ཏན་གྱི་ཚུལ་དུ་བསྡུས་པར་གླེང་གལ་ཆེ་ལ། དེ་ནི་ཀློག་པ་བོར་ཞིབ་འཇུག་གི་སྒྲུབ་བྱེད་ཁག་བསྐྱར་དུ་དྲན་སྐུལ་བྱེད་ཆེད་ཡིན། དེ་ནས་ཞིབ་འཇུག་དེའི་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་གི་གྲུབ་དོན་གཙོ་བོ་ཁག་དང་། དེས་རིག་ཚན་བྱེ་བྲག་པར་ཕུལ་བའི་ལེགས་སྐྱེས་བཅས་གསལ་བོར་འགོད་དགོས། མཐའ་མར་ཞིབ་འཇུག་དེའི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་དང་དགོས་དམིགས་གཉིས་བསྐྱར་དུ་གླེང་དགོས། ཡང་རྩོམ་ཡིག་ཁ་ཤས་སུ་བརྗོད་གཞི་དེ་དང་འབྲེལ་བའི། མ་འོངས་ཞིབ་འཇུག་གི་དྲི་བ་དང་ཁ་ཕྱོགས་ཀྱང་འགོད་པར་བྱེད་མོད། དེ་ནི་ཞིབ་འཇུག་པ་སོ་སོས་འདོད་མོས་ཡིན་པ་ལས་མེད་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་མིན།
ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་འབྲིང་བའམ་རྒྱས་པ་ཞིག་ལ་མཚོན་ན། རྩོམ་ཡིག་དེ་དང་འབྲེལ་བའི་ལམ་སྟོན་མཁན་དང་། གནས་ཚུལ་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་མཁན། དེ་བཞིན་འབྲེལ་ཡོད་ཡོངས་ལ་ཐུགས་རྗེ་ལེགས་འབུལ་དང་། ངོས་འཛིན་བྱེད་དགོས་པ་ནི་གཞན་ལ་བརྩི་མཐོང་དང་། བཀའ་དྲིན་བསམ་ཤེས་བཅས་ཡིན་པར་བརྟེན་ཧ་ཅང་གལ་ཆེ་བ་ཡིན། ཐུགས་རྗེ་ལེགས་འབུལ་གྱི་ཚན་པ་འདི། ཁ་ཤས་ཀྱིས་རྩོམ་ཡིག་གི་འགོར་འགོད་ལ། ཡང་རྩོམ་མཇུག་ཏུ་བཀོད་ཀྱང་ཆོག་པ་ཡིན་ནོ།།
ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་རྫོགས་པར་བྲིས་ནས་མཐའ་མར་སླེབས་སྐབས། ལས་དོན་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི་རྒྱུ་ཆའི་ཐོ་གཞུང་འགོད་རྒྱུ་དེ་ཡིན། རྩོམ་གཞུང་ཧྲིལ་བོར་ལུང་འདྲེན་དང་འབྲེལ་བ་བཀོད་པའི་རྒྱུ་ཆ་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པ་གསལ་བྱེད་ཀྱི་རིམ་པ་ལྟར་གོང་བསྒྲིགས་ནས་འགོད་དགོས། ཡང་ཡིག་རིགས་མི་འདྲ་བའི་རྒྱུ་ཆ་བཀོལ་ཡོད་ཚེ་སྡེ་ཚན་སོ་སོར་ཕྱེས་ནས་འགོད་ཆོག དཔེར་ན། བོད་ཡིག་གི་རྒྱུ་ཆ། ཨིན་ཡིག་གི་རྒྱུ་ཆ། རྒྱ་ཡིག་གི་རྒྱུ་ཆ་བཅས་སྡེ་ཚན་སོ་སོར་བགར་ནས་འགོད་པ་ལྟ་བུ། འདིའི་སྐོར་རྒྱས་པར་འོག་ཏུ་འཆད་པར་འགྱུར།
རྒྱུ་ཆ་ལུང་འདྲེན་བྱེད་ཚུལ་སྐོར།
ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་ཁྱད་ཆོས་གལ་ཆེན་ཞིག་ནི། ཞིབ་འཇུག་གི་རྒྱུ་ཆ་སྣ་ཚོགས་བཀོལ་དགོས་པ་དང་། རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་རྒྱུ་ཆ་དེ་དག་མ་འདྲེས་པར་ཁ་གསལ་བོར་འགོད་དགོས་པ་དེ་རེད། རྒྱལ་སྤྱིའི་འགྲོ་ལུགས་ལྟར་རྒྱུ་ཆ་ཁག་ཐོ་གཞུང་དུ་འགོད་སྐབས། བོད་ཡིག་གི་ཀ་མད་ལྟར་སྒྲིག་དགོས་པ་ཡིན་ལ། དེ་ནི་བོད་ཡིག་གི་ཚིག་མཛོད་ཁག་གི་འགྲོ་ལུགས་བཞིན། མིང་གཞིར་བལྟས་ནས་ཀ་མད་ཀྱི་རིམ་པ་དབྱེ་སྟངས་འདི་དར་ཆེ་བ་ཡིན། དཔེར་ན། བཀྲ་ཤིས་ལྷ་མོ། གྲགས་པ་བཤད་སྒྲུབ། སྒྲོལ་མ་ལྟ་བུ་མིང་གཞིར་བལྟས་ནས་གོ་རིམ་དབྱེ་བ་ལྟ་བུ།
ལུང་འདྲེན་འགོད་ཚུལ་ལ་གཙོ་བོ་གསུམ་ཡོད།
དཔེ་ཐོ་ (Bibliography) འགོད་ཚུལ།
གཤམ་མཆན་(Foot Note) འགོད་ཚུལ།
ནང་མཆན་(In Note) འགོད་ཚུལ།
དཔེ་ཐོ་(Bibliography)འགོད་ཚུལ་སྐོར།
ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཡོངས་རྫོགས་གྲུབ་རྗེས། ལུང་འདྲེན་གྱི་དཔེ་ཐོ་ཁག་མ་འདྲེས་པར་འགོད་པ་ནི་གལ་ཆེན་པོ་ཡིན། ལུང་འདྲེན་དཔེ་ཐོ་འགོད་ཚུལ་ལ་རིགས་མི་འདྲ་བ་ཧ་ཅང་མང་ནའང་། ད་ལྟ་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་དུ་སྤྱོད་བཞིན་པའི་ལུགས་སྲོལ་ཆེས་གྲགས་ཆེ་བ་བཞི་ཡོད་པ་ནི།
༡ ཆི་ཁ་གོའམ་ཐོས་རའ་བེན་ལུགས(Chicago/Turabian Manual of Style)།
༢ གཉིས་པ་ཧར་བིར་སྒྲི་ལུགས(Harvard Referencing Style)།
༣ གསུམ་པ་དེང་རབས་སྐད་ཡིག་ཚོགས་པའི་ལུགས(MLA Style)།
༤ བཞི་བ་ཨ་རིའི་སེམས་ཁམས་ཚོགས་པའི་ལུགས(APA Style)།
ལུགས་བཞི་བོ་དེ་དག་ལས་ཀྱང་དང་བོ་ཆི་ཁ་གོའི་ལུགས་ནི། གྲགས་ཆེ་བ་མ་ཟད་བོད་ཡིག་གི་འགྲོས་དང་ཐག་ཉེ་ལ་མིག་ལའང་མཛེས་པོ་ཡོད། རྩ་བའི་ཆ་ནས་ལུགས་བཞི་བོ་འདི་ལ་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་མེད་པར་བརྟེན། ལུགས་གཅིག་ལ་ངེས་ཤེས་རྙེད་རྗེས་གཞན་དག་ཀྱང་ལས་སླ་བོར་ཤེས་ཐུབ་པ་ཡིན། དེར་བརྟེན། འདིར་གཙོ་བོ་ཆི་ཁ་གོའི་ལུགས་གཞིར་བཟུང་ཡོད།
ཆི་ཁ་གོའི་ལུགས(Chicago System)།
ཨ་རིའི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཀེ་ཁྲེས ཐོས་རའ་བེན་(Kate Turabian)གྱིས་མི་ལོ་ལྔ་བཅུ་ལྷག་གི་གོང་དུ། ལུགས་འདིའི་རྨང་གཞི་བཏིང་བ་ནས་བཟུང་ད་བར་དུ། ལུགས་འདི་ལ་བསྐྱར་བཅོས་ཐེངས་བཅུ་བདུན་ལྷག་བྱས་ཤིང་། ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་ཆེས་སྐད་གྲགས་ཆེ་བའི། དཔེ་ཐོ་དང་གཤམ་མཆན་འགོད་ལུགས་གཅིག་བུར་གྱུར། ལུགས་འདིའི་ལུང་འདྲེན་བྱེད་ལུགས་ལ་གཞི་རྩའི་རྩ་འཛིན་གལ་ཆེ་བ་ཁག་ལྔ་ཡོད་པ་གཤམ་གསལ།
གཅིག རྩོམ་པ་བོའི་མིང་། གཉིས། དཔེ་དེབ་བམ་རྩོམ་ཡིག་གི་མིང་། གསུམ། པར་སྐྲུན་བྱེད་ཡུལ།(འདི་རྣམ་པ་ཐམས་ཅད་དུ་དགོས་ངེས་ཡང་མིན།) བཞི། པར་སྐྲུན་བྱེད་མཁན། ལྔ། པར་སྐྲུན་བྱས་པའི་དུས་ཚོད་བཅས་འགོད་དགོས།
གཤམ་ནས་རྒྱུ་ཆ་རིགས་མི་འདྲ་བ་ཁག་རེ་རེ་བཞིན་དུ། དཔེ་མཚོན་དང་བཅས་དཔེ་ཐོ་འགོད་པར་བྱ། དཔེ་ཐོ་འགོད་སྐབས་ཁྱེད་ཀྱིས་དངོས་སུ་ཀློག་བཞིན་པའི་དཔེ་ཆ་དེའི། པར་སྐྲུན་བྱེད་མཁན་དང་པར་སྐྲུན་གྱི་དུས་ཚོད་བཅས་འགོད་དགོས་པ་ལས། དཔེ་ཆ་དེ་ཐོག་མར་སུ་ཞིག་གིས་གང་དུ་དཔར་སྐྲུན་བྱས་ཚུལ་སོགས་འགོད་མི་འོས། དཔེར་ན། ཁྱེད་ཀྱིས་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༩ ལོར་ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་པར་དུ་བཏབས་པའི། རྒྱལ་དབང་ལྔ་བའི་གསུང་འབུམ་བཀླགས་རྗེས་དེ་ལས་ལུང་འདྲེན་དགོས་བྱུང་ཚེ། པར་སྐྲུན་བྱེད་མཁན། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་སྐྲུན་བྱས་པའི་དུས་ཚོད། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༩ ཞེས་དཔེ་ཐོར་འགོད་དགོས་པ་ལྟ་བུ་ཡིན།
རྩོམ་དེབ་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
རྩོམ་པ་བོའི་མིང་། དཔེ་དེབ་ཀྱི་མིང་། པར་སྐྲུན་བྱེད་ཡུལ། པར་སྐྲུན་བྱེད་མཁན། པར་སྐྲུན་བྱས་པའི་དུས་ཚོད་བཅས་འགོད་དགོས།
དཔེར་ན། ཉང་རལ་ཉི་མ་འོད་ཟེར། ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་བོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད་བཞུགས་སོ།། ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༡༩༨༨
རྩོམ་མཁན་མང་བ་ཅན་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
རྩོམ་པ་བོ་ཁག་གི་མིང་ཀ་མད་བཞིན། རྩོམ་དེབ་ཀྱི་མིང་། པར་སྐྲུན་བྱེད་ཡུལ། པར་སྐྲུན་བྱེད་མཁན། པར་སྐྲུན་གྱི་དུས་ཚོད་བཅས་འགོད་དགོས།
དཔེར་ན། ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས། ནོར་བྲང་ཨོ་རྒྱན། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ། ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༡༩༩༠
བསྒྱུར་དེབ་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
འདི་ལ་ཐོག་མར་རྩོམ་པ་བོའི་མིང་། རྩོམ་དེབ་ཀྱི་མིང་། ཡིག་སྒྱུར་མཁན་གྱི་མིང་། པར་སྐྲུན་བྱེད་ཡུལ། པར་སྐྲུན་བྱེད་མཁན། པར་སྐྲུན་གྱི་དུས་ཚོད་བཅས་འགོད་དགོས།
དཔེར་ན། ཐང་སན་ཙང་། ཆེན་པོ་ཐང་གུར་དུས་ཀྱི་རྒྱ་གར་ཞིང་གི་བཀོད་པའི་དཀར་ཆག ཡིག་སྒྱུར་མཁན། གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས། རྡ་ས། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༤
དུས་དེབ་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
དུས་དེབ་ཡིན་ན། དུས་དེབ་དེའི་འདོན་ཐེངས་དང་། ཤོག་གྲངས་ག་ཚོད་བར་དུ་ཡོད་མེད་བཅས་ཀྱང་གསལ་བོར་འགོད་དགོས།
རྩོམ་པ་བོའི་མིང་། རྩོམ་ཡིག་གི་མིང་། དུས་དེབ་ཀྱི་མིང་། སྤྱིའི་འདོན་གྲངས། ཨང་རིམ། པར་སྐྲུན་བྱས་པའི་དུས་ཚོད། རྩོམ་ཡིག་གི་ཤོག་གྲངས།
དཔེར་ན། དཔལ་དོན་གྲུབ་རྒྱལ། བོད་ཀྱི་མགུར་གླུའི་བྱུང་འཕེལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཁྱད་ཆོས་བསྡུས་པར་སྟོན་པ་རིག་པའི་ཁྱེའུ་རྣམ་པར་རྩེན་པའི་སྐྱེད་ཚལ། རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་རིག་པ་དུས་དེབ། སྤྱིའི་འདོན་གྲངས། ༢༦ ཨང་རིམ། ༢ པར་དུས། ༢༠༠༥ ཤོག་གྲངས། ༡༢ ནས ༣༧ བར།
ཆེད་དེབ་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
བརྗོད་གཞི་བྱེ་བྲག་པ་དང་དུས་ཆེན་དམིགས་བསལ་བ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་ཆེད་དེབ་འདོན་སྐབས། རྩོམ་དེབ་དེ་ལེའུར་བྱས་ཡོད་ཚེ་ལེའུ་འགོད་དགོས། དེ་བཞིན་རྩོམ་སྒྲིག་པ་སོགས་ཀྱང་གསལ་བོར་འགོད་དགོས།
རྩོམ་པ་བོའི་མིང་། རྩོམ་ཡིག་གི་མིང་། ལེའུ། ཆེད་དེབ་ཀྱི་མིང་། རྩོམ་སྒྲིག་པའི་མིང་། པར་སྐྲུན་བྱེད་ཡུལ། པར་སྐྲུན་བྱེད་མཁན། པར་སྐྲུན་གྱི་དུས་ཚོད། ཤོག་གྲངས་བཅས་འགོད་དགོས།
དཔེར་ན། རིན་ཆེན་དོན་གྲུབ། མངའ་རིས་ཀྱི་གཉེན་སྟོན་ཆོ་གའི་སྐོར་གླེང་བ། ལེའུ་གསུམ་པ། ཆེད་དེབ། བོད་ཀྱི་གཉེན་སྒྲིག་ཡུལ་སྲོལ་ཕྱོགས་བསྡུས། རྩོམ་སྒྲིག་པ། སྒྲོལ་མ། རྡོ་རྗེ། རིན་ཆེན་སོགས། རྡ་རམ་ས་ལ། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༠༡ ཤོག་གྲངས། ༢༣ ནས་༣༢ བར།
རྩོམ་མཁན་མེད་པའི་རྩོམ་ཡིག་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ། རྩོམ་པ་བོ་མེད་པར་ཚོགས་པ་ག་གེ་མོས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་ཡིན་ན། ཚོགས་པའི་མིང་རྩོམ་པ་བོའི་ཚབ་དང་། པར་སྐྲུང་ཁང་གི་དོད་དུ་ཡང་འབྲི་ཆོག དེ་བཞིན་པར་སྐྲུན་ཁང་ལོགས་སུ་ཡོད་ན་དེའང་བྲིས་ན་ཆོག
དཔེར་ན། འབྲུག་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ཚོགས་པ། ཧི་མ་ལ་ཡའི་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་དགོས་པའི་གལ་གནད་ཁག ཐིམ་བུ། འབྲུག་ཁོར་ཡུག་སྲུང་སྐྱོབ་ཚོགས་པ། པར་དུས། ༢༠༡༠
པར་སྐྲུན་ཁང་ལོགས་སུ་ཡོད་པ།
ཧིན་བོད་མཛའ་འབྲེལ་ཚོགས་པ། བོད་དང་རྒྱ་གར་བར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་འབྲེལ་བའི་སྐོར། སྒང་ཏོག རྣམ་རྒྱལ་པར་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༡༩༩༥
བསྐྱར་དཔར་བྱས་པའི་དཔེ་ཆ་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
པར་སྐྲུན་དང་བསྐྱར་བསྒྲིགས་བྱས་པའི་དཔེ་ཆ་དཔེ་ཐོར་འགོད་སྐབས། སྤྱིའི་འགྲོ་ཚུལ་གཅིག་པ་གང་ཞིག་ལ་པར་ཐེངས་ག་ཚོད་ཡིན་པ་གསལ་བོར་འགོད་དགོས། རྩོམ་པ་བོ་དངོས་སུ་མེད་ཚེ། པར་ཐེངས་བྱེ་བྲག་པའི་རྩོམ་སྒྲིག་པའི་མིང་འགོད་ཆོག
དཔེར་ན། བསམ་གཏན། དག་ཡིག་གསར་བསྒྲིགས། དག་གསར། པར་ཐེངས། ༢༡ ཟི་ལིང་གྲོང་ཁྱེར། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༥
དཔེ་ཚོགས་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
དེབ་ཕྲེང་མང་བོ་ཡོད་པའི་དཔེ་ཚོགས་ཤིག་ལས་བམ་པོ་གང་རུང་ཞིག་དཔེ་ཐོར་འགོད་སྐབས། དཔེ་ཚོགས་ཀྱི་མིང་དང་བམ་པོ་བྱེ་བྲག་པ་གང་དེའི་མིང་སོགས་གསལ་བོར་འགོད་དགོས་པ་ཡིན། རྒྱལ་སྤྱིའི་འགྲོ་ལུགས་ལྟར་ན། རྩོམ་སྒྲིག་པ་གསུམ་ལས་མང་བ་ཡོད་ཚེ་སོགས་སྒྲ་སྦྱར་ཏེ་མིང་གཞན་རྣམས་འགོད་མི་དགོས། གོང་དུ་བྱུང་བ་བཞིན་མིང་གི་གོ་རིམ་ཀ་མད་བཞིན་བསྒྲིག་དགོས།
དཔེར་ན། བཙན་ལྷ་ངག་དབང་ཚུལ་ཁྲིམས། ཚེ་དབང་། སེང་གེ་འབུམ་སོགས། རྒྱལ་མོ་རོང་གི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར། བམ་པོ། ༣ དཔེ་ཚོགས། ཤར་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་གི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་དཔེ་ཚོགས། ཁྲིན་ཏུ་གྲོང་ཁྱེར། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༧
ཚགས་པར་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
ཚགས་པར་རྩོམ་ཡིག་གི་ལུང་འདྲེན་སྐབས། རྩོམ་པ་བོ་དངོས་སུ་མེད་པའི་གསར་འགྱུར་རིགས་དང་། རྩོམ་པ་བོ་ཡོད་པའི་བསམ་ཚུལ་རྩོམ་ཡིག་གཉིས་ཡོད་པས། རྩོམ་པ་བོ་དངོས་སུ་མེད་ཚེ་ཚགས་པར་གྱི་མིང་འགོད་ཆོག་ལ། རྩོམ་མཁན་ཡོད་ཚེ་སྤྱིར་བཏང་བཞིན་རྩོམ་པ་བོའི་མིང་འགོད་དགོས། རྩོམ་མཁན་ཡོད་མེད་གང་ལྟར་ཡང་། པར་སྐྲུན་ཁང་ཚགས་པར་རང་གི་མིང་འགོད་ཆོག་པ་ཡིན།
དཔེར་ན། རྩོམ་པ་བོ་མེད་པ། བོད་ཀྱི་དུས་བབ། ཏོག་དབྱིབས་ལ་གདོང་ལེན་གནང་མཁན་གྱི་བོད་རིགས་ཁྱོན་ ༨༥༠ ལྷག་ལ་སྨན་ཁབ་བརྒྱབ་རྒྱུ་ཡིན་འདུག བོད་ཀྱི་དུས་བབ། པར་དུས། ༢༠༢༠།༠༡།༡༥
རྩོམ་པ་བོ་ཡོད་པ། རྡོ་རྗེ་དགྲ་འདུལ། འདི་ལོའི་རང་ལྗོངས་ཀྱི་ས་ཁུལ་ཁ་ཤས་ཀྱི་ཞིང་ལས་ཐོན་བསྐྱེད་སྐོར་གྱི་བསམ་ཚུལ། བོད་ལྗོངས་ཉིན་རེའི་ཚགས་པར། པར་དུས། ༢༠༡༩།༠༧།༠༢
བཅར་འདྲིའི་རིགས་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
བཅར་འདྲི་བྱེད་ཡུལ་གྱི་མིང་དང་། བརྗོད་གཞི། བཅར་འདྲི་བྱེད་མཁན། ས་གནས། དུས་ཚོད་བཅས་འགོད་དགོས་ལ། ཡང་གནས་ཚུལ་ཚང་མ་མེད་ཚེ་བསྡུས་པར་འགོད་ཀྱང་ཆོག་པ་ཡིན།
དཔེར་ན། ཉི་མ་རྡོ་རྗེ། ལྷ་སའི་ཞོ་སྟོན་སྐོར་གྱི་བཅར་འདྲི། བཅར་འདྲི་བྱེད་མཁན་སྤེན་པ་མཚམས་གཅོད། བོད་ལྗོངས་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་ཁང་། དུས་ཚོད། ༢༠༡༥།༠༣།༢༦
གནས་ཚུལ་རྒྱས་པར་མེད་ཚེ། ཉི་མ་རྡོ་རྗེ། ལྷ་སའི་ཞོ་སྟོན་སྐོར་གྱི་བཅར་འདྲི། བོད་ལྗོངས་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་ཁང་། དུས་ཚོད། ༢༠༡༥།༠༣།༢༦
གལ་སྲིད་དུས་དེབ་དང་བརྙན་འཕྲིན་སོགས་སུ་འཁོད་ཟིན་པའི། བཅར་འདྲིའི་རིགས་བསྐྱར་དུ་ལུང་འདྲེན་པ་ཡིན་ན། དུས་དེབ་དང་བརྙན་འཕྲིན་ལེ་ཚན་སོགས་ཁ་གསལ་འགོད་དགོས།
དཔེར་ན། ངག་དབང་རྡོ་རྗེ། སྡེ་དགེའི་འབྲོག་ལས་སྐོར་གྱི་བཅར་འདྲི། བཅར་འདྲི་མཁན་བྱམས་པ། ཁམས་པའི་བརྙན་འཕྲིན་གྱི་བྱམས་པའི་ཁ་བརྡ། དུས་ཚོད། ༢༠༡༨།༠༥།༢༥
གཏམ་བཤད་དང་གླེང་མོལ་རིགས་དཔེར་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
གཏམ་བཤད་བྱེད་མཁན་དང་། བརྗོད་གཞི། ས་གནས། དུས་ཚོད་བཅས་འགོད་དགོས་པ་ཡིན་ལ། ཡང་གཏམ་བཤད་དེ་དག་དྲ་ལམ་ནས་བཤུས་པ་ཡིན་ཚེ། དྲ་རྒྱའི་ཁ་བྱང་སོགས་གསལ་བོར་འགོད་དགོས།
དཔེར་ན། འཇམ་དཔལ་བློ་ཤེས། དགོན་སྡེའི་སློབ་གསོའི་སྐོར་གྱི་གཏམ་བཤད། རྫ་སེལ་ཤུལ་དགོན་པ། ལུག་ཚང་དཔལ་ཡོན་དྲ་བ། དུས་ཚོད། ༢༠༡༦།༠༩།༠༢
ཡང་ན་དྲ་ཐག་དང་བཅས་འགོད་ན། འཇམ་དཔལ་བློ་ཤེས། དགོན་སྡེའི་སློབ་གསོའི་སྐོར་གྱི་གཏམ་བཤད། རྫ་སེལ་ཤུལ་དགོན་པ། ལུག་ཚང་དཔལ་ཡོན་དྲ་བ། དྲ་ཐོག་ནས་རྙེད་དུས། ༢༠༢༡།༠༡།༡༡ https://tibetsheep.wordpress.com/uey76
བོད་ཀྱི་དཔེ་རྙིང་ཁག་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
ཤིང་པར་རམ་ཡང་ན་ལག་བྲིས་ཡིན་པའི་བོད་ཀྱི་དཔེ་ཆ་རྙིང་བ་ཁག་དཔེ་ཐོར་འགོད་སྐབས། པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་དུས་ཚོད་དང་། པར་སྐྲུན་ཁང་བཅས་པ་རྙེད་ཁག་པོ་ཡིན་མོད། མང་ཆེ་བར་དཔེ་མཇུག་ཏུ་པར་དུ་བསྐྲུན་ཡུལ་དང་། པར་སྐྲུན་གྱི་སྦྱིན་བདག་བཅས་ཀྱི་མིང་ཡོད་པས། དེ་དག་ཁ་གསལ་བོར་བཀོད་ན་གཞན་དང་མི་ནོར་བར་ཕན་འབྲས་ཆེན་པོ་ཡོད།
དཔེར་ན། བསེ་ངག་དབང་བཀྲ་ཤིས། རྗེ་བཙུན་དམ་པ་མཚན་བརྗོད་པར་དཀའ་བ་འཇམ་དབྱངས་བཞད་པའི་རྡོ་རྗེའི་རྣམ་པར་ཐར་པ་ཡོངས་སུ་བརྗོད་པའི་གཏམ་དུ་བྱ་བ་དད་པའི་སྒོ་འབྱེད་ཀེ་ཏ་ཀའི་འཕྲེང་བ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། བླ་བྲང་བཀྲ་ཤིས་འཁྱིལ་གྱི་ཤིང་པར། སྦྱིན་བདག་དཔོན་ཀུན་དཀའ་བསམ་འཕེལ།
ཡང་ཡིག་རྙིང་ཁ་ཤས་སུ་རྩོམ་པ་བོས་དཔེ་ཆ་གང་དེ། བརྩམས་དུས་དང་དཔར་དུ་བསྐྲུན་དུས་གཉིས་ཆ་བཀོད་ཡོད་ཡིན་མོད། དཔེ་ཐོར་འགོད་སྐབས་པར་དུ་བསྐྲུན་དུས་ལས་བརྩམས་དུས་འགོད་མི་དགོས། ཡང་བརྩམས་དུས་གཅིག་བུ་ལས་མེད་ན་ལོ་ཚིགས་དེ་ག་རང་བྱས་ཀྱང་ཆོག་པ་ཡིན།
དཔེར་ན། པར་དུ་བསྐྲུན་དུས་ཡོད་པ།
སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱ་མཚོ། རྒྱལ་དབང་དྲུག་པའི་རྣམ་ཐར་རབ་གསལ་གསེར་གྱི་སྙེ་མ་བཞུགས་སོ།། གླེགས་བམ་དང་བོ། (ལྷ་སའི་ཤིང་དཔར་མ།) སྒང་ཏོག སྤྱན་རྩེ་བླ་བྲང་པར་ཁང་། པར་དུས། ༡༨༩༠
པར་དུ་བསྐྲུན་དུས་མེད་པ།
སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱ་མཚོ། ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་དྲུག་པ་བློ་བཟང་རིན་ཆེན་ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོའི་ཐུན་མོང་ཕྱིའི་རྣམ་པར་ཐར་བ་དུ་ཀུ་ལའི་འཕྲོ་མཐུད་རབ་གསལ་གསེར་གྱི་སྙེ་མ་གླེགས་བམ་དང་པོ་བཞུགས་སོ།། འབྲས་སྤུངས་ཤིང་པར། བརྩམས་དུས། ༡༧༠༣
ལག་བྲིས་དཔེ་རྙིང་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
རྩོམ་དུས་དང་པར་སྐྲུན་དུས་ཚོད་སོགས་གང་ཡང་མེད་པའི། དཔེ་རྙིང་ལག་བྲིས་མའི་རིགས་ཡིན་ཚེ། ཡི་གེ་འབྲི་མཁན་དཔར་ཁང་གི་ཚབ་ཏུ་འགོད་ཆོག་ལ། ཡི་གེ་འབྲི་མཁན་ཡང་གསལ་བོ་མེད་ཚེ། ལག་བྲིས་མ་དེ་རྙེད་ཡུལ་གྱི་ས་ཆ་དང་དུས་ཚོད་སོགས་བཀོད་ན་ཆོག
དཔེར་ན། གོ་རམས་པ་བསོད་ནམས་སེང་གེ། ཚད་མ་རིགས་པའི་གཏེར་གྱི་དཀའ་བའི་གནས་རྣམ་པར་བཤད་པ་སྡེ་བདུན་རབ་གསལ་བཞུགས་སོ། །ཡིག་མཁན་བཀྲ་ཤིས་དགེ་འཕེལ། ཕྱི་ལོ ༡༩༨༡ ལོར་རྫོང་གསར་ཆོས་གྲྭའི་དཔེ་རྙིང་ཁྲོད་ནས་རྙེད།
དཔེ་རྙིང་གི་ཤོག་གྲངས་རྩི་ཚུལ།
བོད་ཡིག་གི་ཤིང་པར་དང་ལག་བྲིས་དཔེ་རྙིང་གི་རིགས་ཡིན་ན། ཤོག་ངོས་གཉིས་ལ་ཤོག་གྲངས་གཅིག་ལས་རྩི་སྲོལ་མེད་པ་རེད། དཔེར་ན། ཉང་རལ་ཆོས་འབྱུང་ཤིང་པར་མའི་ཤོག་གྲངས་བཅུ་བ་ཞེས་པའི་སྐབས་སུ། ཤོག་གྲངས་བཅུ་བའི་མདུན་ཤོག་དང་རྒྱབ་ཤོག་དང་། ཡང་ན་ཤོག་བུའི་ཉིན་ངོས་དང་རྒྱབ་ངོས་གཉིས་ཆ་གྲངས་ཀ་གཅིག་གི་ཁོངས་སུ་རྩི་བཞིན་ཡོད། དེར་བརྟེན། དཔེ་རྙིང་གི་ཤོག་གྲངས་དཔེ་ཐོའམ་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་དུ་འགོད་སྐབས། མདུན་རྒྱབ་གང་ཡིན་གསལ་བོར་འགོད་གལ་ཆེ་བ་ཡིན།
དཔེར་ན། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། རྒྱལ་དབང་དྲུག་པའི་རྣམ་ཐར་རབ་གསལ་གསེར་གྱི་སྙེ་མ་བཞུགས་སོ།། གླེགས་བམ་དང་བོ། (ལྷ་སའི་ཤིང་དཔར་མ།) སྒང་ཏོག སྤྱན་རྩེ་བླ་བྲང་པར་ཁང་། ༡༩༨༠ ཤོག་ངོས་ ༣༦ མདུན།
ཡང་ན། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། རྒྱལ་དབང་དྲུག་པའི་རྣམ་ཐར་རབ་གསལ་གསེར་གྱི་སྙེ་མ་བཞུགས་སོ།། གླེགས་བམ་དང་བོ། (ལྷ་སའི་ཤིང་དཔར་མ།) སྒང་ཏོག སྤྱན་རྩེ་བླ་བྲང་པར་ཁང་། ༡༩༨༠ ཤོག་ངོས་ ༣༦ རྒྱབ།
ཡང་ན། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། རྒྱལ་དབང་དྲུག་པའི་རྣམ་ཐར་རབ་གསལ་གསེར་གྱི་སྙེ་མ་བཞུགས་སོ།། གླེགས་བམ་དང་བོ། (ལྷ་སའི་ཤིང་དཔར་མ།) སྒང་ཏོག སྤྱན་རྩེ་བླ་བྲང་པར་ཁང་། ༡༩༨༠ ཤོག་ངོས་༣༦ མདུན་རྒྱབ་གཉིས།
ཡང་ན། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། རྒྱལ་དབང་དྲུག་པའི་རྣམ་ཐར་རབ་གསལ་གསེར་གྱི་སྙེ་མ་བཞུགས་སོ།། གླེགས་བམ་དང་བོ། (ལྷ་སའི་ཤིང་དཔར་མ།) སྒང་ཏོག སྤྱན་རྩེ་བླ་བྲང་པར་ཁང་། ༡༩༨༠ ཤོག་ངོས་༣༦ རྒྱབ་ནས་ ༤༡ མདུན་བར།
སྟོན་པ་ཁག་གི་གསུང་རབ་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སྟོན་པ་ཁག་གི་གསུང་ཁག་དཔེ་ཐོར་འགོད་སྐབས། གསུང་འབུམ་མང་བོ་ཡོད་པའི་སྟོན་པ་ཡིན་ན། གསུང་འབུམ་གྱི་མིང་དང་། ཆོས་ཚན། བམ་པོ། དཔར་གཞི་དང་པར་སྐྲུན་ཁང་བཅས་འགོད་དགོས་ལ། ཡང་སྟོན་པ་ཡེ་ཤུ་དང་མོཧ་མ་དུ་སོགས་གསུང་འབུམ་གླེགས་བམ་གཅིག་ལས་མེད་མཁན་ཡིན་ན། ཐད་ཀར་གསུང་འབུམ་གྱི་མིང་དང་། ལེའུའམ་སྡེ་ཚན། དཔར་སྐྲུན་ཁང་། དུས་ཚོད་བཅས་བཀོད་པས་འཐུས་པ་ཡིན། གལ་ཆེ་བ་ཞིག་ལ་སྟོན་པ་ཁག་གི་གསུང་དཔེ་ཐོར་འདྲེན་སྐབས་རྩོམ་པ་བོའམ་སྟོན་པའི་མིང་འབྲི་མི་དགོས་པ་དེ་ཡིན།
དཔེར་ན། གསུང་འབུམ་མང་བོ་ཡོད་མཁན། ལང་ཀར་གཤེགས་པའི་མདོ། མདོ་ཚན། བམ་བོ་ཅ་བ། སྡེ་དགེ་བཀའ་འགྱུར་དཔར་གཞི། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༦
གསུང་འབུམ་མང་བོ་མེད་མཁན། ཡེ་ཤུའི་ཞལ་ཆད་གསར་བ། ལེའུ་གསུམ་པ། ཆོས་སྦྱིན་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༠༡
སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཐོན་དངོས་ཁག་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ། རི་མོ་དང་ཐང་ཀ གློག་བརྙན། འདྲ་གཟུགས། ལྡེབས་རིས། གླུ་དབྱངས་སོགས་དཔེ་ཐོར་འགོད་སྐབས། སྒྱུ་རྩལ་མཁན་པོའི་མིང་དང་། སྒྱུ་རྩལ་ཐོན་དངོས་ཀྱི་མིང་། བཞེངས་བསྐྲུན་གྱི་དུས་ཚོད། ད་ལྟ་བརྒྱུད་ལམ་དང་ས་གནས་གང་དུ་ཡོད་མེད་བཅས་འགོད་དགོས།
དཔེར་ན། ལྡེབས་རིས་རིགས་ལ། འཇམ་དབྱངས་བློ་གྲོས། འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་བོ་གཉིས་པ་ཁྲིར་འཁོད་ཚུལ་གྱི་སྡེབ་རིས། འབྲས་ལྗོངས་རྒྱལ་བོའི་ཕོ་བྲང་སྟེང་མའི་ཁྱམས་ར་གཡས་པར་ཡོད། བྲིས་དུས། ༡༨༦༠
རོལ་མོའི་རིགས་ལ། བདུད་པེ་དང་བཀྲ་ཤིས་སྒྲོལ་མ། ཕ་ཡུལ་དྲན་གླུ། སྒྲ་ཐག་ཅོ་ཀའི་དྲུག་འགྱུར། ཀན་ལྷོའི་སྒྲ་སྙན་སྤྱི་གཉེར་ཁང་། དུས་ཚོད། ༡༩༩༩
གློག་བརྙན་རིགས་ལ། པད་མ་ཚེ་བརྟན། ཐར་ལོ། གྱི་ལིང་གློག་བརྙན་བཟོ་སྐྲུན་ཁང་། དུས་ཚོད། ༢༠༡༥
གཞུང་ཡིག་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
རྒྱལ་ཁབ་བམ་ཚོགས་སྡེ་ཁག་གི་ཡིག་ཆ་ཡིན་ན། རྒྱལ་ཁབ་བམ་ཚོགས་པའི་མིང་དང་། ཡིག་ཆའི་མིང་། ཡིག་ཆ་དེ་བཟོ་མཁན་ནམ་བྱུང་ཡུལ། གཞུང་གི་ལས་ཁུངས་བྱེ་བྲག་པ་གང་གི་ཁོངས་གཏོགས་ཡིན་མིན། ཁྱབ་བསྒྲགས་པར་བསྐྲུན་བྱས་པའི་དུས་ཚོད་བཅས་འགོད་དགོས།
དཔེར་ན། རྒྱ་ནག་མི་དམངས་སྤྱི་མཐུན་རྒྱལ་ཁབ། རྒྱ་ནག་གི་རྩ་ཁྲིམས། རྒྱལ་ཡོངས་མི་དམངས་འཐུས་མི་ཚོགས་ཆེན། དུས་ཚོད། ༡༩༥༤
ཡང་ན། མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས། ཡོངས་ཁྱབ་འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་གསལ་བསྒྲགས། འགྲོ་བ་མིའི་ཐོབ་ཐང་ལྷན་ཚོགས། དུས་ཚོད། ༡༩༤༨
གཞུང་གི་དཔོན་པོ་དང་ལས་བྱེད་ཁག་གི་གཏམ་བཤད་ཡིན་ན། གོང་དུ་གཏམ་བཤད་དང་གླེང་མོལ་དཔེ་ཐོར་འགོད་སྐབས་དང་གཅིག་པ་ཡིན། དེ་མིན་ལེའུ་དང་སྡེ་ཚན་མང་བོ་ཡོད་པའི་གཞུང་འབྲེལ་ཡིག་ཚོགས་ཆེན་པོའི་རིགས་ཡིན་ན། གོང་དུ་དཔེ་ཚོགས་དཔེ་ཐོར་འགོད་སྐབས་དང་གཅིག་མཚུངས་ཡིན།
དྲ་ཐོག་གི་རྒྱུ་ཆ་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
ད་ལྟའི་ཞིབ་འཇུག་པ་མང་ཆེ་བར་མཚོན་ན། དྲ་ཐོག་གི་གློག་དེབ་དང་། ཚགས་པར། རྩོམ་ཡིག གསར་འགྱུར་སོགས། ཞིབ་འཇུག་གི་རྒྱུ་ཆར་སྤྱོད་རྒྱུ་དེ། ཉིན་རེ་བཞིན་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པས། དྲ་ཐོག་གི་རྒྱུ་ཆ་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཐབས་ཤེས་རྒྱུ་དེ་ཡང་གལ་ཆེན་པོ་ཆགས་ཡོད་པ་ཡིན། སྤྱིར་དྲ་ཐོག་གི་དཔེ་དེབ་དང་རྩོམ་ཡིག་ཚགས་པར་སོགས། དཔེ་ཐོར་འགོད་སྟངས་ནི་གོང་དུ་དཔེར་བཀོད་ཟིན་པ་ལྟར་ཡིན་པས། དྲ་ཐོག་གི་རྒྱུ་ཆ་རིགས་གང་ཡིན་ཡང་སྔར་བཀོད་ཟིན་པའི་དཔེ་བརྗོད་ཁག་ལ་གཟིགས་ཆོག
གལ་ཆེ་བ་ཞིག་ལ་དྲ་ཐོག་གི་རྒྱུ་ཆ་དཔེར་ཐོར་འགོད་སྐབས། དྲ་ཐོག་གི་གློག་དེབ་མང་བོ་ཞིག་ལ་གཏན་ཁེལ་གྱི་ཤོག་གྲངས་མེད་པས། ལུང་འདྲེན་བྱེད་སའི་ལེའུ་འམ་སྡེ་ཚན་བཅས་ཀྱི་མིང་གསལ་བོར་འགོད་དགོས། རྒྱུ་ཆ་དག་པར་སྐྲུན་བྱེད་མཁན་དང་པར་དུས་གཉིས་འགོད་མིན་རང་མོས་ཡིན། དཔེ་ཐོ་མང་ཆེ་བར་པར་ཁང་དང་དུས་ཚོད་གཉིས་འགོད་བཞིན་མེད། གཙོ་བོ་རྒྱུ་ཆ་དེ་འཚོལ་ཡུལ་གྱི་དྲ་ཐག་དང་། རྒྱུ་ཆ་དེ་ག་དུས་དྲ་ཐོག་ནས་རྙེད་ཚུལ་བཅས་གསལ་བོར་འགོད་དགོས་པ་དེ་ཡིན།
དཔེར་ན། པར་ཁང་དང་དུས་ཚོད་བཀོད་ཡོད་པ།
འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ། དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ། རྒྱལ་སྤྱིའི་རྒྱ་གར་རིག་གནས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༡༩༧༤ ནང་བསྟན་དཔེ་ཚོགས་ལྟེ་གནས་ཀྱི་དྲ་བ། དྲ་ཐོག་ནས་རྙེད་དུས། ༢༠༢༠།༡༡།༠༢། https://www.tbrc.org/#library_work_ViewInWIndow-W7494%7C3818%7C1%7C1%7C1%7
པར་ཁང་དང་དུས་ཚོད་བཀོད་མེད་པ།
འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ། དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ། ནང་བསྟན་དཔེ་ཚོགས་ལྟེ་གནས་ཀྱི་དྲ་བ། དྲ་ཐོག་ནས་རྙེད་དུས། ༢༠༢༠།༡༡།༠༢། https://www.tbrc.org/#library_work_ViewInWIndow-W7494%7C3818%7C1%7C1%7C1%7
ཤོག་གྲངས་མེད་པའི་གློག་དེབ་དཔེ་ཐོར་འགོད་ཚུལ།
དཔེར་ན། མདོ་གཟེར་མིག ལེའུ་ལྔ་བ། ལྷ་གཤེན་བརྒྱ་ལ་ཕྱག་འཚལ་བའི་སྐོར། སེར་བྱེས་རིག་མཛོད་ཆེན་མོའི་དྲ་བ། དྲ་ཐོག་ནས་རྙེད་དུས། ༢༠༢༡།༠༡།༡༥། https://www.serajeyrigzodchenmo.org/images/book/pdf_folder/ka_tan/bon
ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་སྐབས་མཆན་འགོད་ཚུལ་ལ་རིགས་མི་འདྲ་བ་ཁ་ཤས་ཡོད་པ་ལས། མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་དུ་མཆན་འགོད་ཚུལ་གཙོ་བོ་གསུམ་ཡོད་ལ། དེ་དག་ནི་གཤམ་མཆན(Foot Note)དང་། མཇུག་མཆན(End note)། ནང་མཆན་(In Note)བཅས་ཡིན། གཤམ་མཆན་དང་མཇུག་མཆན་གཉིས་བོ་མཆན་འགོད་ཚུལ་གཅིག་པ་ཡིན་མོད། གཤམ་མཆན་དེ་མཆན་འགོད་ཡུལ་གྱི་ཤོག་ངོས་སོ་སོའི་གཤམ་དུ་ཡོད་ལ། མཇུག་མཆན་དེ་དཔེ་དེབ་གང་དེའི་རྩོམ་ཡིག་ཡོངས་རྫོགས་ཀྱི་མཇུག་ཏུའམ། ཡང་མཚམས་རེར་དཔེ་དེབ་ཀྱི་ལེའུ་རེ་རེའི་མཇུག་ཏུ་འབྲི་མཁན་ཡང་ཡོད། མཆན་སོ་སོ་བཞིན་ཨང་རིམ་བསྒྲིག་ནས་མཇུག་ཏུ་བཀོད་ཡོད། དཔེར་ན། རྩོམ་དེབ་ཅིག་ཏུ། ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་མཚོ་སྔོན་པོར་སྐུ་གཤེགས་པར་འདོད་པའི་ལུགས²། འདི་ལྟ་བུའི་མཇུག་མཆན་གྱི་རྟགས་བསྐྱོན་ཡོད་ཚེ། མཆན་དེ་ལེའུ་དེའི་མཇུག་གམ་ཡང་ན་དེབ་ཀྱི་མཇུག་ཏུ་ཨང་རིམ་གཉིས་པར་འཚོལ་དགོས། མཇུག་མཆན་དེ་དཔེ་དེབ་ཀྱི་རིགས་ལས། དུས་དེབ་རྩོམ་ཡིག་དང་སྙན་ཞུའི་རྩོམ་ཡིག་སོགས་ལ་འབྲི་སྲོལ་ཆེན་པོ་མེད།
གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་(Foot Note and End Note)འགོད་ཚུལ།
གཤམ་མཆན་དང་མཇུག་མཆན་གཉིས་ལ་སྤྱོད་སྒོ་གལ་ཆེ་བ་གཉིས་ཡོད་པ་ལས། གཅིག རྩོམ་ཡིག་གི་གཞུང་དངོས་དང་མ་འབྲེལ་བའི་གལ་ཆེའི་བསམ་ཚུལ་འབྲི་ས་དང་། ཡང་སྐབས་རེར་གནད་དོན་གལ་ཆེན་ཁ་ཤས་ལ་ཁ་གསལ་བོས་འགྲེལ་བཤད་བྱེད་ས་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་བརྗོད་གཞི་གཙོ་བོ་ཁ་མི་འཐོར་བ་དང་། དགག་སྒྲུབ་ཀྱི་རྩ་བ་གཙོ་བོ་བོར་ནས་ཡལ་ག་ལ་མི་འཇུག་པའི་ཆེད་དུ། ཟུར་བརྗོད་ཁག་གཤམ་མཆན་དང་མཇུག་མཆན་གང་རུང་དུ་འགོད་དགོས་པ་གལ་ཆེན་པོ་ཡིན། དཔེར་ན། རྩོམ་ཡིག་ཅིག་གི་ཁྲོད་དུ། དུས་རབས་བར་མའི་དངོས་ཡོད་སྒྱུ་འཕྲུལ་རིང་ལུགས(Medieval Fiction Realism)ལྟ་བུའི་གནད་ཚིག་ཅིག་བྱུང་སྐབས། ཁྱེད་ཀྱིས་གནད་ཚིག་དེ་ཀློག་པ་བོར་ངེས་པར་དུ་འགྲེལ་དགོས་སྙམ་ན། གཤམ་མཆན་ནམ་མཇུག་མཆན་གང་རུང་དུ། དུས་རབས་བར་མའི་དངོས་ཡོད་སྒྱུ་འཕྲུལ་རིང་ལུགས་ཀྱི་གོ་དོན་དང་། དེའི་རྒྱབ་ལྗོངས་ལོ་རྒྱུས་བཅས་འགོད་ཆོག་པ་མ་ཟད། དེ་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ལུང་འདྲེན་ཡང་བྱེད་ཆོག་པ་ཡིན།
ཡིག་ཚོགས་བསྐྱུང་བ་དང་ཀློག་པ་བོར་སྟབས་བདེ་ཡོང་ཆེད་དུ། གཤམ་མཆན་དང་མཇུག་མཆན་ཁག་དོན་བསྡུས་ཤིང་ཁ་གསལ་བ། གནལ་ལ་ཁེལ་ཞིང་རྒྱུ་མཚན་དང་ལྡན་པ་ཞིག་དགོས་གལ་ཆེ། གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་འགོད་སྐབས་སུ། གཙོ་ཆེར་སྒྲུབ་བྱེད་བདེན་དཔང་ཡང་འགོད་དགོས་པ་ཡིན། བོད་ཡིག་ཁྲོད་དུ་མཆན་དང་འགྲེལ་བ་གཉིས་ལ་སྐབས་རེར་གོ་དོན་གཅིག་པར་བསམ་ནས། གཞུང་ལུགས་ཁག་གི་མཆན་འགྲེལ་དུ་འབོད་པའི་དེབ་རྒན་མང་བོ་བརྩམས་ཡོད་མོད། སྐབས་འདིའི་མཆན་གྱི་གོ་དོན་ནི་གསལ་བཤད་དམ་གསེད་དཀྲོལ་ལྟ་བུའི་དོན་ལ་འཇུག་པ་ཡིན་པས། མཆན་འདེབས་སྐབས་སུ་ཡང་དགོས་དམིགས་དེ་གཙོ་བོར་འཛིན་གལ་ཆེ་བ་ཡིན་ནོ།།
གཉིས། རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ལུང་འདྲེན་བྱས་པ་ཡོངས་རྫོགས། གཤམ་མཆན་དང་མཇུག་མཆན་དུ་འབྲི་དགོས་པ་ཡིན། གོང་དུ་ཞིབ་པར་བྱུང་བ་བཞིན། མཇུག་ཏུ་དཔེ་ཐོར་འགོད་སྐབས་ལུང་ཁུངས་སོ་སོའི་རྩོམ་པ་བོ་དང་། རྩོམ་ཡིག་གི་ཁ་བྱང་། པར་སྐྲུན་ཁང་སོགས་རེ་རེ་བཞིན་རྒྱས་པར་འགོད་བཞིན་ཡོད་པས། གཤམ་མཆན་དང་མཇུག་མཆན་དུ། གནས་ཚུལ་དེ་རིགས་བསྐྱར་འགོད་བྱེད་པ་ནི་ཟློས་སྐྱོན་ལས་མ་འདས་པར་བརྟེན། གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་སྐབས་སུ་གཙོ་བོ། ལུང་དྲངས་པའི་རྒྱུ་ཆ་གང་དེའི་རྩོམ་པ་བོ་དང་། པར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ལོ་དུས། ཤོག་གྲངས་གསུམ་གསལ་བོར་བཀོད་ན་དེས་འཐུས་པ་ཡིན། གལ་ཆེ་བ་ཞིག་ལ་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་སྐབས་སུ། ཤོག་གྲངས་དག་ངེས་པར་དུ་གསལ་བོར་འགོད་དགོས། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཀློག་པ་བོས་ལས་སླ་བོར་རང་གི་ལུང་ཁུངས་ཁག་ལ་དཔྱད་བསྡུར་བྱེད་ཐུབ་པ་རེད།
གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་སྤྱིའི་སྒྲོམ་གཞི་ནི།
གཅིག རྩོམ་པ་བོ། གཉིས། པར་དུས། གསུམ། ཤོག་གྲངས་གསུམ་ཡིན།
དཔེར་ན། བླ་ཆེན་དྲན་པ་ནམ་མཁའ། པར་དུས། ༡༩༩༨ ཤོག་ངོས། ༢༩
གལ་སྲིད་ལུང་དྲངས་པའི་རྒྱུ་ཆ་དེ་ཤོག་ངོས་ཁ་ཤས་སུ་ཡོད་པ་ཡིན་ན་གཤམ་ལྟར་འགོད་འོས།
དཔེར་ན། བླ་ཆེན་དྲན་པ་ནམ་མཁའ། པར་དུས། ༡༩༩༨ ཤོག་ངོས། ༢༩ ནས ༣༦ བར།
ཡང་རྩོམ་པ་བོ་ཁ་ཤས་ཀྱིས། གཤམ་མཆན་དང་མཇུག་མཆན་འབྲི་སྐབས། རྒྱུ་ཆ་གང་དེ་ཐོག་མར་ལུང་འདྲེན་སྐབས། དཔེ་ཐོར་འགོད་པ་བཞིན་གནས་ཚུལ་རྒྱས་པར་བཀོད་ཅིང་། རྒྱུ་ཆ་དེ་ཐེངས་གཉིས་པར་བསྐྱར་དུ་ལུང་འདྲེན་སྐབས། རྩོམ་པོ་བོ་དང་། པར་སྐྲུན་དུས་ཚོད། ཤོག་ངོས་གསུམ་ཙམ་འདྲེན་མཁན་ཡང་ཡོད།
དཔེར་ན། ཐོག་མར་ལུང་འདྲེན་སྐབས། ཤར་རྫ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན། གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བསྟན་པོའི་འབྱུང་ཁུངས་ལེགས་བཤད་རིན་པོ་ཆེའི་མཛོད་དཔྱོད་ལྡན་དགའ་བའི་ཆར། སྨད་ཆ། རྩོམ་སྒྲིག་པ། སྣང་མཐའ་བསྟན་འཛིན་ཉི་མ། དཔེ་ཚོགས། ཞང་བོད་ལོ་རྒྱུས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། ཁྲིན་ཏུ་གྲོང་ཁྱེར། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༦ ཤོག་ངོས། ༨༩
བསྐྱར་དུ་ཡིག་ཆ་དེ་ལུང་འདྲེན་སྐབས། ཤར་རྫ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན། ༢༠༡༦ ཤོག་ངོས། ༨༩
འོན་ཀྱང་རྒྱུ་ཆ་འདྲེན་ཚུལ་གྱི་རིགས་འདི་ལ་གདམ་གསེས་བྱས་ཆོག་པས། རྩོམ་ཡིག་གི་རིང་ཐུང་ལ་ཚད་བཀག་ཡོད་པའམ། ཡང་ན་བསྡུས་པར་འབྲི་འདོད་ཚེ། ཐོག་མ་ནས་དཔེར་བརྗོད་གཉིས་པ་བཞིན་བསྡུས་པར་འབྲི་ཆོག་པ་ཡིན། རྩོམ་ཡིག་གམ་དཔེ་དེབ་གཅིག་ལ་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་འགོད་ལུགས་གཅིག་བདམས་རྗེས། ཐོག་མཐའ་བར་གསུམ་དུ་ལུགས་དེ་རང་བྱས་ནས་འབྲི་དགོས་པ་གལ་ཆེ།
རྩོམ་མཁན་མེད་པ་མཆན་དུ་འགོད་ཚུལ།
རྩོམ་པ་བོ་མེད་པའི་ཚགས་པར་གྱི་རིགས་ཡིན་ན། ཚགས་པར་གྱི་མིང་འགོད་ཆོག་ལ། རྩོམ་པ་བོ་མེད་པའམ་མ་རྙེད་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཡིན་ན། དུས་དེབ་བམ་རྩོམ་མིང་འགོད་ཆོག ཡང་ཚོགས་པ་ག་གེ་མོས་བཏོན་པ་ཡིན་ན་ཚོགས་པའི་མིང་འགོད་ཆོག
དཔེར་ན། ཚགས་པར་ཁང་ཡིན་ན། བང་ཆེན་ཚགས་པར། ༢༠༡༩ འདོན་ཐེངས། ༧༩
རྩོམ་མཁན་མེད་པ་ཡིན་ན། ཀོང་པོའི་གནས་ཆེན་ཁག་གི་སྐོར། ༡༩༧༨ ཤོག་ངོས། ༢༨
ཚོགས་པས་བཏོན་པ་ཡིན་ན། སྤྱི་ཕན་ཡར་སྐུལ་ཚོགས་པ། ༢༠༡༧ ཤོག་ངོས། ༡༢
གོང་དུ་བཀོད་པ་ཁག་གཞིར་བཟུང་ནས། རྒྱུ་ཆ་གཞན་དག་ཀྱང་གཤམ་མཆན་དང་མཇུག་མཆན་དུ་འགོད་ཚུལ་ལ་རིགས་འགྲེ་བྱས་ཆོག སྐབས་འདིར་ངེས་དགོས་པ་གལ་ཆེན་རིགས་ཤིག་ཡོད་པ་ནི། ཀུན་ལ་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་དཔེ་ཆ་དང་། ཚིག་མཛོད། ཞལ་འདོན་སོགས་གཤམ་མཆན་དང་མཇུག་མཆན་དུ། དགོས་དབང་གིས་འབྲི་དགོས་ཁེལ་ནའང་། ཡིག་ཚོགས་བསྐྱུང་ཕྱིར་དཔེ་ཐོ་འགོད་སྐབས་མ་བྲིས་ན་ཡང་ཆོག་པ་ཡིན། གང་ཡིན་ཟེར་ན་ཡིག་ཆ་དེ་དག་ནི་ཚང་མས་ཡོངས་ཁྱབ་ཏུ་ཤེས་པ་ཤ་སྟག་ཡིན་པས་སོ།
དཔེར་ན། ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ་འགོད་ཚུལ། དག་ཡིག་གསར་བསྒྲིགས། ༢༠༠༥ ཤོག་ངོས། ༣༠༧
དཔེ་ཆ་འདི་ལྟ་བུ་གཤམ་མཆན་དང་མཇུག་མཆན་དུ་སླེབས་ཚེ། དཔེ་ཆ་འདི་ལས་སླ་བོར་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཐུབ་པར་བརྟེན། རྗེས་སུ་དཔེ་ཐོའི་ཁོངས་སུ་མ་བཀོད་ཀྱང་ཆོག་ལ། ཡང་སོ་སོས་འདོད་པ་བཞིན་དཔེ་ཐོའི་ཁོངས་སུ་བཀོད་ཀྱང་འགལ་བ་མེད།
རྩོམ་མཁན་གཅིག་གི་རྩོམ་ཡིག་དུ་མ་མཆན་དུ་འགོད་ཚུལ།
གལ་སྲིད་རྩོམ་པ་བོ་གཅིག་གིས། ལོ་གཅིག་ལ་རྩོམ་དེབ་བམ་རྩོམ་ཡིག་རིགས་མི་འདྲ་བ་ཁ་ཤས་བྲིས་ཡོད་ཚེ། རྩོམ་བ་བོའི་མིང་དང་། པར་སྐྲུན་དུས་ཚོད་གཉིས་ཙམ་གྱིས། རྩོམ་དེབ་དང་རྩོམ་ཡིག་མི་འདྲ་བ་ཁག་སོ་སོར་དབྱེ་བ་འབྱེད་མི་ཐུབ་བས། རྩོམ་ཡིག་ཀ་བ་དང་ཁ་བ་ཞེས་དབྱེ་དགོས་ལ། དབྱེ་བ་དེ་མཇུག་ཏུ་ལུང་ཁུངས་རྒྱས་པ་དཔེ་ཐོར་འགོད་སྐབས་ཀྱང་ཇི་མ་ཇི་བཞིན་དུ་འབྲི་དགོས། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཀློག་པ་བོས་རྒྱུ་ཆ་ཁག་མ་ནོར་བ་རྗེས་འདེད་གཏོང་ཐུབ། རྩོམ་མཁན་གཅིག་ཡིན་ནའང་དུས་ཚོད་མི་འདྲ་ན། ཀ་བ་དང་ཁ་བ་ཞེས་དབྱེ་མི་དགོས་པར་དུས་ཚོད་ཀྱི་དབྱེ་བ་འབྱེད་ཐུབ།
དཔེར་ན། མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན། ཀ་བ། ༢༠༡༠ ཤོག་ངོས། ༥༦ མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན། ཁ་བ། ༢༠༡༠ ཤོས་ངོས། ༡༨༣
སྐབས་འདིར་ཀ་བ་དང་ཁ་བའི་རྟགས་ལ་བརྟེན་ནས། ཕྱི་ལོ་༢༠༡༠ ལོར་བརྩམས་པའི་མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་གྱི་རྩོམ་ཡིག་ཁག་གཉིས། དབྱེ་བ་མ་འདྲེས་པར་དཔེ་ཐོའི་ཁྲོད་ནས་གསལ་བོར་རྙེད་ཐུབ་པ་ཡིན།
ནང་མཆན་(In Note)འགོད་ཚུལ་སྐོར།
ནང་མཆན་ནི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་སྐབས་གཤམ་འཇུག་གི་མཆན་ལྟ་བུ་མ་ཡིན་པར། རྩོམ་ཡིག་རང་གི་ནང་དུ་མཆན་འགོད་པ་དེ་ལ་ཟེར། སྤྱིར་བོད་ཡིག་གི་འབྲི་ཚུལ་དང་བོད་ཡིག་གི་སྡེབ་སྦྱོར་སོགས་ལ་གཞིགས་ན། ནང་མཆན་འགོད་པ་ལས་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་བཀོད་ན་ལེགས་པར་འདུག་ལ། བོད་ཡིག་ལ་མཚོན་ན། ནང་མཆན་ལས་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་མིག་ལའང་མཛེས་པོ་འདུག་མོད། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་གི་སྒྲིག་གཞི་དང་མཐུན་པར་ནང་མཆན་བཀོད་ཀྱང་མི་ཆོག་པ་ནི་མེད་པར་འདོད། རྩོམ་ཡིག་ཅིག་ལ་མཚོན་ན། ནང་མཆན་དང་། གཤམ་མཆན། མཇུག་མཆན་གསུམ་ནི་གདམ་གསེས་ཡིན་པས། གཅིག་བདམས་རྗེས་རྩོམ་ཡིག་གི་ཐོག་མཐའ་བར་གསུམ་དུ་ལུགས་དེ་རང་ལ་གནས་དགོས་པ་ཡིན། མཆན་འགོད་ཚུལ་གཙོ་བོ་ཁག་ལས། ཧར་བིར་སྒྲི་(Harvard) ལུགས་ལ་ནང་མཆན་འགོད་ཚུལ་འདི་དར་སོ་ཆེ་བ་ཡིན།
སྐབས་འདིར་ངེས་དགོས་པ་ཞིག་ལ། ཁྱེད་ཀྱིས་བོད་རྩོམ་ཁྲོད་དུ་ནང་མཆན་འགོད་རྒྱུར་ཐག་གཅོད་བྱས་ཚེ། ནང་མཆན་འགོད་སྐབས་གཙོ་བོ་ལུང་ཁུངས་རྒྱུ་ཆ་ཁག་དང་། གསལ་བཤད་ཐུང་ངུའི་རིགས་ནང་མཆན་གྱི་ཚུལ་དུ་བཀོད་ན་ལས། གསེད་དཀྲོལ་རིང་བའི་རིགས་ཡོད་ཚེ་གཤམ་མཆན་གྱི་ཚུལ་དུ་བཀོད་ན་ལེགས། དེར་བརྟེན་ནང་མཆན་སྐབས་སུ་དམིགས་བསལ་སྐབས་རེར་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་ཡང་མཉམ་དུ་ཡོད་ཆོག་པ་ཡིན། རྒྱུ་ཆ་ནང་མཆན་དུ་འགོད་ཚུལ་ནི་གོང་དུ་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་འགོད་ཚུལ་དང་གཅིག་པ་ཡིན། ནང་མཆན་ནི་རྩོམ་ཡིག་རང་གི་ནང་དུ་འགོད་བཞིན་ཡོད་པས། མཆན་དེ་ངེས་པར་དུ་སྒོར་རྟགས་( )འདི་ལྟ་བུའི་ནང་དུ་འཇུག་དགོས་པ་ཡིན།
ནང་མཆན་གྱི་སྤྱིའི་སྒྲོམ་གཞི་ནི།
གཅིག རྩོམ་པ་བོ། གཉིས། པར་དུས། གསུམ། ཤོག་གྲངས་བཅས།
དེ་ལ་ཡང་ནང་མཆན་དེ་ལུང་གི་མཇུག་ཏུ་འགོད་པ་དང་ཐོག་མར་འགོད་པའི་ལུགས་གཉིས་སུ་ཡོད་མོད། ལུགས་འདི་གཉིས་གདམ་གསེས་ཡིན་པས་གང་བྱེད་ཀྱང་ཆོག
དཔེར་ན། ལུང་མཇུག་ཏུ་འགོད་ཚུལ།
ལོ་དེར་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེའུ་བཙན་གྱིས་”བསམ་ཡས་གཙུག་ལག་ཁག་བཞེངས་བའི་བཀའ་བསྩལ་”(སྦ་གསལ་སྣང་། ༢༠༠༢ ཤོག་ངོས། ༢༦)ཞེས་བྱུང་བར་བསམ་ན་ལྟ་བུ།
ལུང་འགོར་འགོད་ཚུལ།
ལོ་དེར་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེའུ་བཙན་གྱིས་(སྦ་གསལ་སྣང་། ༢༠༠༢ ཤོག་ངོས། ༢༦)”བསམ་ཡས་གཙུག་ལག་ཁག་བཞེངས་བའི་བཀའ་བསྩལ་”ཞེས་བྱུང་བར་བསམ་ན་ལྟ་བུ།
རྩོམ་མཁན་མི་དགོས་པའི་ནང་མཆན་འགོད་ཚུལ།
གལ་སྲིད་ནང་མཆན་སྐབས་སུ། རྩོམ་པ་བོ་དང་རྩོམ་ཡིག་སོགས་ཀྱི་ཁ་བྱང་གཞུང་དངོས་སུ་གསལ་བ་ཡིན་ན། ནང་མཆན་ཁྲོད་དུ་རྩོམ་པ་བོ་མ་བྲིས་ཀྱང་ཆོག་པ། འོན་ཀྱང་གསལ་བོར་ངེས་དགོས་པ་ཞིག་ནི། གལ་སྲིད་རྩོམ་ཡིག་གམ་བརྩམས་ཆོས་ཀྱི་མིང་གཞན་དང་ནོར་ཉེན་ཡོད་ཚེ། ངེས་པར་དུ་རྩོམ་པ་བོའི་མིང་འགོད་དགོས་པ་ཡིན།
དཔེར་ན། རྩོམ་མཁན་དངོས་སུ་གསལ་བ།
རོང་ཟོམ་ཆོས་བཟང་(༢༠༠༢ ཤོག་ངོས། ༠༡)གིས་”འཇིག་རྟེན་ཕལ་བ་དང་བསྟན་བཅོས་ཀྱིས་བློ་བསྒྱུར་བའི་ལྟ་བ་ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས་པ་ཡང་ཡོད” གསུངས་ཡོད་ལྟ་བུ།
རྩོམ་ཡིག་དངོས་སུ་གསལ་བ།
ལྟ་བའི་བརྗེད་བྱང་ཆེན་མོ་(༢༠༠༢ ཤོག་ངོས། ༠༡)ལས་”འཇིག་རྟེན་ཕལ་བ་དང་བསྟན་བཅོས་ཀྱིས་བློ་བསྒྱུར་བའི་ལྟ་བ་ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས་པ་ཡང་ཡོད་” གསུངས་ཡོད་ལྟ་བུ།
གཞན་དང་ནོར་ཉེན་ཡོད་ཚེ། ལྟ་བའི་བརྗེད་བྱང་ཆེན་མོ་(རོང་ཟོམ་ཆོས་བཟང་། ༢༠༠༢ ཤོག་ངོས། ༠༡)ལས་”འཇིག་རྟེན་ཕལ་བ་དང་བསྟན་བཅོས་ཀྱིས་བློ་བསྒྱུར་བའི་ལྟ་བ་ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས་པ་ཡང་ཡོད་” གསུངས་ཡོད་ལྟ་བུ།
དྲ་ཐོག་གི་རྒྱུ་ཆ་ནང་མཆན་དུ་འགོད་ཚུལ།
དྲ་ཐོག་གི་རྒྱུ་ཆ་ཁག་ནང་མཆན་དུ་འགོད་སྐབས། ཤོག་གྲངས་ཡོད་པའི་དྲ་ཐོག་གི་རྒྱུ་ཆའི་རིགས་ཡིན་ན། སྤྱིར་བཏང་བཞིན། རྩོམ་མཁན་དང་། པར་དུས། ཤོག་གྲངས་བཅས་འགོད་ཆོག་ལ། ཤོག་གྲངས་མེད་མཁན་གྱི་རིགས་ལ། རྩོམ་པ་བོ་དང་དུས་ཚོད་གཉིས་བྲིས་ན་ཆོག དྲ་ཐོག་གི་རྒྱུ་ཆའི་རིགས་ལ་པར་བསྐྲུན་གྱི་དུས་ཚོད་མེད་ཚེ། དྲ་ཐོག་ནས་རྙེད་དུས་འགོད་ཆོག་པ་ཡིན།
དཔེར་ན། ཤོག་གྲངས་ཡོད་སྐབས། ཆོས་ལུགས་ཀྱི་འཆི་རིམ་སྐོར་ལ་”འཆི་བ་སྙིང་ལ་ཟུག་པ་ལ། ཚེ་འདིའི་སྣང་ཤེས་ཀྱིས་དབེན་པ་ཡིན་ཏེ། ལུས་མྱུར་དུ་འཇིག་པ་བར་སྣང་གི་གློག་ལྟ་བུ།”(བོ་དོང་ཕྱོགས་ལས་རྣམ་རྒྱལ། ༢༠༡༤ ཤོག་ངོས། ༠༣) གསུངས་ཡོད་ལྟ་བུ།
ཤོག་གྲངས་མེད་སྐབས། ཕྱིའི་མི་འབོར་འགྲོ་འོང་གི་སྲིད་ཇུས་ནི་”ཨ་རིའི་སྲིད་དོན་ཚོགས་པ་གཉིས་བར་གྱི་གནད་དོན་ཆེ་ཤོས་ཤིག་ཡིན”(ནེའུ་ཡོག་དུས་བབ། ༢༠༢༠།) པར་བརྟེན་ལྟ་བུ།
སྤྱིར་ནང་མཆན་དང་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་ཁག འགོད་ལུགས་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པར་བརྟེན། རྒྱུ་ཆ་མི་འདྲ་བ་ཁག་རེ་རེ་བཞིན་དུ་དཔེར་འགོད་མི་དགོས་པར། གོང་གི་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་འགོད་ཚུལ་ཁག་ལ་གཟིགས་ནས་རིགས་འགྲེ་བར་བྱའོ།།
སྒྲ་དང་དོན་གྱི་ལུང་སོ་སོར་འདྲེན་བྱེད་ཚུལ།
སྒྲའམ་ཚིག་ཇི་བཞིན་པར་ལུང་འདྲེན་ཚུལ།
ལུང་འདྲེན་ཚུལ་ལ་སྒྲའམ་ཚིག་ཇི་བཞིན་པར་ལུང་འདྲེན་པ་དང་། དོན་ཐད་ཀར་རམ་བསྡུས་ནས་འདྲེན་ཚུལ་འདི་གཉིས་གནའ་སྔ་མོ་ནས་ཡོད་པ་ཡིན་མོད། བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་སྐབས་མང་བོར་དེ་གཉིས་ཀྱི་དབྱེ་བ་གསལ་བོ་མེད། ཚན་རིག་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་དུ་དེ་གཉིས་ཀྱི་དབྱེ་བ་ཧ་ཅང་གསལ་བོར་འགོད་དགོས། ཚིག་ཇི་བཞིན་པར་ལུང་འདྲེན་ཚེ་ངེས་པར་དུ་སོ་རྟགས་””འདིའི་ནང་དུ་འཇུག་དགོས་པ་ཡིན། དཔེར་ན། “ཆུ་འཛིན་དཀར་བོའི་གློག་ཕྲེང་དྲ་བ་ཅན།། མཁའ་ཡི་མཛེས་བྱེད་འདྲ་བའི་ཡིད་འཕྲོག་མ།།” [21] ལྟ་བུ། གལ་སྲིད་ཙོང་ཁ་བའི་ལུང་དེ་སོ་རྟགས་ནང་དུ་མ་བཅུག་པར་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་བྲིས་ཚེ། རྩོམ་མཁན་རང་ཉིད་ཀྱིས་བྲིས་པ་ལྟ་བུར་ནོར་ཉེན་ཡོད་པས། རྩོམ་རྐུན་(Plagiarism) ཞེས་ཁྲིམས་དང་ཀུན་སྤྱོད་གཉིས་ཆར་འགལ་ཡོད། དེར་བརྟེན་ལུང་ཚིག་སོ་རྟགས་ནང་དུ་འཇུག་དགོས་པ་མ་ཟད། རྩོམ་མཁན་དང་ཤོག་ངོས་སོགས་ཀྱང་གསལ་བོར་འགོད་དགོས།
དཔེར་ན། ཞང་ཞུང་པ་ཆོས་དབང་གྲགས་པས། “མིག་ཡངས་དེ་ཡིས་ལྟ་བྱེད་གཞན།། རི་མོར་བྲིས་པའི་མིག་ཏུ་བྱས།། དེ་མཐོང་རྫི་མའི་སྲེད་ལྡན་གྱིས།། རང་གི་དགའ་མ་འཁྱུད་པ་བརྗེད།།”[21] ཞེས་གསུངས་པ་ལྟ་བུ།
དོན་ནམ་བསྡུས་དོན་ལུང་འདྲེན་ཚུལ།
ཡིག་ཚོགས་བསྐྱུང་བ་དང་དོན་གྱི་གནད་འདྲིལ་བའི་ཆེད་དུ། སྐབས་རེར་རྩོམ་ཡིག་གང་ཞིག་གི་བརྗོད་དོན་དེ་ཉིད། སྒྲ་ཇི་བཞིན་མ་ཡིན་པར་གནད་བསྡུས་པ་དང་། ཡང་ན་ཁ་གསལ་དུ་བཏང་ནས་ལུང་འདྲེན་བྱེད་བཞིན་ཡོད། རིགས་འདིའི་ལུང་འདྲེན་བྱེད་ཚུལ་ལ་ཡང་། རྩོམ་པ་བོའམ་རྩོམ་ཡིག་གི་མིང་གིས་སྨོས་ནས་འདྲེན་པ་དང་མ་སྨོས་པར་ལུང་འདྲེན་ཚུལ་གཉིས་ཡོད། མིང་སྨོས་ཡོད་མེད་གང་ལྟར་ཡང་ལུང་ཁུངས་དེ་དག་གསལ་སྟོན་བྱེད་པ་ནི། གཞན་གྱི་ཤེས་ཡོན་ལ་བརྩི་བཀུར་དང་དྲང་ཚུགས་སྲོག་ཏུ་བཟུང་བ་ཡིན་པས་ཧ་ཅང་གལ་ཆེ་བ་ཡིན།
གོང་གི་སྒྲ་ཇི་བཞིན་པའི་ལུང་བཞིན། དོན་ལུང་འདྲེན་བྱེད་ཚུལ་འདི་ཡང་། གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་སྐབས་སོ་སོར་ཡང་འབྱུང་སྲིད་པ་རེད། གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་འགོད་སྐབས་ཡིན་ཚེ་ངེས་པར་དུ། རྩོམ་མཁན་དང་རྩོམ་དུས་སོགས་གོང་ལྟར་གསལ་བོར་འགོད་དགོས། ནང་མཆན་འགོད་སྐབས་སུ་ཡིན་ན། གལ་སྲིད་རྩོམ་པ་བོའི་མིང་དངོས་སུ་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ཐོན་ཡོད་ཚེ་རྩོམ་མཁན་མ་བྲིས་ཀྱང་ཆོག་མོད། པར་སྐྲུན་དུས་ཚོད་དང་ཤོག་ངོས་སོགས་གསལ་བོར་འགོད་དགོས་པ་ཡིན།
དཔེར་ན། རྩོམ་མཁན་རྩོམ་ཁྲོད་དུ་མེད་པ། ཁུ་སྟོན་གྱིས་ཇོ་བོ་ལ་བསྙེན་བཀུར་ལེགས་པོ་མ་ཞུས་པ་མ་ཟད། འབྲོམ་དང་ཨ་མེས་ལ་ཡང་བརྙས་བཅོས་བྱས་པར་བརྟེན། ཇོ་བོ་འབྲོམ་གྱིས་ལྐོག་ཏུ་སྤྱན་དྲངས་ནས་སྙེ་ཐང་དུ་གདན་དྲངས་ཚུལ་སྐོར།[22] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁུངས་མ་རྣམས་སུ་གསལ་བོར་བྲིས་ཡོད་ལྟ་བུ། སྐབས་འདིར་རྩོམ་ཡིག་རང་དུ་ལོ་རྒྱུས་ཁོངས་མ་ཞེས་པ་ཙམ་ལས། ལོ་རྒྱུས་གང་ཡིན་དངོས་སུ་བཀོད་མེད་མོད་ཀྱང་། གཤམ་མཆན་དུ་ཁུངས་གང་ཡིན་གསལ་བོར་འགོད་དགོས་པ་ཡིན།
རྩོམ་མཁན་རྩོམ་ཁྲོད་དུ་ཡོད་པ།
དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བའི་ཆོས་འབྱུང་དུ།[23] ཁུ་སྟོན་གྱིས་ཇོ་བོ་ལ་བསྙེན་བཀུར་ལེགས་པོ་མ་ཞུས་པ་མ་ཟད། འབྲོམ་དང་ཨ་མེས་ལ་ཡང་བརྙས་བཅོས་བྱས་པར་བརྟེན། ཇོ་བོ་འབྲོམ་གྱིས་ལྐོག་ཏུ་སྤྱན་དྲངས་ནས་སྙེ་ཐང་དུ་གདན་དྲངས་ཚུལ་སྐོར། གསལ་བོར་བྲིས་ཡོད་ལྟ་བུ།
ལུང་འདྲེན་སྐོར་གྱི་གནད་དོན་གཞན་ཁག
བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ། ལུང་འདྲེན་བྱེད་ལུགས་ཧ་ཅང་གུ་ཡངས་བོ་ཡོད་པ་སྟེ། མདོ་ལས་ཞེས་ལུང་འདྲེན་བྱེད་རྐྱང་གནང་བ་ལས། ལུང་དེ་མདོ་ཚན་གང་གི་ཁོངས་སུ་ཡིན་པ་དང་། ཆོས་ཚན་དེའི་མིང་ག་རེ་ཡིན་པ། དཔར་མ་གང་གི་རིགས་སུ་གཏོགས་པ། ག་དུས་གང་དུ་པར་སྐྲུན་བྱས་པ་སོགས་གཅིག་ཀྱང་འགོད་སྲོལ་མེད་པས། ཤོག་གྲངས་སོགས་ཡོད་མེད་ལ་རེ་བ་རྒྱག་པ་ནི་ཉིན་མོའི་རྨི་ལམ་ལས་མ་འདས། དཔེར་ན། ཇི་སྐད་དུ་མདོ་ལས། “ཀྭའི་ཁྱོད་མི་ཤེས་སམ། ང་ནི་རིང་བོར་མི་ཐོག་པར་སྟོབས་ཀྱིས་འཁོར་ལོས་སྒྱུར་བའི་རྒྱལ་བོ་བྱེད་པར་འགྱུར་བས། ཁྱོད་ཀྱིས་གལ་ཏེ་ངའི་སྐྲ་དང་ཁ་སྤུ་བྲེགས་པར་གྱུར་ན་ངས་ཁྱོད་ཀྱི་ལག་པ་གཉིས་མཁྲིག་མ་མན་ཆད་གཅད་དོ།” ལྟ་བུ་ལུང་འདྲེན་སྐབས། གཤམ་མཆན་དུ་ངེས་པར་དུ་ལུང་ཁུངས་གསལ་བོར་སྟོན་དགོས་པ་སྟེ། (འཕགས་པ་དགའ་བོ་མངལ་ན་གནས་པ་བསྟན་པ་ཐེག་པ་ཆེན་པོའི་མདོ། འཕགས་པ་དཀོན་མཆོག་བརྩེགས་པ། བམ་པོ་ག་བ། སྡེ་དགེ་བཀའ་འགྱུར། ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༦ ཤོག་ངོས། ༣།) ལྟ་བུ་ལུང་ཁུངས་ཁ་གསལ་བོར་འགོད་དགོས་པ་ཡིན།
ལུང་འདྲེན་གྱི་སྐོར་ལ་ཏན་ཏན་ཏིག་ཏིག་གནང་མ་ཐུབ་པར་བརྟེན། ལུང་མང་བོ་ཞིག་ཚིག་ཇི་བཞིན་པར་མ་ཐོན་པ་དང་། དོན་ལོག་པར་འགྲེལ་བ། ཐ་ན་ལུང་ཁུངས་གཏན་ནས་མི་རྙེད་པས་དངོས་རྫུན་གང་ཡིན་མི་ཤེས་པའང་གང་མང་ཡོད་པ་ཡིན།
དཔེར་ན། བོད་མི་མཁས་བླུན་ཚང་མས་ཡང་སྐོར་བསྐྱར་སྐོར་གྱིས། “ང་ནི་འདས་ནས་ལོ་བརྒྱ་ན།། ཁ་ཅན་གྱི་མཚོ་བྲི་ནས།། ས་ལའི་ནགས་ནི་འབྱུང་བར་འགྱུར།།”[24]ཞེས་འཇམ་དཔལ་རྩ་རྒྱུད་ལས་བྱུང་བར་འདོད་པའི་ལུང་དེ་མ་ཎི་བཞིན་བཏོན་མྱོང་ནའང་། དོན་དངོས་འཇམ་དཔལ་རྩ་རྒྱུད་བོད་འགྱུར་དང་ལེགས་སྦྱར་གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ། གོང་གི་ལུང་ཚིག་དེ་གཏན་ནས་རྙེད་དུ་མེད་པ་ལྟ་བུ་རེད།
ཡང་བོད་ཡིག་གི་རྩོམ་ཡིག་ཁག་ཏུ་ཕ་རོལ་བོ་ལ་གུས་ཞབས་ཡིན་མིན་གང་ལྟར། གཞན་གྱི་མིང་ནས་ཐད་ཀར་མི་འཛིན་པར་ཁ་ཅིག་ན་རེ་ཞེས་དང་། བོད་སྔ་རབས་པའི་མཁས་པ་སྐོར་ཅིག་ལྟ་བུ་སོགས། སྤྱི་བམ་ཙམ་གྱི་སྤྱོད་སྲོལ་འདི་ཤུགས་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་ཡིན་པས། དེང་རབས་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ། འབྲི་སྲོལ་འདི་རིགས་ལ་ངོས་ལེན་མེད་པ་མ་ཟད། འདི་ལྟར་རྩོམ་མཁན་ལ་འོལ་ཚོད་ཀྱིས་འབྲི་མཁན་དུ་རྩི་བཞིན་ཡོད་པས། ཚད་ལྡན་གྱི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་སྐབས་ཁ་ཅིག་དང་གཞན་དག་སོགས་མིང་གིས་འཛིན་དགོས་པ་གལ་ཆེ། ཕ་རོལ་བོ་དངོས་སུ་རྩོམ་གཞུང་རང་དུ་མིང་གིས་འཛིན་པ་དང་། ཡང་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་དུ་མིང་འགོད་པའི་ལུགས་གཉིས་ཡོད་པ་ཡིན།
དཔེར་ན། རྩོམ་མཁན་གྱི་མིང་མཆན་དུ་འགོད་ཚུལ། བོད་སྔ་རབས་པའི་བཞེད་ཚུལ་འཛིན་མཁན་གྱི་མཁས་པ་ཚོས།”དེ་ཁོ་ནར་དགག་བྱ་འགོག་བྱེད་མ་གྲུབ་པས་གཞན་ཕྱོགས་འགོག་པ་ཉིད་དུའང་ཁས་མི་ལེན་ལ། རང་བཞིན་མེད་ཀྱང་ཐ་སྙད་དུ་གཞན་ཕྱོགས་འགོག་པའང་མི་འགལ་ཏེ།” [25] ཞེས་སྟོང་ཉིད་འཇོག་ཚུལ་གྱི་དགག་བྱ་འགོད་བྱེད་ལ་དཔྱད་པ་གནང་ཡོད་ལྟ་བུ།
རྩོམ་མཁན་གྱི་མིང་རྩོམ་གཞུང་དུ་འགོད་ཚུལ།
བོད་སྔ་རབས་པའི་བཞེད་ཚུལ་འཛིན་མཁན་གྱི་ཁྲོད་དུ། ཀུན་མཁྱེན་གོ་རམས་པ་བསོད་ནམས་སེང་གེས་”དེ་ཁོ་ནར་དགག་བྱ་འགོག་བྱེད་མ་གྲུབ་པས་གཞན་ཕྱོགས་འགོག་པ་ཉིད་དུའང་ཁས་མི་ལེན་ལ། རང་བཞིན་མེད་ཀྱང་ཐ་སྙད་དུ་གཞན་ཕྱོགས་འགོག་པའང་མི་འགལ་ཏེ།” [26] ཞེས་སྟོང་ཉིད་འཇོག་ཚུལ་གྱི་དགག་བྱ་འགོད་བྱེད་ལ་དཔྱད་པ་གནང་ཡོད་ལྟ་བུ།
ཡང་ལུང་འདྲེན་སྐབས་ཀྱི་རྒྱུན་ཤེས་ཤིག་ནི། ཡོངས་སུ་མ་གྲགས་པའི་གནད་དོན་དང་། རྩོད་རྙོག་ཅན་གྱི་འདོད་ཚུལ། སྒྲུབ་བྱེད་ཀྱི་རྒྱབ་རྟེན་སོགས་ཀྱི་ཆེད་དུ་ལུང་འདྲེན་བྱེད་དགོས་པ་ལས། ལུང་གི་ཆེད་དུ་ལུང་འདྲེན་བྱས་ན་རྩོམ་ཡིག་དེ་ལུང་གི་གད་སྙིགས་སུ་འགྱུར་བ་ལས་དགེ་མཚན་མེད། དཔེར་ན། སི་ཏུ་བྱང་ཆུབ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་ཕག་གྲུའི་གཅིག་གྱུར་གྱི་སྲིད་དབང་དངོས་སུ་བཙུགས་ཟེར་བ་ལྟ་བུར་མཚོན་ན། ཐུན་མོང་གིས་ཁས་ལེན་ཞིང་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་རྒྱུན་ཤེས་ཡིན་པས་དེ་ལ་རྒྱབ་རྟེན་གྱི་ལུང་འདྲེན་བྱེད་དགོས་དོན་མེད། ཡང་གནད་དོན་གཞན་ཞིག་ནི། སྒྲུབ་བྱེད་ཅིག་ལ་རྒྱུ་མཚན་གཅིག་པའི་ལུང་མང་བོ་ཞིག་ཡོད་ཚེ། ལུང་གལ་ཆེ་བ་གཅིག་དང་མང་ན་གཉིས་ལས་འདྲེན་མི་དགོས།
དཔེར་ན། ཇུན་གར་དཔོན་དགའ་ལྡན་ཚེ་དབང་གིས་ཐ་མར་རང་སྲོག་བཅད་ལྟ་བུར་མཚོན་ན། འདོད་ཚུལ་དེའི་ཡིག་ཁུངས་རྙིང་ཤོས་མན་ཇུའི་གཞུང་ཡིག་ཡིན་པས།[27] གནད་དོན་དེ་སྒྲུབ་སྐབས་མན་ཇུའི་གཞུང་ཡིག་གཅིག་བུ་ལུང་དྲངས་ན་ཆོག་པ་ལྟ་བུ། ཡང་རྒྱུ་མཚན་མི་འདྲ་བའི་ལུང་ཁུངས་འདྲ་མིན་ཡོད་ཚེ། དགོས་མཁོ་ལ་བསྟུན་ནས་ལུང་གང་མང་བཀོད་ནའང་འོས་པ་ཡིན།
ལུང་ཁུངས་ལ་རྒྱུ་ཆ་དང་བོའི་རིགས་(Primary Source)དང་། རྒྱུ་ཆ་གཉིས་པའི་རིགས་(Secondary Source)སོགས་ཡོད་པས། ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་དུ་རྒྱུ་ཆ་དང་བོའི་རིགས་ནམ་རྒྱུན་རྩ་ཆེར་རྩི་བཞིན་ཡོད། སྐབས་འདིའི་རྒྱུ་ཆ་དང་བོ་ཞེས་པ་ནི། རྩོམ་པ་བོས་དོན་རྐྱེན་གང་ཞིག་དངོས་སུ་མྱོང་ནས་བྲིས་པའི་རིགས་དང་། རྒྱུ་ཆ་གཉིས་པའི་རིགས་ནི་རྗེས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚོས། རྒྱུ་ཆ་དང་བོའི་རིགས་ལ་བརྟག་དཔྱད་བྱས་ནས་བྲིས་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཁག་ཡིན།
དཔེར་ན། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་མཚོ་དང་རྒྱལ་བོ་ལྷ་བཟང་གི་འགྲན་རྩོད་སྐོར། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱམ་རང་ཉིད་དང་སྐབས་དེའི་མི་སྣ། འཇམ་བཞད་སྐུ་ཕྲེང་དང་པོ་སོགས་ཀྱིས་བྲིས་པ་དག་ཞིབ་འཇུག་གི་རྒྱུ་ཆ་དང་བོའི་རིགས་ཡིན་ལ། རྒྱུ་ཆ་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་ཕྱིས་ཀྱི་མཁས་པ། ཨེས་ལོཊི སུ་པེརལེ་(Elliot Sperling)གྱིས་བྲིས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ཁག་རྒྱུ་ཆ་གཉིས་པའི་རིགས་ཡིན་པ་ལྟ་བུ།
སྐད་ཡིག་གཞན་ནས་བསྒྱུར་ཏེ་ལུང་འདྲེན་བྱེད་སྐབས། གཞན་གྱིས་བསྒྱུར་བ་ཡིན་ནམ་རང་ཉིད་ཀྱིས་བསྒྱུར་བ་ཡིན་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་དུ་གསལ་བོར་བརྗོད་དགོས། དཔེར་ན། ཨིན་ཇིའི་སྐད་བརྡ་རིག་པ་བ། ཇེན་ ཨེསགྲི་ཆེས་སན(Jean Aitchison)གྱི་གཏམ་བཤད”སྐད་ཡིག་གི་འགྱུར་བ་ནི་ནད་ཡམས་ཤིག་མ་རེད།” [28]ལྟ་བུ་ལུང་འདྲེན་སྐབས། ཡིག་སྒྱུར་མཁན་སུ་ཡིན་གསལ་བོར་འགོད་དགོས་པ་ཡིན། གལ་སྲིད་གོང་གི་ལུང་དེ་རྩོམ་པ་བོ་གཞན་གྱི་དཔེ་དེབ་ལས་ལུང་འདྲེན་སྐབས། གཤམ་མཇུག་ནང་མཆན་སོགས་ཀྱི་སྐབས་སུ། ཇེན་ ཨེསགྲི་ཆེས་སན་གྱི་མིང་གིས་ལུང་འདྲེན་རྒྱུ་མ་ཡིན་པར། གཏམ་བཤད་དེ་གང་ནས་རྙེད་པའི་རྩོམ་ཡིག་གམ་རྩོམ་པ་བོའི་མིང་གིས་འདྲེན་དགོས།
དཔེར་ན། རྩོམ་པ་བོ་བསོད་ནམས་ཚེ་རིང་གིས་”སྐད་ཡིག་གི་འགྱུར་བ་ནི་ནད་ཡམས་ཤིག་མ་རེད།”[30] ཅེས་ལུང་འདྲེན་བྱས་ཡོད་ལྟ་བུ། དེ་ལྟར་འདྲེན་སྐབས་ལུང་དེ་སྒྱུར་མཁན་ཡང་བསོད་ནམས་ཚེ་རིང་ཡིན་པ་ཤུགས་ལ་གོ་ཐུབ་པ་ལྟ་བུ།
རྩོམ་ཡིག་འབྲི་དུས་སྐབས་རེར་ལུང་འདྲེན་གཞན་གྱིས་བར་མ་ཆོད་པར། ཁུངས་གཅིག་ལས་ལུང་ཁ་ཤས་འདྲེན་དགོས་འབྱུང་བཞིན་ཡོད། སྐབས་དེར་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་འགོད་སྐབས་སུ། ལུང་ཁུངས་དེ་བསྐྱར་ཟློས་བྱེད་མི་དགོས། དཔེར་ན། འབྲི་གུང་སྐྱབས་མགོན་དཀོན་མཆོག་བསྟན་འཛིན་གྱིས་སྒྲིག་རྩོམ་མཛད་པའི། བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ལས་མཚམས་མི་ཆད་པར། ལུང་དུ་མ་ཞིག་འདྲེན་དགོས་བྱུང་སྐབས། དང་བོའི་སྐབས་སུ་གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་དུ་སྤྱིར་བཏང་བཞིན། རྩོམ་པ་བོ་དང་། པར་དུས། ཤོག་ངོས་བཅས་འགོད་དགོས་མོད། གཉིས་པའི་སྐབས་སུ་རྩོམ་མཁན་དང་པར་དུས་ཀྱི་ཚབ་ཏུ། “ལུང་ཁུངས་གཅིག་པ།”ཞེས་བཀོད་རྗེས་ཤོག་གྲངས་གཅིག་བུ་བྲིས་ན་ཆོག་པ་ཡིན། དེ་ལ་ཨིན་སྐད་སོགས་སུ་ ibid(In the same place) ཞེས་འབྲི་སྲོལ་ཡོད།
དེ་བཞིན་ཡང་བསྐྱར་དུ་ལུང་འདྲེན་བྱས་པ་དེ། ལུང་ཁུངས་གཅིག་པ་ཙམ་མིན་པར་སྔོན་དུ་ལུང་དྲངས་པ་དང་། གཅིག་པ་གཅིག་རྐྱང་ཆགས་སྐབས། རྩོམ་མཁན་དང་། པར་དུས། ཤོག་ངོས་སོགས་གང་ཡང་འགོད་མི་དགོས་པར་དེའི་ཚབ་ཏུ། “ལུང་གོང་མ་དང་མཚུངས།”ཞེས་བྲིས་ན་འཐུས་པ་ཡིན། འདི་ལ་ཨིན་སྐད་དུ་ Loc. cit. (In the place cited) ཞེས་འབོད་བཞིན་ཡོད། འོན་ཀྱང་། བསྡུས་པར་འབྲི་ཚུལ་འདི་གཉིས་གདམ་གསེས་ཡིན་པས། ལུང་ཁུངས་རེ་རེ་བཞིན་དུ་རྒྱས་པར་འདོད་ཚེ་དེ་བཞིན་བྱས་ཀྱང་ཆོག་པ་ཡིན་ནོ། །
ཞིབ་འཇུག་ལས་རིགས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ། རྩོམ་རྐུན་ནམ་དཔེ་བཤུས་(Plagiarism)ནི་ཁྲིམས་ལུགས་དང་ཀུན་སྤྱོད་གཉིས་ཐད་ནས་གནད་དོན་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན། རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ལུང་འདྲེན་བྱེད་པའམ་ཞིབ་འཇུག་པ་གཞན་གྱི་རྒྱུ་ཆ་བཀོལ་བ་སོགས་བྱེད་སྐབས། ངེས་པར་དུ་དྲང་ཚུགས་ལྡན་པའི་ཐོག་ནས་རྒྱུ་ཆའི་ཁུངས་གསལ་བོར་འགོད་དགོས། དེ་བཞིན་སྐད་ཡིག་གཞན་ཐོག་གི་རྒྱུ་ཆ་འགོད་སྐབས་ཡིག་སྒྱུར་མཁན་དེ་རང་ཉིད་ཡིན་མིན་ཡང་འགོད་དགོས་པ་གལ་ཆེ། གལ་གནད་འདི་དག་ཚང་མ་ཞིབ་འཇུག་མཁན་གྱི་མི་གཞིའི་ཀུན་སྤྱོད་དང་། ཤེས་ཡོན་བདག་དབང་གྱི་ཁྲིམས་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་ཐོག་ནས་གལ་ཆེན་པོ་ཆགས་ཡོད།
དཔེར་ན། བསྒྱུར་ཡིག་རྩོམ་བརྐུ་བྱེད་ཚུལ། ར་མེ་ཤ་ཀུ་མ་ར་ལགས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི། ལོ་རྒྱུས་ཉམས་ཞིབ་གློ་རྒྱལ་ཕྲན་ཞེས་པའི་ཞིབ་འཇུག་དཔེ་དེབ་དེ། ངག་དབང་ལྷུན་གྲུབ་ཀྱིས་བོད་བསྒྱུར་བྱས་ཏེ། རྡ་ས་བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་གིས་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཕྲེང་ཁོངས་སུ་པར་བསྐྲུན་བྱས་ཡོད། གལ་སྲིད་ཁྱེད་ཀྱིས་བོད་ཡིག་གི་འགྱུར་དེབ་དེ་ལས། “དུས་རབས་བཅུ་བའི་སྟོད་ན་གནའ་དུས་བོད་རྒྱལ་ཁམས་ཁ་ཐོར་བའི་རྗེས་སུ། བོད་ཡོངས་རྫོགས་རྒྱལ་ཕྲན་ཆུང་ཆུང་དང་ཞིང་བྲན་བདག་པོ་མང་བོར་གྱེས།” [30] ཞེས་པ་ལུང་དྲངས་རྗེས། ཡིག་སྒྱུར་མཁན་ངག་དབང་ལྷུན་གྲུབ་ཀྱི་མིང་མ་བཀོད་པར། རྩོམ་མཁན་ར་མེ་ཤ་ཀུ་མ་རའི་དེབ་ཨ་མ་དེར་ཁུངས་གཏུགས་པ་ཡིན་ན། གཅིག་ནས་ཁྱེད་རང་གོང་གི་ལུང་ཚིག་དེ་ཡིག་སྒྱུར་བྱེད་མཁན་ལྟ་བུར་མཐོང་ཉེན་ཡོད་པ་དང་། གཉིས་ནས་ཁྱེད་ཀྱིས་ལུང་དེ་ཐད་ཀར་ར་མེ་ཤ་ཀུ་མ་རའི་དཔེ་དེབ་ལས་དྲངས་བར་ནོར་ཉེན་ཡོད། སྔ་ཕྱི་འདི་གཉིས་ཀ་བདེན་པ་མིན་པར་བརྟེན་ཁྱེད་རང་ལ་ཡང་བསྐྱར་རྩོམ་རྐུན་གྱི་ཉེས་པ་ཕོག་ངེས་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་སྐབས་ལུང་འདྲེན་སའི་དཔེ་དེབ་དངོས་གནས་དང་། ལུང་དེ་སྒྱུར་མཁན་སུ་ཡིན་མིན་འགོད་རྒྱུ་གཏན་ནས་བརྗེད་མི་ཉན།
ཡོངས་སུ་མ་གྲགས་པའི་དཔེ་ཆའམ་རྩོམ་ཡིག་ལས་ཚན་བཤུས་ཀྱིས། རང་གི་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ལུང་ཁུངས་སོགས་གང་ཡང་མེད་པར་འགོད་པ་དང་། སྐད་ཡིག་གཞན་པའི་ཐོག་ཏུ་ཡོད་པའི་ལེགས་བཤད་དག་ཐད་ཀར་བསྒྱུར་ནས། སོ་སོའོ་རྩོམ་ཁུངས་སུ་རང་ཉིད་ཀྱིས་བྲིས་པ་ལྟར་དུ་འཇོག་པ། ཡང་སྐབས་རེར་ཡིག་ཐོག་མ་ཡིན་པའི་ངག་ཐོག་གི་རྒྱུ་ཆ་ཁག་ཀྱང་། ཡོངས་ཁུངས་གསལ་བརྗོད་མ་བྱས་པར་སོ་སོའི་རྩོམ་ཁྲོད་དུ་འགོད་པ་སོགས། ཐད་ཀར་གཞན་གྱི་བསམ་བློ་དང་སྐད་ཆ་བཅས་ལ་ཁུངས་ལུངས་མ་བཀོད་པར་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཚེ། དངོས་སུ་རྩོམ་རྐུན་བྱས་པའི་ཉེས་པ་དང་ཁ་རྡུང་ཕོག་ངེས་ཡིན། དཔེར་ན། རྩེ་སློབ་གྲྭ་པ་ནི་གཞུང་ཞབས་སེར་མོ་བའི་དམིགས་སྒོ་ཡིན་ཞིང་། འགྲོ་ཁུངས་ནི་དགོན་སྡེ་ཁག་གི་གྲ་ཕྲུག་ནང་ནས། མི་དཔྱད་དང་། ཤེས་རིག་བཀྲ་བའི་རིགས་འདེམས་བསྐོ་གནང་བ་ཡིན་ཞིང་། ཞེས་པ་ལྟ་བུར་མཚོན་ན། ཕྱི་ལོ ༡༩༨༡ ལོའི་བོད་གཏམ་ཚོགས་དུས་དེབ། འདོན་ཐེངས་དང་པོའི་དེབ་ཨང་དང་པོ་རུ། རྩོམ་པ་བོ་བཀྲ་ཤིས་རྡོ་རྗེ་ལགས་ཀྱིས་བྲིས་པའི་”སློབ་གྲྭའི་སྐོར”ཞེས་པ་ལས་ཐད་ཀར་བྱུང་པ་ཡིན་པས། རྩོམ་ཁུངས་མ་བཀོད་ཅིང་སོ་རྟགས་ཀྱི་ནང་དུ་ཡང་བཅུག་པར། སོ་སོའི་རྩོམ་ཁྲོད་དུ་ལུང་འདྲེན་བྱས་ཚེ་དངོས་སུ་རྩོམ་རྐུན་བྱས་པར་འགྱུར་ངེས། གཅིག་བྱས་ན་རྩོམ་ཡིག་དེ་རྙིང་གྲས་ཡིན་པ་དང་ཡོངས་གྲགས་མ་ཡིན་པ་སོགས་ལ་བརྟེན་ནས། མང་བོ་ཞིག་གིས་རྩོམ་བརྐུས་བྱས་པ་མི་ཤེས་སྲིད་མོད་ཀྱང་། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཁྱེད་རང་རྩོམ་རྐུ་བྱེད་མཁན་མ་ཡིན་པར་ནམ་ཡང་འགྱུར་མ་སྲིད།
མདོ་སྨད་ཀྱི་ས་ཆ་མང་བོ་ཞིག་རྒྱ་བོད་གཉིས་ཀྱི་དམག་འཐབ་བྱེད་ཡུལ་ཡིན་པས། ས་དེའི་མི་མང་ཆེ་བ་ཡང་དམག་མིའི་རྒྱུད་པ་ཡིན་པ་སྟེ། ཁོང་ཚོའི་ཁྲོད་དུ་དབུས་གཙང་ནས་ཆད་པའི་མི་སྡེ་དང་རུས་མིང་མང་བོ་ཡོད།[31] རྗོད་པ་འདི་ལྟ་བུ་ལ་མཚོན་ན་ཐད་ཀའི་ལུང་འདྲེན་མིན་མོད། དཔེ་ཀློག་ཕྲན་བུ་བྱས་མྱོང་མཁན་ཞིག་ཡིན་ཚེ་བརྗོད་ཚུལ་འདིའི་ཁུངས། དེབ་ཐེར་དཀར་བོ་ལས་བྱུང་བ་ལམ་སང་ཤེས་ཐུབ། དེར་བརྟེན་ངེས་པར་དུ་དེབ་དཀར་གྱི་སྐབས་དེའི་ལུང་མཆན་དུ་འདྲེན་དགོས་པ་ལས། གཞན་ཁྱེད་རང་ཉིད་ཀྱིས་ལྟ་ཚུལ་འདི་ཐོག་མར་ཤེས་པ་ལྟ་བུར་མཐོང་ཉེན་ཡོད་པས། བརྒྱ་ལ་ཁྱེད་ཀྱིས་དེབ་དཀར་གྱི་དཔེ་ཁུངས་དེ་མཐོང་མེད་ཀྱང་སྲིད་མོད། གཞན་གྱིས་ཁྱེད་ཀྱི་ལྟ་ཚུལ་འདི་དེབ་དཀར་ལས་བཤུས་པར་འདོད་ངེས་པས། ཁྱེད་རང་གཞན་གྱི་བྱས་པ་རང་ངོར་འཁྱེར་བའི་རྩོམ་རྐུན་དུ་མཐོང་ངེས་ཡིན། བརྒྱུད་ནས་རྩོམ་རྐུ་མཁན་དུ་མི་ཆགས་པའི་ཆེད་དུ། ལྟ་རྒྱ་ཐོས་རྒྱ་ཆེ་དགོས་པ་ཡང་གནད་ཀྱི་དོན་པོ་ཡིན།
བོད་གནའ་རབས་ཀྱི་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ། ཕན་ཚུན་བཤུས་ནས་བྲིས་པ་ཡིན་ནམ་སྙམ་པ་ལྟ་བུ་ཧ་ཅང་མང་བ་སྟེ། དཔེར་ན། བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔའི་བཙུན་མོ་བཀའི་ཐང་ཡིག་སྐབས་ཀྱི་ཚེ་སྤོང་བཟའི་ལོ་རྒྱུས་དང་། མདོ་གཟེར་མིག་ཁྲོད་ཀྱི་གཏམ་རྒྱུད་ཁ་ཤས་ཕན་ཚུན་མིང་མི་འདྲ་བ་ཙམ་ལས་ཆུ་ལ་ཆུ་བཞག་པ་ལྟ་བུ་ཡོད་པ་དང་། བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་མང་བོ་ཞིག་ཀྱང་བྱ་བརྒྱ་མགྲིན་གཅིག་ལྟ་བུའི་ངང་ཚུལ་དུ་བརྩམས་ཡོད་པ་ཡིན། སྣང་ཚུལ་འདི་བོད་གཅིག་བུ་ཙམ་ཡང་མིན་པར། ནུབ་ཕྱོགས་པའི་གནའ་བོའི་ཤེས་ཡིག་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་ཡང་། རྩོམ་ཡིག་རྐུ་འཕྲོག་དང་བསམ་ཚུལ་རྐུ་འཁྱེར་བྱས་ཚུལ་ཧ་ཅང་མང་བོ་ཡོད་པ་ཡིན། ད་ལྟ་རྩོམ་ཡིག་ཕར་ཟད། ཐ་ན་གཞན་གྱི་བསམ་ཚུལ་ཙམ་ལ་ཡང་། དོ་བདག་ལ་ཆེ་མཐོང་མ་སྤྲད་པར་བེད་སྤྱོད་མི་བྱེད་པ་ནི་རྩ་དོན་གལ་ཆེན་ཡིན་ནོ། །
ཡིག་རྟགས་སྣ་ཚོགས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ཚུལ།
དུས་རབས་མང་བོར་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་ཚོས། བོད་ཀྱི་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་ཚུལ་དང་སྤུས་ཚད་ཁག་མུ་མཐུད་དུ་དར་སྤེལ་བྱས་ཡོད། དེ་བཞིན་དུ་ད་ལྟ་དུས་རབས་དང་རིག་གནས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་དང་མཐུན་པར། བོད་ཡིག་ལ་ཐོག་མ་ནས་ཡོད་པའི། ཚེག་དང་། ཤད་འདྲ་མིན། དབུ་ཁྱུད་སོགས་ཀྱི་ཐོག་ཏུ། དེང་རབས་ཀྱི་ཡིག་རྟགས་ཁ་ཤས་ཀྱང་བསྣན་ཐུབ་ཚེ། སྐད་ཡིག་འདི་ཉིད་ཕུན་སུམ་ཇེ་ཚོགས་སུ་གཏོང་ཐུབ། ལར་ནས་ཡིག་རྟགས་འདི་དག་ནི་འཛམ་གླིང་སྤྱིའི་ཐུན་མོང་གི་ཡིན་པ་ལས། སྐད་ཡིག་བྱེ་བྲག་པ་གང་ཞིག་ལའང་བདག་མེད་པས། གཞན་ཞིག་ལ་ལད་ཟློས་བྱེད་བཞིན་མེད་དམ་སྙམ་པའི་སེམས་ཁྲལ་ཡང་དགོས་དོན་མེད། འཛམ་གླིང་སྤྱིའི་འགྲོས་དང་བསྟུན་པ་དང་། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁག་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚད་གཞི་ཅན་དུ་སླེབས་པར། བཀོལ་སྤྱོད་ཆེ་བའི་ཡིག་རྟགས་ཁ་ཤས་ནང་འདྲེན་དགོས་ངེས་སུ་མཐོང་། འཛམ་གླིང་གི་སྐད་ཡིག་གཙོ་ཆེ་བ་མང་ཤོས་ཀྱིས་ཡིག་རྟགས་དེ་དག ནང་འདྲེན་དང་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ནས་རྒྱུན་རིང་བོར་སོང་ཟིན།
ཡིག་རྟགས་འདི་དག་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་པའི་ཁེ་ཕན་གཞན་ཞིག་ནི། གནད་དོན་གལ་ཆེན་ཞིག་ལ་ཚིག་ཚོགས་སྤུངས་མི་དགོས་པར། ཁ་གསལ་ཞིང་གོ་བདེ་བར་འགྲེལ་བརྗོད་ཐུབ་པ་དང་། ཡང་རྩོམ་ཡིག་དང་། ལུང་འདྲེན། འགྲེལ་བཤད་སོགས་ཕན་ཚུན་མ་འདྲེས་པར་གསལ་བོར་འབྱེད་པར་ཕན་པ་ཆེ། དེ་བས་བོད་ཡིག་ཁྲོད་དུ་གཏན་ནས་མི་མཛེས་པ་དང་། ཡང་ན་བོད་སྐད་ཀྱི་བརྡ་དག་དང་འགལ་བ་ཞིག་ཡིན་ན་ལས། གཞན་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཡིག་རྟགས་ཁག་ནང་འདྲེན་དང་བེད་སྤྱོད་བྱ་རྒྱུ་གལ་ཆེན་ཆགས་ཡོད་པ་ཡིན། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་མི་ཤེས་མཁན་ཞིག་ཡིན་ནའང་། ཡིག་རྟགས་དེ་དག་ལ་བལྟས་ནས་གནད་དོན་མང་བོ་ཞིག་རང་བཞིན་གྱིས་རྟོགས་ཐུབ། དེ་བཞིན་བོད་ཡིག་གི་རྩོམ་ཡིག་དུས་དེབ་ཅིག རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚད་ལྡན་པར་ཁང་ནས་དཔར་སྐྲུན་བྱེད་པར། ཞིབ་འཇུག་གི་ཡིག་རྟགས་ཁག་དེ་བས་ཀྱང་གལ་ཆེ་བ་ཡིན།
ཡིག་རྟགས་འདི་དག་གི་བྱེད་ལས་ཁག་ཀྱང་རང་བཟོ་བྱེད་མི་དགོས་པར། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ཡིག་རྟགས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་པའི་འགྲོ་ལུགས་ལྟར་སོང་ན། གཅིག་ནས་བོད་ཀྱི་རྩོམ་ཡིག་དེ་དག་རྗེས་མ་གློག་ཀླད་ཀྱི་རང་འགུལ་མཉེན་ཆས་ནང་བཅུག་ཚེ། གློག་ཀླད་ཀྱིས་ཡིག་རྟགས་ཁོ་ནར་བརྟེན་ནས་བསྒྱུར་སྒྲིག་གི་ལས་ཀ་བྱེད་ཐུབ་པ་དང་། གཉིས་ནས་བོད་ཡིག་དང་སྐད་ཡིག་གཞན་པའི་བར་དུ། ཕན་ཚུན་ཡིག་སྒྱུར་བྱེད་སྐབས་ལས་སླ་བོ་དང་ཁ་གསལ་བོར་འགྱུར་རྒྱུ་ཉག་ཅིག་ཡིན། དེ་བཞིན་ད་སྐབས་བོད་རྩོམ་ཁྲོད་དུ་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡིག་རྟགས་ལ་དཔེ་བླངས་ནས། རྟགས་« »འདི་ལ་དཔེ་རྟགས་ཞེས་དཔེ་ཆ་ཡོད་ཚད་ཀྱི་ཁ་བྱང་འདིའི་ནང་དུ་འཇུག་བཞིན་པར་མཐོང་། རྟགས་དེ་རྒྱ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་དཔེ་རྟགས་སུ་བཀོལ་བཞིན་པ་ཙམ་ལས། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཡིག་རྟགས་ཁྲོད་ཀྱི་རྟགས་« »འདིའི་བྱེད་ལས་ནི་གཞན་ཞིག་ཡིན་པས། བལྟས་ན་ཆུང་ཆུང་འདྲ་བ་འདི་དག་ལ་ཡང་། ལེགས་པར་བསམ་ན་དོན་སྙིང་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་ཡིན།
ད་སྐབས་ཡིག་རྟགས་མཐའ་མེད་པ་ཞིག་ཡོད་པར་མ་ཟད། ད་དུང་ཟླ་རེ་བཞིན་དུ་ཡིག་རྟགས་ཁག་ཀྱང་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད། བོད་ཡིག་ལ་མཚོན་ན་ཡིག་རྟགས་ཁ་ཤས་མེད་ནའང་། བོད་ཡིག་རང་གི་ཡི་གེའི་འགྲོས་ལ་བལྟས་ནས་རྟོགས་ཐུབ་པས། ཡིག་རྟགས་ཡོད་ཚད་ནང་འདྲེན་བྱེད་དགོས་དོན་ཡང་མེད་ལ། བོད་ཡིག་རང་ཆས་སུ་ཡོད་པའི་རྟགས་དང་ཁྱད་ཆོས་མང་བོ་ཞིག་དེ་བས་ཀྱང་བརྗེ་དགོས་དོན་མེད། བོད་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ད་བར་དངོས་སུ་མེད་པའི་ཡིག་རྟགས་དང་། ལྷག་པར་དུ་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་སྐབས་མེད་ཐབས་མེད་པའི་རྟགས་རྣམས་ནི། འོས་འཚམས་ངང་དུ་སྙིག་དོར་བཅུད་ལེན་བྱེད་པ་ནི་དུས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་དང་། བོད་ཡིག་ཕུན་སུམ་ཇེ་ཚོགས་དང་འཛམ་གླིང་རང་བཞིན་ཅན་དུ་འགྱུར་བའི་གོམ་པ་དང་བོའོ། །
ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་ཀྱི་ཡིག་རྟགས་སྐོར།
ས་བཟང་མ་ཏི་པཎ་ཆེན་གྱིས་ལང་གཤེགས་ལུང་དུ་དྲངས་ནས། “མིང་དུ་གདགས་པར་མ་མཛད་ན།། འཇིག་རྟེན་ཐམས་ཅད་རྨོངས་བར་འགྱུར།།” [32] ཞེས་ཤེས་བྱའི་གནས་གང་ལ་འཇུག་པར་བྱེད་ནའང་། མིང་གི་ཐ་སྙད་ལ་མི་རྨོངས་བ་གལ་ཆེན་དུ་གསུངས་བ་བཞིན། རྒྱལ་སྤྱིའི་གཅིག་གྱུར་ཡིག་རྟགས་ཀྱི་སྐོར་རྒྱུས་ལོན་བྱེད་པ་ལ། ཐོག་མར་ཡིག་རྟགས་སོ་སོའི་ཐ་སྙད་ཀྱི་སྐོར་ནས་ཅུང་ཟད་བསམ་དགོས་མོད། ད་ལྟ་བོད་སྐད་ཁྲོད་དུ་ཡིག་རྟགས་མང་ཆེ་བར་མིང་ད་དུང་བཏགས་མེད་ལ། མིང་ཁ་ཤས་ད་བར་གཅིག་གྱུར་མ་བྱུང་བའང་ཡོད་པ་རེད། རྒྱལ་སྤྱིའི་འགྲོ་ལུགས་ལྟར་ན་ཡིག་རྟགས་མང་ཆེ་བར། བྱེད་ལས་ཀྱི་སྒོ་ནས་དང་དབྱིབས་ཀྱི་སྒོ་ནས་མིང་བཏགས་པ་གཉིས་སུ་འདུ། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཡིག་རིགས་མང་བོ་ཞིག་ཏུ་དབྱིབས་ལ་བལྟས་ནས་མིང་འདོགས་ལུགས་འདི་གཙོ་ཆེ། དབྱིབས་ལ་བལྟས་ནས་མིང་བཏགས་པར་དགེ་མཚན་གང་ཡོད་སྙམ་ན། ད་ལྟའི་རིག་ཚན་མི་འདྲ་བའི་ཁྲོད་དུ་ཡིག་རྟགས་ཁ་ཤས་ཀྱི་བྱེད་ལས་ཀྱང་མི་འདྲ་བ་ཡིན་མོད། དབྱིབས་ཀྱི་མིང་བརྗེ་མི་དགོས་པར་རིག་ཚན་ཚང་མར་ཐུན་མོང་དུ་བཀོལ་ཆོག་པ་ཡིན། གཞན་བྱེད་ལས་ཀྱི་སྒོ་ནས་མིང་བཏགས་ཚེ་བྱེད་ལས་མི་འདྲ་ཚེ། མིང་ཡང་བརྗེ་དགོས་འབྱུང་བཞིན་ཡོད། དོན་གྱི་གནད་འདི་དག་ངེས་པར་བྱས་རྗེས། ཡིག་རྟགས་དེ་དག་གི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཐ་སྙད་དང་མི་འགལ་བའི་ཐོག བོད་རང་གི་ཐ་སྙད་གོ་བདེ་མིན་ཡང་གཙོ་བོར་བཟུང་ནས་འགོད་པ་ལ།
ཞིབ་འཇུག་ཆེད་དུ་དགོས་མཁོ་ཆེ་བའི་ཡིག་རྟགས་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་སྐོར།
| རྟགས། | བོད་མིང་། | ཨིན་མིང་། |
| () | སྒོར་རྟགས། | Parentheses |
| [] | གྲུ་རྟགས། | Square Brackets |
| “” | སོ་རྟགས། | Quotation Marks |
| { } | ཀྱོག་རྟགས། | Braces |
| «» | ཟུར་རྟགས། | Guillemets |
| * | སྐར་རྟགས། | Asterisk |
| རྟགས། | བོད་མིང་། | ཨིན་མིང་། |
| • | མདེའུ་རྟགས། | Bullet Sign |
| _ | ཞབས་ཐིག | Underline |
| …… | ཚེག་རྟགས། | Dot Sign |
| % | བརྒྱ་རྟགས། | Percent Sign |
| ? | དྲི་རྟགས། | Question Mark |
| © | ཐོབ་རྟགས། | Copyright Sign |
ཡིག་རྟགས་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ཚུལ་སྐོར།
ཡིག་རྟགས་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ཚུལ་ནི། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་སྐབས་ངེས་པར་དུ་དགོས་པའི། རྒྱུན་ཤེས་གལ་ཆེན་ཉག་ཅིག་ཡིན། རྟགས་འདི་དག་མ་ནོར་བར་བེད་སྤྱོད་གཏོང་ཐུབ་མིན་ནི། ཞིབ་འཇུག་པ་ཞིག་གི་མ་མཐའི་ཚད་གཞི་ཡང་ཡིན།
ཡིག་རྟགས་( )འདི་ལ་སྒོར་རྟགས་ཟེར་ཞིང་རྟགས་འདི་དང་བྱེད་ལས་གཅིག་པ། ད་ལྟའི་གློག་ཀླད་དུ་བོད་ཡིག་དང་བསྟུན་ནས། རྟགས་འདིའི་གཟུགས ༼ ༽ འདི་འདྲ་ཞིག་ཀྱང་བཟོས་ཡོད་མོད། གཞན་ལ་མགོ་རྙོག་མི་འབྱུང་བའི་ཆེད་དུ་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྒོར་རྟགས་རང་བེད་སྤྱད་ན་ལེགས་པར་མཐོང་། རྟགས་འདིས་གཞུང་དཀྱུས་ལ་མི་གསལ་བའི་གནད་ཚིག་ཁག་ཁ་གསལ་དུ་གཏོང་བ་དང་། གནད་ཚིག་གང་ཞིག་སྐད་ཡིག་གཞན་དང་མཉམ་སྦྱར་དུ་འགོད་པ། ཡང་འབྲེལ་ཡོད་ལོ་ཚིགས་སོགས་གཞུང་དཀྱུས་སུ་མི་དགོས་པ་ཁག་ཟུར་དུ་སྟོན་པ། དེ་བཞིན་དཔེ་ཐོ་འགོད་པ་དང་ནང་མཆན་སོགས་ཀྱི་སྐབས་སུ། དཔེ་ཁུངས་དང་། རྩོམ་པ་བོ། དུས་ཚོད་སོགས་དམིགས་སུ་བཀར་ནས་སྟོན་ཐུབ།
དཔེར་ན། གནད་ཚིག་ཁ་གསལ་གཏོང་ཕྱིར་བཀོལ་ཚུལ།
རྒྱལ་དབང་ལྔ་བ་ཆེན་མོས་ལུགས་གཉིས་(ཆོས་དང་སྲིད)ཀྱི་ཐུགས་འགན་བཞེས་ནས་ཞེས་པའི་སྐབས་སུ། ལུགས་གཉིས་ཞེས་པ་ཁ་གསལ་དུ་གཏོང་བ་ལྟ་བུ།
སྐད་ཡིག་མཉམ་སྦྱར་དུ་ཆེད་དུ་བཀོལ་ཚུལ།
དེང་སྐབས་བོད་རིག་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་སུ་གཙོ་བོ་མིའི་རིགས་རིག་པའི(Humanity Studies)སློབ་སྦྱོང་བྱེད་མཁན་མང་ལྟ་བུ།
ལོ་ཚིགས་གལ་ཆེན་སྟོན་ཕྱིར་བཀོལ་ཚུལ།
བཅོམ་ལྡན་རིག་རལ་(༡༢༢༧-༡༣༠༥)གྱིས་སྣར་ཐང་དུ་བཀའ་འགྱུར་གྱི་དཀར་ཆག་ཉི་མའི་འོད་ཟེར་བརྩམས་ལྟ་བུ།
དཔེ་ཐོ་གསལ་བཤད་བཀོལ་ཚུལ།
གཙུག་ལག་འཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། (པར་གཞི། ལྷ་ས་ཤོལ་ཤིང་དཔར། ༡༨༧༦) མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༠༢
ནང་མཆན་འགོད་སྐབས་བཀོལ་ཚུལ།
བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་པད་མ་ར་གའི་ལྡེ་མིག་(ཐུབ་བསྟན་ཕུན་ཚོགས། ༢༠༡༡ ཤོག་ངོས། ༢༦-༢༩)ཏུ། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་བཅུ་གཉིས་དང་བཞི་བཅུ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་རྒྱས་པར་བཤད་ཡོད་ལྟ་བུ།
ཡིག་རྟགས་འདི་ལ་ [ ] གྲུ་རྟགས་ཟེར་ཞིང་། རྟགས་འདིས་ལུང་ཚིག་ཁྲོད་ཀྱི་གང་ཞིག་ཆད་པའམ། ཁ་མི་གསལ་བ་བརྡ་སྤྲོད་དང་མི་མཐུན་པ་སོགས་གསལ་བོར་སྟོན་བཞིན་ཡོད།
དཔེར་ན། ཆད་པ་ཁ་སྐོང་སྐབས་བཀོལ་ཚུལ།
ལ་དྭགས་པ་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས་”བདུད་ཀྱི་མཚོན་ཆ་རྩུབ་མོ་དག་ལ་[མཇམ་མཉེན]མེ་ཏོག་ལན་དུ་བྱིན།།”ཞེས་དེབ་དཀར་གྱི་མཆོད་བརྗོད་དེ་ལུང་འདྲེན་སྐབས། ཁོས་མཇམ་མཉེན་ཞེས་པའི་ཚིག་དེ་ཆད་སྐྱོན་བྱུང་ཡོད་མོད། ཁྱེད་ཀྱིས་ལ་དྭགས་ཕུན་ཚོགས་ཀྱི་དཔེ་ཆ་དེ་ལུང་འདྲེན་སྐབས། ཐད་ཀར་ཆད་སྐྱོན་དེ་ཁ་གསབ་བྱེད་མི་ཆོག་པར། ལུང་འདྲེན་སྐབས་གྲུ་རྟགས་ནང་དུ་ཆད་སྐྱོན་དེ་འཇོག་དགོས་པ་ལྟ་བུ།
ཁ་གསལ་དུ་གཏོང་ཕྱིར་བཀོལ་ཚུལ།
བུ་སྟོན་ཆོས་འབྱུང་ལས། “ངོར་ཨེ་ཝམ་[ཆོས་འཁོར་]གླིང་དུ་གདན་སར་འཁོད།” ཅེས་པའི་ཆོས་འཁོར་དེ་ཡིག་ཆ་ཨ་མར་བྲིས་མེད་ནའང་། ཁ་གསལ་བོར་གཏོང་ཆེད་དུ་ཆོས་འཁོར་གྲུ་རྟགས་སུ་འཇོག་ཆོག་པ་ལྟ་བུ།
བརྡ་སྤྲོད་དང་འགལ་བའི་སྐབས་བཀོལ་ཚུལ།
ཞྭ་སྒབ་པའི་སྲིད་དོན་རྒྱལ་རབས་སུ། “སློབ་མ་ནམ་མཁའ[འི]་སྐར་ཚོགས་ལྟ་བུ་བྱུང་བ[འི]་ནང་ནས་བཀའ་བབས་བཞི་ལས།”ཞེས་པ་ལུང་འདྲེན་སྐབས། རྩོམ་ཡིག་ཏུ་ཆད་པའི་འབྲེལ་སྒྲའི་ཕྲད་གཉིས་གྲུ་རྟགས་ནང་དུ་འཇོག་ཆོག་པ་ལྟ་བུ།
ཡིག་རྟགས་འདི་ལ་” “ཁ་ཤས་ཀྱིས་འདྲེན་རྟགས་ཞེས་བཏགས་ཡོད་ནའང་། འདིའི་བྱེད་ལས་འདྲེན་རྟགས་ཙམ་མིན་པར་དེ་ལས་མང་བ་ཡོད། རྟགས་འདི་ལ་” “ཐད་ཀ་ཅན་དང་། ཡང་“ ” གུག་ནས་འབྲི་ཚུལ་བཅས་གཉིས་ཡོད་མོད། ཐད་ཀ་ཅན་དང་གུག་མ་གཉིས་རྣམ་པ་མི་འདྲ་བ་ཙམ་ལས་དོན་ལ་ཁྱད་པར་མེད། དེ་བཞིན་ཡང་ ” ” བརྩེགས་མ་དང་ ‘ ‘ རྐྱང་བ་ཅན་བཅས་གཉིས་ཀྱང་ཡོད།
སོ་རྟགས་རྐྱང་བ་ཅན་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཚུལ།
འདི་ནི་གཙོ་བོ་གནད་ཚིག་གསལ་འདོན་བྱེད་པ་དང་། ཡང་སྐད་ཆའི་ཁྲོད་ཀྱི་སྐད་ཆ་གསལ་སྟོན་བྱེད་པ་སོགས་ལ་བཀོལ་བཞིན་ཡོད།
དཔེར་ན། གནད་ཚིག་ཁ་གསལ་གཏོང་ཕྱིར་བཀོལ་ཚུལ།
བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བར། “ལྷ་ས་གཙུག་ལག་ཁང་གི་མདུན་ཕྱོགས་ལྷོ་ངོས་སུ་ ‘ཇུས་ཡག་དར་ཆེན་’ ཞེས་པ་འདིའང་དེ་དུས་བཙུགས་པར་གྲགས།” [33]ཞེས་པ་ལུང་འདྲེན་སྐབས། ཇུས་ཡིག་དར་ཆེན་དེ་གནད་ཚིག་ཡིན་པ་གསལ་འདོན་བྱེད་པ་ལྟ་བུ།
ཁྱད་ཆོས་གསལ་འདོན་ཕྱིར་བཀོལ་ཚུལ།
དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་བས་དུས་རབས་བཞི་ཙམ་ལ་གཙོ་བོ་ ‘ཆོས་སྲིད་ཟུང་འབྲེལ་’ ལ་བརྟེན་ནས། བོད་ཡོངས་ལ་དབང་བསྒྱུར་བྱས་ཡོད་ཅེས་སྲིད་ཇུས་དམིགས་སུ་འདོན་པ་ལྟ་བུ། དཔེ་བརྗོད་འདི་གོང་དུ་སྒོར་རྟགས་སྐོར་འགྲེལ་སྐབས་སུ། གནད་ཚིག་ཁ་གསལ་གཏོང་ཕྱིར་བཀོལ་ཚུལ་དང་གཅིག་མོད་ཀྱང་། ཆོས་སྲིད་ཟུང་འབྲེལ་ནི་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་བའི་གནད་ཚིག་ཡིན་ལ་ཁྱད་ཆོས་ཀྱང་ཡིན་པས་འགལ་བ་མེད། དེ་བཞིན་རྟགས་ཁ་ཤས་ལ་སྐབས་རེར་བྱེད་ལས་གཅིག་པའང་ཡོད་ཆོག་པ་ཡིན།
སྐད་ཆའི་ཁྲོད་ཀྱི་སྐད་ཆ་འགོད་སྐབས་བཀོལ་ཚུལ།
གླིང་སྒྲུང་ཧོར་གླིང་གཡུལ་འགྱེད་ལས། ཨ་ཁུ་ཁྲོ་ཐུང་གིས་”ང་ཨ་ཁུར་བློ་དང་ཐབས་ཇུས་ཡོད་ཅེས་པར། སྤྱི་དཔོན་གྱིས་ ‘ཨ་ཁུར་ཐབས་ཇུས་ག་རེ་ཡོད་’ ཅེས་དྲིས་པ་རེད།” [34]ཅེས་པ་ལུང་འདྲེན་སྐབས། སྤྱི་དཔོན་གྱིས་བཤད་པའི་སྐད་ཆ་དམིགས་སུ་དགར་ཆེད་དུ་བཀོལ་ཆོག་པ་ལྟ་བུ།
སོ་རྟགས་གཉིས་ཅན་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཚུལ།
སོ་གཉིས་མ་འདི་གཙོ་བོ་ཚིག་ཇི་བཞིན་བར་ལུང་འདྲེན་པ་དང་། མི་ཕན་ཚུན་བར་སྐད་ཆ་བཤད་པ། གནད་ཚིག་གསལ་འདོན་བྱེད་པ་སོགས་ཀྱི་ཆེད་དུ་བཀོལ་དགོས་པ་ཡིན།
དཔེར་ན། ཚིག་ཇི་བཞིན་པར་ལུང་འདྲེན་སྐབས་བཀོལ་ཚུལ།
བདུད་རྩི་སྙིང་བོ་ཡན་ལག་བརྒྱད་པ་གསང་བ་མན་ངག་ལས་ “མཁྲིས་པ་ཕོ་ལོང་རྒྱུ་མ་ལྒང་པ་མངལ།། སྙིགས་མ་མ་ཞུའི་ཟས་སྐྲན་ཕོ་ལུང་འབྱུང་།།” [35]ཞེས་ཚིག་ཇི་བཞིན་པར་ལུང་འདྲེན་པ་ལྟ་བུ།
མི་ཕན་ཚུན་བར་སྐད་ཆ་བཤད་སྐབས་བཀོལ་ཚུལ།
དོན་གྲུབ་ཀྱིས་”ཁྱེད་རང་གང་དུ་ཕེབས།” ཞེས་དྲིས་བར། སྒྲོལ་མས་”ང་ལྷ་སར་འགྲོ་མཁན་ཡིན་” ཞེས་ལན་བཏབས་ལྟ་བུ།
གནད་ཚིག་གསལ་འདོན་ཆེད་བཀོལ་ཚུལ།
བོད་གཞུང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་བས་དུས་རབས་བཞི་ཙམ་ལ་གཙོ་བོ་”ཆོས་སྲིད་ཟུང་འབྲེལ་”ལ་བརྟེན་ནས། བོད་ཡོངས་ལ་དབང་བསྒྱུར་བྱས་ཡོད་ཅེས་སྲིད་ཇུས་དམིགས་སུ་འདོན་པ་ལྟ་བུ། སོ་རྟགས་གཉིས་མ་འདི་ཁྱད་ཆོས་གསལ་འདོན་ཆེད་དུ་བཀོལ་ནའང་ཆོག
ཡིག་རྟགས་{}འདི་ལ་ཀྱོག་རྟགས་ཟེར་ཞིང་། འདི་རྟགས་གཞན་དག་བཞིན་བཀོལ་སྤྱོད་ཆེན་པོ་ཡོད་མཁན་ཞིག་མིན། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་འདི་ལ་བྱེད་སྒོ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི། གྲུ་རྟགས་ནང་དུ་ད་དུང་ཁ་མི་གསལ་བ་ཞིག་ཡོད་ན། དེ་ལ་བསྐྱར་འགྲེལ་བྱེད་ཆེད་དུ་བཀོལ་ཆོག
དཔེར་ན། བསྐྱར་འགྲེལ་ཆེད་བཀོལ་ཚུལ།
རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང་ལས” སོལ་བའི་མདུང་[ཐང་ཤིང་{གས་ཆག་མེད་པ་}]འདོམ་གསུམ།” [36]ཞེས་པའི་སྐབས་སུ། གྲུ་རྟགས་ལ་བརྟེན་ནས་སོལ་བའི་མདུང་གི་རྒྱུ་ཆ་དེ། ཐང་ཤིང་ཡིན་པ་ཤེས་ཐུབ་ལ། ཐང་ཤིང་དེ་ག་འདྲ་ཞིག་ཡོད་སྙམ་ན། ཀྱོག་རྟགས་ལ་བརྟེན་ནས་ཤིང་གས་ཆག་མེད་པ་ཞིག་ཡིན་པ་གསལ་བཤད་བྱས་ཡོད།
ཡང་དཔེར་ན། མདོ་མཁར་ཞབས་དྲུང་བའི་བརྩམས་ཆོས་(གཏམ་རྒྱུད་[གཞོན་ནུ་ཟླ་མེད་{བཅད་ལྷུག་སྤེལ་མ་}])དེ་ཆེས་གྲགས་ཆེ་བ་ཞིག་རེད། སྐབས་འདིའི་མ་ཡིག་ “མདོ་མཁར་ཞབས་དྲུང་བའི་བརྩམས་ཆོས་དེ་ཆེས་གྲགས་ཆེ་བ་ཞིག་རེད་” ཅེས་པའི་སྐབས་སུ། བརྩམས་ཆོས་དེ་གང་རེད་ཅེ་ན། གཏམ་རྒྱུད་ཅིག་རེད་ཅེས་དང་། སུའི་གཏམ་རྒྱུད་རེད་ཅེ་ན། གཞོན་ནུ་ཟླ་མེད་ཀྱི་གཏམ་རྒྱུད། རྩོམ་ལུས་ག་རེ་རེད་ཅེ་ན། བཅད་ལྷུག་སྤེལ་མར་བརྩམས་གནང་ཡོད་ལྟ་བུ་འགྲེལ་བཤད་འཕར་མ་མང་བོ་བསྐྱོན་ཆོག
ཡིག་རྟགས་འདི་ལ་« » ཟུར་རྟགས་ཟེར་ཞིང་། འདི་ལ་ཡང་བརྩེགས་མ་ཅན་« »་དང་< >རྐྱང་བ་བཅས་གཉིས་ཡོད། སྐད་ཡིག་མང་བོ་ཞིག་ཏུ་རྟགས་འདི། སོ་རྟགས་དང་འདྲ་བར་བེད་སྤྱོད་གཏོང་མཁན་ཡོད། ཡང་རྒྱ་ཡིག་ཏུ་འདིའི་མིང་ལ་དཔེ་རྟགས་(书鉴)ཟེར་ཞིང་། རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་ཀྱི་དཔེ་ཆའི་ཁ་བྱང་ཚང་མ་འདིའི་ནང་དུ་འཇུག་བཞིན་ཡོད། ལུགས་འདི་ངེད་ཀྱིས་བསམས་ན་ཐོག་མར་ཉི་ཧོང་ལས་དཔེ་བླངས་པ་མིན་ནམ་སྙམ། འོན་ཀྱང་ད་ལྟའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ། རྟགས་འདི་གཙོ་བོ་གལ་ཆེའི་སྐད་ཆའམ་གནད་ཚིག་དང་། བསྐྱར་འགྲེལ་གྱི་ཁྲོད་དུ་སྤྱོད་བཞིན་ཡོད་པ་ལས། དཔེ་རྟགས་སུ་སྤྱོད་མཁན་མེད་པ་རེད།
དཔེར་ན། གལ་ཆེའི་སྐད་ཆའམ་གནད་ཚིག་ཆེད་བཀོལ་ཚུལ། བཙན་པོས་«ཕྱིར་མ་ལོག་དེ་རུ་སྡོད་»ཅེས་བཀའ་མ་གནང་བས། ཡུལ་གྱི་མིང་ཡང་ད་ལྟ་«བཀའ་མ་ལོག» ཏུ་གྲགས་ཞེས་པ་ལྟ་བུ། གལ་ཆེ་བ་ཞིག་ལ་རྟགས་འདི་དར་སྲོལ་ཆེ་བ་ཞིག་མིན་པས། འདིའི་ཚབ་ཏུ་མང་ཆེ་བས་སོ་རྟགས་བྱེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་ཡོད་པ་རེད།
ཡང་འགྲེལ་གྱི་ཆེད་དུ་བཀོལ་ཚུལ།
གླིང་སེང་ཆེན་གྱི་ཆིབས་པ་(རྐྱང་བུ་[རྟ་མཆོག་{གྱི་ལིང་<རྐྱང་དམར་«རྒྱུགས་རྩལ་ཅན།»>}])གྲགས་ཅན་དེ་བཅིབས་ནས་བྱོན། འདིའི་སྐབས་སུ། གླིང་སེང་ཆེན་གྱི་ཆིབས་པ་གྲགས་ཅན་དེ་གསལ་བོར་འགྲེལ་བཞིན་ཡོད་པ། དཔེར་ན། ཆིབས་པ་དེ་ག་རེ་རེད་ཅེ་ན། རྐྱང་བུ་རེད། རྐྱང་བུ་དེ་ག་རེ་རེད་ཅེ་ན། རྟ་མཆོག་ཅིག་རེད། རྟ་མཆོག་ག་རེའི་རིགས་རེད་ཅེ་ན། གྱི་ལིང་གི་རིགས་རེད། གྱི་ལིང་དེ་མདོག་ག་འདྲ་ཞིག་ཡོད་ཅེ་ན། རྐྱང་དམར་རེད། རྐྱང་དམར་ལ་ཁྱད་ཆོས་ག་རེ་ཡོད་ཅེ་ན། རྒྱུགས་རྩལ་ཆེན་པོ་ཅན་རེད་ལྟ་བུ། འགྲེལ་བ་དང་ཡང་འབྲེལ་འདི་ཡོད་ཚད་རྟགས་ལ་བརྟེན་ནས་ལས་སླ་བོར་རྟོགས་ཐུབ།
འདི་ལྟ་བུ་ནི་ནམ་རྒྱུན་མཐོང་དུ་མེད་པའི་དཔེ་བརྗོད་ཡིན་མོད་ཀྱང་། གཞུང་ལུགས་ལྟར་ན་འདི་ལྟར་འགྲེལ་བ་དང་ཡང་འགྲེལ་སྐབས་སུ། རྟགས་འདི་དག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཆོག་པ་ཡིན་ནོ།།
ཡིག་རྟགས་* འདི་ལ་སྐར་རྟགས་ཟེར་ཞིང་། སྤྱོད་སྒོ་འདྲ་མིན་ཡོད་པའི་ཡིག་རྟགས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་འདི་ལ་མཚོན་དོན་ཁ་ཤས་ཡོད་པ་ལས།
དཔེར་ན། གལ་ཆེའི་མཚོན་རྟགས་སུ་བཀོལ་ཚུལ།
རྩོམ་ཡིག་ཅིག་གི་གཤམ་མཆན་ནམ་མཇུག་མཆན་གྱི་ཐོག་མར། གལ་ཆེའི་མི་སྣ་ཞིག་གམ་ཚོགས་པ་ཞིག་གླེང་དགོས་བྱུང་ན་རྟགས་འདི་བཀོལ་ཆོག འདིའི་ཚབ་ཏུ་མདེའུ་རྟགས་བཀོལ་ནའང་ཆོག་པ་ཡིན།
དཔེར་ན།ཐ * ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་འདི། ཨེ་ཤ་ཡ་མཐུན་ཚོགས་ཀྱི་རོགས་སྐྱོར་ལ་བརྟེན་ནས་གྲུབ་པ་ཡིན་པས། ཆེད་དུ་ཚོགས་མི་ཡོངས་ལ་བཀའ་དྲིན་ཞུ་ལྟ་བུ།
གསང་ཚིག་ཆེད་དུ་བཀོལ་ཚུལ།
གསང་ཚིག་གམ་ཡང་དང་ཐད་ཀར་བརྗོད་བདེ་མེད་པའི་ཡི་གེའི་རིགས་དང་། ཡང་གལ་ཆེའི་གསང་ཚིག་ཡིན་ན་རྟགས་འདི་བཀོལ་ནས་བསྐོང་ཆོག་པ་ཡིན། བོད་ཡིག་ལ་ཨིན་ཡིག་དང་མི་འདྲ་བར་ཚིག་འབྲུ་རེ་རེ་བཞིན་དུ་བསྐོང་དགོས།
དཔེར་ན། རྒྱལ་པོ་དེ་ཆགས་སེམས་རབ་ཏུ་རྒྱས་ནས། ཁོང་མོ་ལ་ཐེངས་མང་བོ་ ** བྱས་པ་རེད་ལྟ་བུ།
ཡང་ན། ཨ་རིའི་བདེ་སྲུང་དམག་ཁང་གིས་བསྐུར་བའི། གསང་ཡིག་ཨང་རྟགས་*** ལས། ལྷོ་རྒྱ་མཚོའི་བདེ་འཇགས་སྐོར་བཤད་ཡོད་ལྟ་བུ།
མདེའུ་རྟགས་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཚུལ།
ཡིག་རྟགས་འདི་ལ་ • མདེའུ་རྟགས་ཟེར་ཞིང་། འདི་ལ་དབྱིབས་མི་འདྲ་བ་ཁ་ཤས་(◦ ‣ ▫)ཡོད་ན་ཡང་། བྱེད་ལས་གཅིག་ཡིན་ལ་གཙོ་བོ་གནད་དོན་གལ་ཆེའི་རིགས་དང་། དོན་ཚན་བྱེ་བྲག་པ་སོ་སོར་དགར་བ་སོགས་ཀྱི་ཆེད་དུ་སྤྱོད།
དཔེར་ན། གནད་དོན་གལ་ཆེའི་རིགས་ལ་བཀོལ་ཚུལ།
གཤམ་མཇུག་གི་མཆན་ནམ་དཔེ་དེབ་སོགས་ཀྱི་ཁྲོད་དུ་རྟགས་འདི་བཀོལ་ནས། གནད་དོན་གལ་ཆེའི་རིགས་ལ་གསལ་ཁ་འདོན་ཆོག
- རྩོམ་ཡིག་འདི་བདག་གི་བཤེས་གཉེན་དམ་པ། བཀྲ་ཤིས་ཕུན་ཚོགས་ལ་སྐྱེས་སུ་ཕུལ་བ་ཡིན་ལྟ་བུ།
དོན་ཚན་སོ་སོར་དབྱེ་སྐབས་བཀོལ་ཚུལ།
བོད་ཀྱི་གྲགས་ཆེ་བའི་བཙན་པོ་ཆོས་རྒྱལ་མེས་དཔོན་རྣམ་པ་གསུམ་ནི། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ། ཁྲི་སྲོང་ལྡེའུ་བཙན། ཁྲི་རལ་བ་ཅན།
ཡིག་རྟགས་_ འདི་ལ་ཞབས་ཐིག་ཟེར་ཞིང་། རྟགས་འདི་ཡིག་ཆའི་ཁྲོད་ཀྱི་དོ་སྣང་བྱེད་འོས་པའི། དོན་གནད་གལ་ཆེའི་རིགས་སྟོན་ཆེད་དུ་སྤྱོད་པ་ཡིན་མོད། ད་ལྟ་གློག་ཀླད་ཀྱི་ཐོག་ཏུ་ཡི་གེ་འབྲི་སྐབས། མཐུག་ཡིག་(Bold Font)གི་ཆ་རྐྱེན་ཡོད་པས། མཐུག་ཡིག་བཟོས་ནས་དོན་གནད་གལ་ཆེར་སྟོན་བཞིན་ཡོད།
དཔེར་ན། བོད་ཀྱི་ཡུལ་དུ་མིའི་འགྲོ་བ་བསྐལ་བ་ཡ་ཐོག་ནས་བྱུང་ཟེར་བ་ལྟ་བུའི་སྐབས་སུ། བསྐལ་བ་ཡ་ཐོག་ཅེས་པ་དེ་མཐུག་ཡིག་བཟོས་ནས་གལ་ཆེན་པོར་སྟོན་ཆོག་པ་ལྟ་བུ།
མཐུག་ཡིག་མེད་ཚེ་ཞབས་ཐིག་སྤྱོད་ཀྱང་ཆོག་པ་སྟེ། དཔེར་ན། བོད་ཀྱི་ཡུལ་དུ་མིའི་འགྲོ་བ་བསྐལ་བ་ཡ་ཐོག་ནས་བྱུང་ལྟ་བུའི་སྐབས་སུ། བསྐལ་བ་ཡ་ཐོག་ལ་ཞབས་ཐིག་འདེབས་པ་ལྟ་བུ།
ཡིག་རྟགས་…… འདི་ལ་ཚེགས་རྟགས་ཟེར། རྟགས་འདི་བོད་ཡིག་གི ་་་་་་ ཚེག་ལྟར་བྲིས་ནའང་ཆོག་མོད་ཀྱང་། བོད་ཡིག་ཁྲོད་ཀྱི་ཚེག་དང་བྱེད་ལས་འདྲ་མིན་ཅི་རིགས་ཡོད། འོན་ཀྱང་བོད་ཡིག་རྩོམ་འབྲིའི་སྐབས་སུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཚེ། རྟགས་གཉིས་སོ་སོས་འདོན་མོས་བཞིན་སྤྱད་ན་ཆོག་པར་སེམས།
དཔེར་ན། ལྷ་མོ་གཉིད་ཁུག་བཞིན། ” སང་ཉིན་ང་ཁྲོམ་དུ་སོང་ནས་་་་་་” སྐད་ཆ་ལྷག་མ་རྣམས་ལྡབ་ལྡིབ་ཅིག་ལས་མི་གོ་བར་གྱུར་ལྟ་བུ་དང་།
ཡང་ན། ལྷ་མོ་གཉིད་ཁུག་བཞིན། ” སང་ཉིན་ང་ཁྲོམ་དུ་སོང་ནས……” སྐད་ཆ་ལྷག་མ་རྣམས་ལྡབ་ལྡིབ་ཅིག་ལས་མི་གོ་བར་གྱུར་ལྟ་བུ།
རྟགས་འདི་གཉིས་གང་སྤྱད་ཀྱང་བོད་ཡིག་ལ་མཚོན་ན་འགལ་བ་ཆེར་མེད་པར་འདོད། ཚེག་རྟགས་འདི་ལ་བྱེད་ལས་མང་བོ་ཞིག་ཡོད་པ་ལས། འབྲེལ་ཡོད་བྱེད་ལས་གལ་ཆེན་གཉིས་ནི། ཡི་གེ་བསྡུས་པའི་དོན་སྟོན་པ་དང་། སྐད་ཆའམ་དོན་མ་རྫོགས་པ་མཚོན་པ་གཉིས་ཡིན།
ཡི་གེ་བསྡུས་པའི་དོན་སྟོན་ལ་བཀོལ་ཚུལ།
ལུང་འདྲེན་བྱེད་སྐབས་གལ་གནད་ཅན་གྱི་སྐད་ཆ་གཉིས་ཀྱི་བར་དུ། དེ་དག་དང་འབྲེལ་མེད་ཀྱི་ཚིག་ཚོགས་མང་བོ་ཞིག་ཡོད་ཚེ། སྐད་གནད་ཅན་གྱི་སྐད་ཆ་གཉིས་མཉམ་དུ་དྲངས་ནས། བར་གྱི་འབྲེལ་མེད་དག་རྟགས་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་བསྡུས་ཆོག
དཔེར་ན། རྗེ་བཙུན་ཏཱ་ར་ན་ཐའི་རྒྱ་གར་ཆོས་འབྱུང་དགོས་འདོད་ཀུན་འབྱུང་ལས། “ཡུལ་དབུས་ཀྱི་ཆོས་གྲྭ་ཕལ་ཆེ་བ་གཏོར།་་་་་་་་་་་འདི་ཐམས་ཅད་ཀླ་ཀློས་དམག་གིས་བྱས་པ་ཡིན་ནོ།” [37] ལུང་འདིའི་སྐབས་ཆོས་གྲྭ་གཏོར་མཁན་གཅིག་བུ་སྟོན་འདོད་པ་ཡིན་པས། ལུང་དེ་གཉིས་ཀྱི་བར་དུ་ཡོད་པའི་འབྲེལ་མེད་དོན་གཞན་རྣམས་བསྡུས་པ་ལྟ་བུ།
སྐད་ཆའམ་དོན་མ་རྫོགས་པ་མཚོན་ཆེད་བཀོལ་ཚུལ།
དཔེར་ན། ལྷ་མོ་གཉིད་ཁུག་བཞིན། ” སང་ཉིན་ང་ཁྲོམ་དུ་སོང་ནས་་་་་་” སྐད་ཆ་ལྷག་མ་རྣམས་ལྡབ་ལྡིབ་ཅིག་ལས་མི་གོ་བར་གྱུར་ལྟ་བུའི་སྐབས་སུ་དོན་མ་རྫོགས་པ་སྟོན་པ་ལྟ་བུ།
ཡིག་རྟགས་ % འདི་ལ་བརྒྱ་རྟགས་ཟེར། རྟགས་འདི་སྔོན་མ་ནས་བོད་ཡིག་གི་ཨང་རྩིས་སུ་སྤྱོད་བཞིན་པར་མཐོང་། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་འདི་གལ་ཆེན་པོ་ཡིན། དཔེར་ན། གྲྭ་བཙུན་བརྒྱ་ཆ ༥༦% ལྷག་ཆོས་འདུལ་བའི་ཉམས་ལེན་གནང་མཁན་ཡིན་ལྟ་བུ། ཡང་ན་སྐབས་འདིར། གྲྭ་བཙུན་ ༥༦% ལྷག་ཆོས་འདུལ་བའི་ཉམས་ལེན་གནང་མཁན་ཡིན་ཞེས་དང་། གྲྭ་བཙུན་བརྒྱ་ཆ་ ༥༦ ལྷག་ཆོས་འདུལ་བའི་ཉམས་ལེན་གནང་མཁན་ཡིན་སོགས་གང་རུང་བྲིས་ནའང་ཆོག་པར་འདོད། བརྒྱ་རྟགས་འདི་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་ཁག་ཏུ་ཤུགས་ཆེན་པོས་སྤྱོད་བཞིན་ཡོད་པས། བོད་རྩོམ་ཁྲོད་དུ་རྟགས་འདི་སྤྱོད་མིན་གང་ལྟར་ཡང་། འདིའི་མཚོན་དོན་ངེས་དགོས་པ་ནི་གལ་ཆེ་བར་སེམས།
ཡིག་རྟགས་ ? འདི་ལ་དྲི་རྟགས་ཟེར། བོད་ཡིག་གི་ཁྲོད་དུ་མ་གཞི་ནས། དྲི་རྟགས་མི་དགོས་པར་དྲི་བ་ཡིན་མིན་གསལ་བོར་ཡོད་པ་སྟེ། དཔེར་ན། ཁོང་འདུག་གམ། དེ་ག་རེ་རེད་ལྟ་བུ། དེར་བརྟེན། བོད་ཡིག་ལ་མཚོན་ན་རྟགས་འདི་མེད་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཀྱང་མིན། ཨིན་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ཡང་དྲི་རྟགས་མེད་ཀྱང་དྲི་བ་ཡིན་པ་ཤེས་ཐུབ་མོད། ཁོ་ཚོས་དུས་ཡུན་རིང་བོ་ནས་དྲི་རྟགས་བྱེད་སྤྱོད་གཏོང་འགོ་ཚུགས་ཡོད། ཡང་ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་མ་ཡིན་པའི་བོད་ཡིག་གི། སྒྱུ་རྩལ་རྩོམ་རིག་གི་ཁྲོད་དུ་རྟགས་འདི་སྔོན་ནས་བཀོལ་བཞིན་ཡོད་པས། རྩོམ་མཁན་གྱིས་སྐབས་སོ་སོར་དཔག་ནས་ཐག་གཅོག་བྱས་ཆོག་པར་སེམས།
ཡིག་རྟགས་©འདི་ལ་ཐོབ་རྟགས་ཟེར། རྟགས་འདིས་ཁྲིམས་ཐོག་གི་བདག་དབང་མཚོན་བཞིན་ཡོད། ད་ལྟའི་བོད་ཡིག་གི་དཔེ་ཆ་མང་ཆེ་བར། རྟགས་འདི་མེད་པར་ཐད་ཀར། དེབ་འདིའི་པར་དབང་རྩོམ་པ་བོར་དབང་ལྟ་བུ་བྲིས་ཡོད་མོད། རྒྱལ་སྤྱིའི་འགྲོ་ལུགས་བཞིན་དུ་བྱེད་ཚེ།
དཔེར་ན། © པར་དབང་རྩོམ་པ་བོ་ཁོ་ནར་དབང་བ་ཡིན་ལྟ་བུ་བྲིས་ན། རང་བཞིན་གྱིས་བོད་ཡིག་མི་ཤེས་མཁན་ཞིག་གིས་ཀྱང་། དཔེ་དེབ་དེ་པར་དབང་ཅན་ཞིག་ཡིན་པ་ཤེས་ཐུབ་པ་ལྟ་བུ།
མཁས་པ་རྒན་པའི་མིག་ལ་མ་ཐོགས་ཤིང་།།
བློ་གསར་གཞོན་ནུའི་དཔྱད་པས་མ་སྙོབ་པ།།
བར་མ་དོ་རུ་གནས་པའི་ལེགས་བཤད་འདི།།
གཞན་ལ་ཕན་རེས་དང་དུ་བླངས་ནས་བྲིས།།
དེང་རབས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཚུལ་གྱི་ལམ་སྟོན་བསྡུས་པ་འདི་རེ་ཞིག་རྫོགས་སོ།།
དཔྱད་ཡིག་དང་ཞབས་མཆན།
[1] འདས་པའི་དུས་རབས་ཁ་ཤས་ཀྱི་རིང་དུ། རིག་ཚན་མང་བོ་ཞིག་རིམ་བཞིན་ཚན་རིག་གི་བྱེད་ཐབས་ལ་བརྟེན་ནས། ཞིབ་འཇུག་དང་དཔྱད་ཞིབ་བྱེད་འགོ་ཚུགས་ཡོད་པས། དེའི་ཁྲོད་དུ་ལྟ་གྲུབ་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་ཀྱང་མཐའ་ཡས་པ་ཞིག་བྱུང་ཡོད། བེས་ཧམ སྒྲལ་ཐེས་(Wilhelm Dilthey)ཀྱི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ངོ་སྤྲོད་(Introduction to the Human Sciences: An Attempt to Lay a Foundation for the Study of Society and History)ཀྱི་རྩོམ་ཡིག་དཔེ་དེབ་དང་། མར་ཁྲེན ཧོ་ལེས་(Martin Hollis)ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་ངོ་སྤྲོད་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་(The Philosophy of Social Science: An Introduction)སོགས་དཔེ་དེབ་གོ་བདེ་ལ་ཁ་གསལ་བའི་རིགས་ཡིན།
[2] གོང་གི་ཚིག་བཅད་འདི་དངུལ་ཆུ་དབྱངས་ཅན་གྲུབ་པའི་རྡོ་རྗེས་མཛད་པའི། སུམ་ཅུ་བའི་རྩ་བ་ལེགས་བཤད་ལྗོན་པའི་དབང་བོའི་མཇུག་རྩོམ་དུ་གསལ།
[3] རྣམ་རྒྱལ་ཚེ་རིང་། པར་དུས། ༡༩༩༡ ཤོག་ངོས། ༤༧༣ ནས་ ༤༧༧ བར།
[4] འདུལ་བ་གཞི། པར་དུས། ༢༠༠༩ ཤོག་ངོས། ༤༢
[5] ལྕང་སྐྱ་རོལ་བའི་རྡོ་རྗེ། པར་དུས། ༢༠༡༤ ཤོག་ངོས། ༤༥
[6] ཞྭ་སྒབ་པ་དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན། པར་དུས། ༢༠༡༩། ཤོག་ངོས། ༡༠༦
[7]ཞིབ་འཇུག་པ་ན་ར་ཡན་Narayan Joshi གྱིས། མ་ཧ་བྷ་ར་ཏའི་སྒྲུང་གཏམ་རྟོག་སྒྲུང་ཡིན་མིན་སྐོར་Mahabharata: History or Myth? ལ་དཔྱད་ཞིབ་གནང་ཡོད་པ་སོགས་ཞིབ་འཇུག་འདི་འདྲའི་རིགས་ཧ་ཅང་མང་མོད། ལྷ་སྒྲུང་དེ་དག་བདེན་པ་དང་དངོས་ཡོད་ཡིན་པའི་བདེན་དཔང་གང་ཡང་རྙེད་ཀྱིན་མེད་པས། སྤྱི་ཡོངས་ནས་མ་ཧ་བྷ་ར་ཏའི་གཏམ་རྒྱུད་ཁག་རྟོག་སྒྲུང་ཙམ་དུ་ངོས་འཛིན་བཞིན་ཡོད་པ་ལྟ་བུ།
[8]བྱམས་པ་བསམ་གཏན། པར་དུས། ༢༠༡༧ ཤོག་ངོས། ༢༣
[9] ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། པར་དུས། ༡༩༨༨ ཤོག་ངོས། ༡༢༨
[10]དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། པར་དུས། ༢༠༡༣ ཤོག་ངོས། ༡༤ རྒྱབ།
[11] Turabian, Kate. 2018.171
[12] ཐེའུ་བཀན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། པར་དུས། ༡༩༨༩ ཤོག་ངོས། ༧༦༠
[13] འདིའི་སྐོར་མཁས་དབང་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་མཆོག་གི། རྒྱ་གར་གྱི་ནང་པའི་ལྟ་གྲུབ་ཆོས་འབྱུང་ལེགས་བཤད་དཀའ་གནད་མདུད་འགྲོལ་དཔེ་དེབ་སྟོད་སྨད་གཉིས་སུ་རྒྱས་པར་གསུངས་ཡོད་ལ། དེ་བཞིན་དུ་ཆོས་ལུགས་རིག་པ་བ་རེས་ཆར་སྒྲི ཪོ་བེན་སན་ (Richard Robinson), དང་། ཇོན་སོན་ (Johnson)། བེས་ཀོས་(Bhikkhu)གསུམ་གྱིས་བརྩམས་པའི། ནང་ཆོས། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ངོ་སྤྲོད། (Buddhist Religions: A Historical Introduction)ཅེས་པ་རུ་ཡང་། སངས་ཆོས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བྱུང་རིམ་དེ་དག་རྒྱས་པར་བཀྲལ་ཡོད་པ་རེད།
[14] གཡུང་དྲུང་བོན་ལུགས་ཀྱི་བཀའ་བརྟེན་དང་འབྲེལ་བའི་གནད་དོན་སྐོར་ལ། མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་ལགས་ཀྱི་བརྩམས་ཆོས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། མདའ་དང་འཕང་དེབ་སྟོད་ཆར་བཀོད་པའི། རྫོགས་ཆེན་སྐོར་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་གསུམ་དང་། གསང་སྔགས་སྐོར་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་གཅིག བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་གྱི་རྩོམ་ཡིག་གཉིས་བཅས་ལ་གཟིགས་རོགས་ཞུ། དེ་བཞིན་སའ་མོལ ཇོ་སྤུ་རེས་ (Samuel Geoffrey) ལགས་ཀྱི་དཔྱད་རྩོམ། གདོད་མའི་ཆོས་ལུགས། བོན། བོད་ཀྱི་ཆོས་ལུགས། (Shamanism, Bon, and Tibetan Religion) ཞེས་པའི་རྩོམ་ཡིག་བཅས་ལ་གཟིགས་རོགས།
[15] ཇིང་གིར་བཙན་པོའི་སྟོབས་ཤུགས་འོག་ཏུ་རིམ་བཞིན་སོག་པོའི་བཙན་རྒྱལ་རྒྱ་བསྐྱེད་བྱས། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་སོག་པོའི་སྲིད་འཛིན་ལམ་ལུགས་ཨེ་ཤ་ཡའི་ས་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་ཁྱབ་འགོ་ཚུགས། རྩོམ་སྒྲིག་པ་ཆེད་མཁས་གསུམ་གྱིས་བསྒྲིགས་པའི་དཔེ་དེབ་འདི་ (Brook, Timothy, Praag, Michael and Boltjes, Miek, eds. Chapter Two: Chinggisid Rule and the Mongol Great State. In: Sacred Mandates. Chicago: The University of Chicago Press. 2018.25-57.) རུ་རྒྱས་པར་རྟོགས་ཐུབ། མན་ཇུ་མི་རིགས་ཀྱིས་རྒྱ་ནག་གི་ཁྱོན་ཡོངས་ལ་དབང་བསྒྱུར་བྱས་རྗེས་རྒྱལ་ས་པེ་ཅིན་དུ་སྤོས། མེན་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྲིད་དབང་མཇུག་སྒྲིལ་ནས་མན་ཇུའི་སྲིད་དབང་རྒྱ་བསྐྱེད་བྱས། མན་ཇུའི་སོག་པ་དང་བོད་བཅས་ཀྱི་སྲིད་ཇུས་ལས་ལེགས་ཆ་བླངས་ཤིང་། གཙོ་བོ་རྒྱ་ནག་དོ་ལུགས་(Confucianism)ཀྱི་སྲིད་ཇུས་ལ་བརྟེན་ནས་ཕྱི་ནང་འཛིན་སྐྱོང་བྱས། མཁས་པ་འདི་གཉིས་ཀྱིས་(Boltjes, Miek and Praag Michael. Chapter Six: Mongol, Ming and Qing Imperial Relations with Tibet from the mind 13th to mid 19th century in the context of multiple pre-modern Asian legal orders. In: Tibet Brief 2020. New York: Outskirts Press. 2020. 39-56.) གནད་དོན་དེའི་སྐོར་རྒྱས་པར་བཀྲལ་ཡོད།
[16] ལོ་རྒྱུས་ལྟ་གྲུབ་སྨྲ་བ་ཇོརརྒྱས ནོབག་གི་གཞུང་ལུགས་སུ། ཁྱད་འཕགས་སྨྲ་བའི་ལྟ་བ་ལྔ་བཤད་ཡོད་པ་སྟེ། དཀོན་མཆོད་ཁྱད་འཕགས་སྨྲ་བའི་ལྟ་གྲུབ་དང་། མི་ཁྱད་འཕགས་སྨྲ་བའི་ལྟ་གྲུབ། ཤེས་རབ་ཁྱད་འཕགས་སྨྲ་བའི་ལྟ་གྲུབ། མི་མང་ཁྱད་འཕགས་སྨྲ་བའི་ལྟ་གྲུབ། མིའི་རང་བཞིན་སྨྲ་བའི་ལྟ་གྲུབ་བཅས་ཡིན་ལ། རྩོམ་པ་བོས་ལྟ་གྲུབ་དེ་ལྔ་ལ་བརྟེན་ནས་འཛམ་གླིང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡོངས་ལ་བསྡོམས་སྐྱོན་བཞིན་ཡོད། རྒྱས་པར་ཁོང་གི་དཔེ་དེབ་(George, Novack. Major Theories of History from The Greeks To Marxism. In: Understanding History: Marxist Essays. Resistance Books Press. 2008. 56-67.) འདི་ལས་ཤེས་པར་བྱོས།
[17] ཆོས་ལུགས་ཞིབ་འཇུག་སོགས་ཚན་རིག་གི་སྡེ་ཚན་མང་བོར། ལྟ་གྲུབ་གཞུང་ལུགས་ཕན་ཚུན་གྱི་ཐབས་ལམ་བསྡུར་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཚུལ་དེ། ད་ལྟ་ལོ་རེ་བཞིན་དུ་དར་ཁྱབ་ཆེ་རུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་ལ། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་གཉིས་སྣོལ་གྱི་ལྟ་གྲུབ་ཀྱང་མང་བོ་འབྱུང་བཞིན་ཡོད། ཆོས་ལུགས་རིགས་གཅིག་རྐང་འཛིན་གྱི་མཁས་པ། ཇེག་ཁུ བར་སྒྲནབིར་(Jacques Waardenburg)གྱིས་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ཀྱི་གཉིས་སྣོལ་གྱི་ལྟ་གྲུབ་ཉི་ཤུ་ཐམ་པ་བཀོད་ནས་ཆོས་ལུགས་ལ་དཔྱད་པ་བྱས་ཡོད་པ། ཁོང་གི་རྩོམ་དེབ་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཆོས་ལུགས་ལ་ལྟ་ཚུལ་(Part Two: Connections with Other Disciplines. In: Classical Approaches to the Study of Religion. De Gruyter Press. 2017. 113-354) ཞེས་པའི་ཆེད་དེབ་ཏུ། ལྟ་གྲུབ་རེ་རེ་འགྲེལ་བཤད་དང་བཅས་བཀོད་ཡོད།
[18] ནུབ་ཕྱོགས་པའི་ཤེས་ཡོན་པའི་སྡེ་ཚན་ཁག་ཏུ། སྐད་བརྡ་རིག་པའི་ལྟ་གྲུབ་གཞུང་ལུགས་ཁག ད་ལྟ་སྐྱེས་ཁམས་དང་འཕེལ་འགྱུར་སྨྲ་བའི་ཚན་རིག་སྡེ་ཚན་ཁག་དང་། རིམ་བཞིན་འབྲེལ་བ་ཤུགས་ཆེ་རུ་འགྲོ་བཞིན་པར་བརྟེན། དབང་ཤེས་ཀྱིས་སྐད་ཡིག་ལ་དབང་བསྒྱུར་རམ། སྐད་ཡིག་གིས་ཕར་དབང་ཤེས་ལ་སྟངས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་ཡོད་མེད་ཀྱི་དྲི་བ་དེ། ནོམ་ཆོམ སུ་ཁེས་སོགས་ཀྱིས་ཤུགས་ཆེན་པོས་གླེང་བཞིན་ཡོད་པ་ཁོང་གི་དཔེ་དེབ་ (Chomsky, Noam. On Language: Chomsky’s Classic Works Language and Responsibility and Reflections on Language in One Volume. The New Press. 2007.) འདི་རུ་གསལ་བོར་བཀྲལ་ཡོད།
[19]མའ་ཁུལ་སྤོས་ཁོ་དང་མར་ཁེ་སུ་སོགས་ནི་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ལྟ་གྲུབ་སྨྲ་བའི་སྐར་ཆེན་དག་ཡིན་ལ། ཁོང་ཚོའི་ལྟ་གྲུབ་གཞུང་ལུགས་རྣམས་ཆོས་ལུགས་དང་ཆབ་སྲིད་སོགས། ཤེས་རིག་གི་སྡེ་ཚན་མང་བོར་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད། དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་གནད་དོན་མང་བོ་ཞིག་ལ་དཔྱད་ཞིབ་དང་ངོས་འཛིན་བྱེད་སྟངས་གསར་བའང་བྱུང་ཡོད་པ་རེད། རྒྱས་པར་མཁས་པ་དེ་དག་གི་གཞུང་ལས་ཤེས་པར་བྱེད་དགོས།
[20] སྐབས་འདིར་འབྲེལ་ཡོད་ཤེས་རིག་གི་སྡེ་ཁག་ཆེན་པོ་གཉིས་ཏེ། མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་གཉིས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་གྱི་རིགས་ནི། རྣམ་གྲངས་མང་ཞིང་རྒྱ་ཆེ་ལ་གཏིང་ཟབ་པ་ཞིག་ཡིན་པས། རྩོམ་ཡིག་འདི་ལྟ་བུ་ཞིག་ཏུ་བརྗོད་ཐབས་བྲལ་བ་ཞིག་ཡིན་མོད། དཔེ་མཚོན་ཙམ་གྱི་ཆེད་དུ་ཐབས་ལམ་ཁ་ཤས་ཧ་ཅང་བསྡུས་པར་བཀོད་ཡོད་པས་རྒྱས་པར་འདོད་ཚེ། མཁས་དབང་ཨོས་བས སྤུལུག་(Uwe Flick)ལགས་ཀྱི་རྩོམ་དེབ་བསྡུས་པ། ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་ངོ་སྤྲོད་(Introducing Research Methodology.3rd Edition. Oxford: Sage Press. 2020)ལྟ་བུ་ནི་ཁ་གསལ་ལ་གོ་བདེ་ཞིག་ཡིན།
[21] ཙོང་ཁ་བ་བློ་བཟང་གྲགས་པ། པར་དུས། ༡༨༩༥ ཤོག་ངོས། ༢༧ མདུན།
[22] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། པར་དུས། ༢༠༡༤ ཤོག་ངོས། ༥༢༦
[23] ཁུངས་མཆན་༢༢གཅིག་པ། པར་དུས། ༢༠༡༤ ཤོག་ངོས། ༥༢༦
[24] འབྲུག་པ་པད་མ་དཀར་པོ། པར་དུས། ༡༩༧༣ ཤོག་ངོས། ༥ རྒྱབ།
[25] གོ་རམས་པ་བསོད་ནམས་སེང་གེ། པར་དུས། ༡༩༧༩ ཤོག་ངོས། ༡༦ རྒྱབ།
[26] ཁུངས་མཆན་༢༥་དང་གཅིག་པ། ཤོག་ངོས། ༡༦ རྒྱབ།
[27] Zhang Yushu. 1982.37-57.
[28] Aitchison, Jean. 2012. 26
[29] བསོད་ནམས་ཚེ་རིང་། པར་དུས། ༢༠༡༠ ཤོག་ངོས། ༢༦
[30] ར་མེ་ཤ་ཀུ་མ་ར། པར་དུས། ༢༠༡༧ ཤོག་ངོས། ༥༥
[31] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། པར་དུས། ༡༩༧༩ ཤོག་ངོས། ༥ མདུན་རྒྱབ་གཉིས།
[32] ས་བཟང་མི་ཏི་པཎ་ཆེན། པར་དུས། ༢༠༡༣ ཤོག་ངོས། ༤༩
[33] ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་དང་ནོར་བྲང་ཨོ་རྒྱན། པར་དུས། ༢༠༠༣ ཤོག་ངོས། ༥༦༣
[34] ཧོར་གླིང་གཡུལ་འགྱེད། པར་དུས། ༢༠༠༢ ཤོག་ངོས། ༡༢༧
[35] གཡུ་ཐོག་ཡོན་ཏན་མགོན་པོ། པར་དུས། ༢༠༡༡ ཤོག་ངོས། ༡༧༥
[36] ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྒྱལ་མཚན། པར་དུས། ༡༩༧༣ ཤོག་ངོས། ༤༤ མདུན་རྒྱབ་གཉིས།
[37] རྗེ་བཙུན་ཏཱ་ར་ན་ཐ། པར་དུས། ༢༠༡༠ ཤོག་ངོས། ༩༧
དཔེ་ཐོ་ཕྱོགས་བསྡུས། བོད་ཡིག་གི་དཔེ་ཁུངས།
མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན། མདའ་དང་འཕང་། སྟོད་ཆ། སྒྱུར་མཁན། བདེ་ཁང་བསོད་ནམས་ཆོས་རྒྱལ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༦
གོ་རམས་པ་བསོད་ནམས་སེང་གེ། རྒྱལ་བ་ཐམས་ཅད་ཀྱི་ཐུགས་དགོངས་པ་ཟབ་མོ་དབུ་མའི་དེ་ཁོ་ན་ཉིད་སྤྱིའི་ངག་གིས་སྟོན་པ་ངེས་དོན་རབ་གསལ། གོ་རམས་པའི་གསུང་འབུམ། པོད་ལྔ་བ། (ཤིང་པར་མ།)ས་སྐྱ་མཐོ་སློབ་པར་ཁང་། པར་དུས། ༡༩༧༩
དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། རྒྱལ་རབས་དེབ་ཐེར་དཀར་བོ། གླེ། བཀྲ་ཤིས་སྒང་། (སྨན་རྩིས་ཤེས་རིག་ཁང་གི་ཤིང་དཔར།) པར་དུས། ༡༩༧༩
ལྕང་སྐྱ་རོལ་བའི་རྡོ་རྗེ། ལྷ་དབང་བཅས་པའི་འགྲོ་བ་ཐམས་ཅད་ཀྱི་འདྲེན་པ་ཆེན་པོ ༧ རྒྱལ་བའི་དབང་བོ་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་ཅིང་གཟིགས་པ་རྡོ་རྗེ་འཆང་བློ་བཟང་བསྐལ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་དཔལ་བཟང་པོའི་ཞལ་སྔ་ནས་ཀྱི་རྣམ་པར་ཐར་བ་མདོ་ཙམ་བརྗོད་པ་དཔག་བསམ་རིན་པོ་ཆེའི་སྙེ་མ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། སྨད་ཆ། སྤྱིའི་དེབ་གྲངས ༤༩། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་གསུང་འབུམ་དཔེ་ཚོགས། སྐུ་བཅར་རྣམ་རྒྱལ་གྲྭ་ཚང་ཕན་བདེ་ལེགས་བཤད་གླིང་། པར་དུས། ༢༠༡༤
ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་དང་ནོར་བྲང་ཨོ་རྒྱན། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ། བར་ཆ། ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༠༣
རྗེ་བཙུན་ཏཱ་ར་ན་ཐ། དམ་པའི་ཆོས་རིན་པོ་ཆེ་འཕགས་ཡུལ་དུ་ཇི་ལྟར་དར་བའི་ཚུལ་གསལ་བར་སྟོན་པ་དགོས་འདོད་ཀུན་འབྱུང་། བོད་གཞུང་ཤེས་རིག་དཔར་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༠
ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༡༩༨༨
འདུལ་བ་གཞི། ཆོས་ཚན་འདུལ་བ། པོད་ཀ་བ། ཡིག་སྒྱུར་མཁན། ལོ་ཙྭ་བ་དཔལ་གྱི་ལྷུན་པོ་དང་བན་དེ་དཔལ་བརྩེགས་སོགས། འཇང་བཀའ་འགྱུར་དཔེ་ཚོགས། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༠༩
ཐེའུ་བཀན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཁྱབ་བདག་རྡོ་རྗེ་སེམས་དཔའི་ངོ་བོ་དཔལ་ལྡན་བླ་མ་དམ་པ་ཡེ་ཤེས་བསྟན་པའི་སྒྲོན་མེ་དཔལ་བཟང་པོའི་རྣམ་པར་ཐར་པ་མདོ་ཙམ་བརྗོད་པ་དགེ་ལྡན་བསྟན་པའི་མཛེས་རྒྱན་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས། ཀན་སུའི་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༡༩༨༩
རྣམ་རྒྱལ་ཚེ་རིང་། བོད་ཡིག་མངོན་བརྗོད་གཅིག་ཤེས་ཀུན་དགྲོལ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། ། ལན་གྲུ། ཀན་སུའི་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༡༩༩༡
དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། དམ་པའི་ཆོས་ཀྱི་འཁོར་ལོས་བསྒྱུར་བ་རྣམས་ཀྱི་བྱུང་བ་གསལ་བར་བྱེད་པ་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ།། སྟོད་ཆ། ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། གངས་ཅན་གཙུག་ལག་རིན་ཆེན་ཕྲེང་བ་དཔེ་ཚོགས། དེབ་དགུ་བ། པར་དུས། ༢༠༡༤
བྱམས་པ་བསམ་གཏན། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སློབ་གཉེར་དང་ཞིབ་འཇུག་ལ་ཉེ་བར་མཁོ་བའི་རབ་ལོ་དང་སྤྱི་ལོའི་ལོ་ཚིགས་སྦྱོར་ཚུལ་ཆོ་ག་དང་བཅས་པ། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༧
འབྲུག་པ་པད་མ་དཀར་པོ། ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་པདྨོ་རྒྱས་པའི་ཉིན་བྱེད་ཅེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། ། འབྲུག་པ་པད་མ་དཀར་པོའི་གསུང་འབུམ། པོད་གཉིས་པ། (གནམ་འབྲུག་སྲིད་པ་བྱང་ཆུབ་གླིང་གི་ཤིང་དཔར།)རྡོ་རྗེ་གླིང་། བཀའ་བརྒྱུད་གསུང་རབ་ཉམས་གསོ་ཁང་། པར་དུས། ༡༩༧༣ ཤིང་དཔར་ཤོག་ངོས། ༥ སྲིབ།
ཙོང་ཁ་བ་བློ་བཟང་གྲགས་པ། ལྷ་མོ་དབྱངས་ཅན་མའི་བསྟོད་པ། རྗེ་རིན་པོ་ཆེའི་གསུང་འབུམ། པོད་གསུམ་པ། བླ་བྲང་དགོན་པའི་ཤིང་པར། པར་དུས། ༡༨༩༥
ཞང་ཞུང་པ་ཆོས་དབང་གྲགས་པ། ར་མ་ཎའི་རྟོགས་བརྗོད། ཁྲིན་ཏུ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༡༩༨༡
ཞྭ་སྒབ་པ་དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན། གངས་ལྗོངས་བོད་ཆོས་སྲིད་གཉིས་ལྡན་གྱི་༧ རྒྱལ་ཁབ་ཆེན་པོའི་སྲིད་དོན་གྱི་རྒྱལ་རབས་གསལ་བར་སྟོན་པ་ཟླ་བ་འབུམ་ཕྲག་འཆར་བའི་རྫིང་བུའམ། བློ་གསར་བུང་བ་དགའ་བའི་རོལ་མཚོ་ཞེས་བྱ་བའི་གླེགས་བམ་གཉིས་པ་བཞུགས་སོ། །པར་ཐེངས་བརྒྱད་པ། རྡ་རམ་ས་ལ། བོད་གཞུང་ཤེས་རིག་པར་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༩
གཡུ་ཐོག་ཡོན་ཏན་མགོན་པོ། བདུད་རྩི་སྙིང་བོ་ཡན་ལག་བརྒྱད་པ་གསང་བ་མན་ངག་གི་རྒྱུད་ཅེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། རྡ་རམ་ས་ལ། དབུས་སྨན་རྩིས་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༡
ར་མེ་ཤ་ཀུ་མ་ར། ལོ་རྒྱུས་ཉམས་ཞིབ། གློ་རྒྱལ་ཕྲན། ཡིག་སྒྱུར་མཁན། ངག་དབང་ལྷུན་གྲུབ། རྡ་རམ་ས་ལ། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༧
ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྒྱལ་མཚན། རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང་བཞུགས། (ཤིང་དཔར།) རྒྱལ་ས་རྡི་ལི། བོན་ཀྱི་དགོན་པའི་པར་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༧༣
ས་བཟང་མི་ཏི་པཎ་ཆེན། བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའི་སྤྱོད་པ་ལ་འཇུག་པའི་རྣམ་པར་བཤད་པ་གཞུང་དོན་རབ་གསལ་སྣང་བ་བཞུགས་སོ།། ས་བཟང་མ་ཏིའི་གསུང་འབུམ། པོད་ཁ་བ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༡༣
བསོད་ནམས་ཚེ་རིང་། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་མདུན་ལམ་དང་འགལ་རྐྱེན་སྐོར། བོད་རིག་པ་དུས་དེབ། སྤྱིའི་དེབ་གྲངས། ༢༣ ཨང་གྲངས། ༢ པར་དུས། ༢༠༡༠
ཧོར་གླིང་གཡུལ་འགྱེད། སྟོད་ཆ། འབྲུག་རྒྱལ་ཡོངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། པར་དུས། ༢༠༠༢
English Materials:
Aitchison, Jean. Language Change Progress or Decay? 4th Edition. Cambridge University Press, 2012.
Boltjes, Miek, Brook, Timothy and Praag, Michael, eds. Chapter Two: Chinggisid Rule and the Mongol Great State. In: Sacred Mandates. Chicago: The University of Chicago Press, 2018.25-57.
Boltjes, Miek and Praag Michael. Chapter Six: Mongol, Ming and Qing Imperial Relations with Tibet from the mind 13th to mid 19th century in the context of multiple pre-modern Asian legal orders. In: Tibet Brief 2020. New York: Outskirts Press, 2020. 39-56.
Chomsky, Noam. On Language: Chomsky’s Classic Works Language and Responsibility and Reflections on Language in One Volume. The New Press, 2007.
Dilthey, Wilhelm. Introduction to the Human Sciences: An Attempt to Lay a Foundation for the Study of Society and History. Wayne State University Press, 2008.
Flick, Uwe. Introducing Research Methodology.3rd Edition. Oxford: Sage Press, 2020.
George, Novack. Major Theories of History from The Greeks To Marxism. In: Understanding History: Marxist Essays. Resistance Books Press, 2008. 56-67.
Hollis, Martin. The Philosophy of Social Science: An Introduction. Cambridge University Press, 2012.
Jacques Waardenburg. Part Two: Connections with Other Disciplines. In: Classical Approaches to the Study of Religion. De Gruyter Press, 2017. 113-354.
Narayan Joshi. Mahabharata: History or Myth? Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute. Vol. 1, No. 1 – Vol. 96. 2010.47-60.
Robinson, Richard, Willard, Johnson and Bhikkhu, Thanissaro. Buddhist Religions: A Historical Introduction. 5th edition. Wadsworth Publishing House. 2004.
Samuel, Geoffrey. Shamanism, Bon, and Tibetan Religion. Alex McKay, ed. In: History of Tibet, Volume 1. New York: Routledge. 2003. 462-3.
Turabian, Kate. A Manual for Writers of Research Papers, Theses and Dissertations. 9th Edition. Chicago: The University of Chicago Press,2018.
Zhang Yushu. Qinzheng Pingding Shuomo Fanglue. Compiled Work. Official Achieve. V-7. 1982.37-57.
– – – – –
བཀྲ་ཤིས་བདེ་ལེགས། ཞིབ་འཇུག་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་ཐབས་ཀྱི་རྩོམ་ཡིག་འདི་ཁ་ཚ་དགོས་གཏུགས་ཞིག་ཏུ་མཐོང་། དེང་གི་དུས་སུ་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་རྩིམ་འབྲིའི་ཐབས་ལམ་དང་སྲོལ་རྒྱུན་འབྲི་ཐབས་གཉིས་ཀ་ཟུང་དུ་འབྲེལ་ནས་དཔྱད་རྩོམ་སྤུས་ལེགས་རེ་མཇལ་རྒྱུ་ཡོད་པར་རེ་སྒུག་བྱེད་བཞིན་ཡོད།