ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་དང«ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ»ཡི་དཔྱད་གླེང་།

གནད་བསྡུས།  དཔྱད་རྩོམ་འདིར་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་རིག་པའི་ཁྲོད་ཀྱི་“辑佚”ཞེས་པའི་ཐབས་ལམ་བེད་སྤྱད་དེ། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་《མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》དང་། དབུས་པ་བློ་གསལ་གྱིས་མཛད་པའི་《ཆོས་འབྱུང》 དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་མཛད་པའི་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》སོགས་ཀྱི་ནང་དུ་དཔྱད་གཞི་དང་ལུང་འདྲེན་བྱས་པའི་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དོན་དག་གུང་བསྒྲིགས་ཏེ་དཔེ་རྙིང་འདི་ཉིད་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་བརྩམས་ཆོས་ཡིན་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་དང་། 《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་མཚན་གྱི་རྣམ་གྲངས། དེ་བཞིན་དེའི་ནང་དོན་བཅས་ཀྱི་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་བྱས་ཡོད།

གནད་ཚིག ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་། 《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》 《མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》

2018ལོའི་ཟླ་བ་10ཚེས་13ནས་14ཉིན་ཧྲན་ཞིའི་དགེ་འོས་སློབ་ཆེན་དུ་བསྐོངས་ཚོགས་བྱས་པའི་“བོད་རིག་པ་དང་ཧི་མ་ལ་ཡ་ཞིབ་འཇུག་སྐོར་གྱི་རྒྱལ་སྤྱིའི་རིག་གཞུང་དཔྱད་གླེང་ཚོགས་འདུ་སྐབས་གཉིས་པ་”ཡི་ཐོག་ཏུ་ཁོ་བོས་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་དང་ཁོང་གིས་མཛད་པའི་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་སྐོར་ལ་སྒྲོག་སྦྱངས་བྱས་པ་ཡིན། མ་གཞི་བྱས་ན་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཞེས་པའི་ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་དཔེ་རྙིང་འདི་ཉིད་ད་བར་སྐྱེ་བོ་རྣམས་ཀྱི་འདྲེན་བྱེད་ཡུལ་དུ་གྱུར་མེད། འོན་ཀྱང་དུས་ཕྱིས་བརྩམས་པའི་《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》རྒྱས་བསྡུས་དང་། དབུས་པ་བློ་གསལ་གྱི་《ཆོས་འབྱུང》 དེ་བཞིན་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》སོགས་ཀྱི་ནང་དུ་ལུང་འདྲེན་པའམ་དཔྱད་གཞི་བྱས་པའི་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དོན་དེ་དག་ལ་དོ་སྣང་དང་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་ནི་དོན་སྙིང་མེད་པ་ཞིག་མ་ཡིན་པས། དེར་ཁོ་བོས་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་མཛད་པ་དང《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དོན་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་བྱ་རྒྱུ་ཡིན།

དང་པོ།  ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་ཚུལ།

ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་དང་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་དཔྱད་འབྲས་གཙོ་བོ་ནི། དོན་རྡོར་དང་བསྟན་འཛིན་ཆོས་གྲགས་ཀྱིས་བསྡུ་སྒྲིག་གནང་བའི་《གངས་ལྗོངས་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་གི་མི་སྣ་གྲགས་ཅན》ལས་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་མི་སྣའི་ཁྲོད་དུ་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་ཤིག་འཁོད་ཡོད།[1]མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་《ཅན་ལྔ་ཞེས་པའི་དཔེ་རྙིང་ལས་འཕྲོས་པའི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་འབྱུང་ཁུངས་དང་འབྲེལ་བའི་གཏམ་རྒྱུད་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ》ཞེས་པའི་ནང་དུ་དཔེ་རྙིང་《ཅན་ལྔ》ཡི་ནང་དོན་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་པ་དང་སྦྲགས། ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་སྐོར་མདོར་བསྡུས་ཤིག་འཁོད་ཡོད་དེ། ཁོང་ནི་ཇོ་བོ་རྗེ་ཡི་དངོས་སློབ་ཡིན་པ་གང་ཞིག མངོན་པ་མཛོད་ཀྱི་བསྟན་རྩིས་ལ་མཁས་པ་དང་། 《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》དུ་གསལ་བའི་《ལོག་གནོན》ཞེས་པ་འདི་ཁུ་སྟོན་གྱིས་མཛད་པའི་  《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ལ་ངོས་འཛིན་དགོས་པ། ཁོང་གིས་ང་ཚོར་ད་དུང་《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》དུ་བསྟན་པའི་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་རྩོམ་རོགས་རྒྱ་ལྷ་པོ་ཞེས་པ་འདི་ཡང་སྙིང་སུ་ཡིན་རྩད་ཆོད་དགོས་པའི་སྐུལ་སློང་གནང་ཡོད།[2]

ཧ་ཧྥོ་སློབ་ཆེན་གྱི་Leonard W. J. Van der Kuijpལགས་ཀྱི་དཔྱད་རྩོམ་Tibetan Historiographyཞེས་པའི་ནང་དུ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རྩོམ་སྒྲིག་རིག་པའི་སྐོར་གླེང་དུས་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གིས་མཛད་པའི་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ནི་དུས་ཚོད་སྔ་ཕྱིའི་གོ་རིམ་གྱིས་སྒྲིག་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཡིན་ཞིང་། ད་ལྟ་ཤིན་ཏུ་མཇལ་དཀའ་བ་ཡིན་ཚུལ། ད་དུང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》གྱི་ནང་དུ་ལུང་འདྲེན་བྱས་པའི་ནང་དོན་ལ་གཞིགས་ན་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་རྩོམ་ལུས་ཕལ་ཆེར་ཚིགས་བཅད་ཡིན་པར་འདོད།[3]

ཡང་Dan Martinལགས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་གནད་བསྡུས་Tibetan Histories: A Bibliography ofTibetan-Language Historical Worksཞེས་པའི་ནང་དུ་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གིས་མཛད་པའི་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ནི་ཕྱིས་བྱོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》དང་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》བཅས་ཀྱི་ནང་དུ་ལུང་དྲངས་ཡོད་ཅིང་། དཔེ་ཆ་འདི་ཉིད་《མ་ཎི་བཀའ་འབུམ》གྱི་ལེའུ་དང་པོ་《ཐུགས་རྗེ་ཆེན་པོ་སངས་རྒྱས་སྟོང་རྩའི་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》དང་། ཨ་མེས་ངག་དབང་ཀུན་དགའ་བསོད་ནམས་（1537-）ཀྱིས་མཛད་པའི་《ལམ་འབྲས་ཁོག་ཕུབ》བམ་མཚན་ཆ་ཚང་ལ་《ཡོངས་རྫོགས་བསྟན་པ་རིན་པོ་ཆེའི་ཉམས་ལེན་གྱི་མན་ངག་གསུང་ངག་རིན་པོ་ཆེའི་བྱོན་ཚུལ་ཁོག་ཕུབ་དང་བཅས་པ་རྒྱས་པར་བཤད་པ་ལེགས་བཤད་འདུས་པའི་རྒྱ་མཚོ》ཡི་ནང་དུ་གསལ་བའི་《ཞ་མའི་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་ཚུལ་གསུངས་ཡོད།[4]

ཁམས་སྤྲུལ་བསོད་ནམས་དོན་གྲུབ་ཀྱིས་བསྒྲིགས་པའི་《བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དཔེ་ཐོ》ཡི་ནང་དུ་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གིས་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》འམ་《ལོག་གནོན་ཆེན་མོ》མཛད་ཅེས་དཀར་ཆག་བཏབ་ཡོད།[5]

གཡང་མོ་མཚོས་《གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞིབ་འཇུག》ཅེས་པའི་ནང་དུ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ཡིག་ཆ་དབྱེ་ཞིབ་བྱེད་དུས། 《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང》དང་། 《དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས》《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང》སོགས་ལ་གཞིགས་ཏེ་《ལོག་གནོན་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དོན་དང་རྩོམ་པ་པོ་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་མཛད་རྣམ་བཅས་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་ཡོད།[6]

གཉིས་པ། ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་མཛད་རྣམ་མདོར་བསྡུས།

ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཅུང་ཆ་ཚང་བ་ནི་《དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ》དང་《བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ》ཡི་ནང་དུ་འཁོད་ཡོད་དེ། ཁུ་སྟོན་གྱི་འཁྲུངས་ལོ་ནི་ལྕགས་མོ་ཕག་དང་།[7] འཁྲུངས་ཡུལ་ཡར་ཀླུངས།[8] གདུང་རུས་ཁུ་བཅས་སོ། ། ལྕགས་མོ་ཕག་ནི་རབ་བྱུང་མ་ཚུགས་གོང་གི་ལྕགས་ཕག་སྟེ་སྤྱི་ལོ་1011ལོར་ཡིན། ཡར་ཀླུངས་སྐོར་ལ་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》དུ། བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་（617-650）བོད་ཡུལ་རུ་ཆེན་ལྔ་དང་དབང་རིས་བཅོ་བརྒྱད་སོགས་བཅད་པའི་སྐབས་སུ། “ཡར་ཀླུངས་སོགས་ཁ་ཁུ་དང་གཉགས་ཀྱི་ཡུལ།”[9] ཞེས་ཡར་ཀླུངས་ནི་སྔ་མོ་ནས་གདུང་རྒྱུད་ཁུ་ཡི་གནས་གཞི་ཡིན་པར་བསྟན། མ་ཟད་བཙན་པོ་ཁྲི་ལྡེ་གཙུག་བརྟན་（680-755）གྱི་སྐུ་དུས་སུ་ཁུ་མང་པོ་རྗེ་ལྷ་གཟུང་ཞེས་པ་བློན་པོར་བསྐོས་ཤིང་།[10] གཞན་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་（742-798）དང་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་（798-815）གཉིས་ཀྱི་སྐུ་དུས་སུ་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་མི་གཞིག་པའི་ཆེད་དུ་བྲིས་པའི་གཙིགས་ཀྱི་ཡི་གེའི་ནང་བྲོ་སྩལ་བའི་བློན་པོའི་མཚན་ཐོ་ཡི་ཁྲོད་དུ་ཕྱི་བློན་ཁུ་རྒྱ་བརྩན་དང་ཁུ་གཡུ་བརྩན། སྣམ་ཕྱི་པ་ཁུ་སྟག་ཚབ་བཅས་བཞུགས་ཡོད།[11] དེའི་ཐོག་ནས་ཁུ་ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་གར་སྟེགས་ཐོག་གི་གདུང་རྒྱུད་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པ་ར་སྤྲོད་ཐུབ།

ཡང་ཁུ་སྟོན་གྱི་འཁྲུངས་ཡུལ་སྐོར་ལ་བཀྲ་ཤིས་ལྷུན་པོའི་མཁན་རབས་བཞི་པ་པཎ་ཆེན་ཡེ་ཤེས་རྩེ་མོས་（1433-？）མཛད་པའི་《བཀའ་གདམས་རིན་པོ་ཆེའི་བསྟན་འཛིན་རྣམས་ཀྱི་བྱུང་ཁུངས》སུ་ཐང་པོ་ཆེ་རུ་ཡིན་པར་བཤད།[12] ཐང་པོ་ཆེ་ནི་ཀླུ་མེས་ཀྱི་དངོས་སློབ་གྲུ་མེར་ཡེ་ཤེས་འབྱུང་གནས་ཀྱིས་མེ་མོ་སྦྲུལ་ལོ་སྟེ་1017ལོར་ཡར་ཀླུངས་སུ་ཕྱག་བཏབ་པའི་གཙུག་ལག་ཁང་ཞིག་ཡིན།[13] དེང་གི་ཆར་བོད་ལྗོངས་ལྷོ་ཁ་གྲོང་ཁྱེར་འཕྱོངས་རྒྱས་རྫོང་ཤ་གསོས་ཤང་གི་ཤར་ངོས་ཐང་པོ་ཆེ་གྲོང་ཚོར་གནས་ཡོད།[14]

ཁུ་སྟོན་ཆུང་དུས་ཀྱི་མཛད་པ་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་ཏུ་མ་གསལ། ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་《དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ》ཡི་ནང་དུ་ཁུ་སྟོན་དང་། རྔོག་ལེགས་པའི་ཤེས་རབ། འབྲེ་ཆེན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་ཁམས་སུ་བྱོན་ནས་སེ་བཙུན་གྱི་ཞབས་ལ་གཏུགས་ཏེ་ཆོས་མང་དུ་ཞུས་པ་ཡིན་གསུངས།[15] འབྲོམ་སྟོན་རྒྱལ་བའི་འབྱུང་གནས་（1005-1063）ཀྱིས་ཀྱང་སེ་བཙུན་ལོ་བཅུ་དགུ་བསྟེན་ནས་མངོན་པ་དང་གསང་སྔགས་རྙིང་མའི་ཆོས་མང་དུ་ཞུས། སེ་བཙུན་གྱི་མཚན་ལ་བྱང་ཆུབ་གཞོན་ནུ་ཟེར་ཞིང་། བལ་ཡུལ་ག་སུ་བྷ་རོ་ཟེར་བ་ཞིག་གི་མཆོད་གནས་མཛད་ཅིང་ཕྱི་རོལ་གྱི་མུ་སྟེགས་པའི་པཎྜི་ཏ་གཅིག་དང་རྩོད་ནས་ཕམ་པར་བྱས་པས། ཆོས་རང་ང་ལས་མཁས་པ་མེད་པར་དགོངས་ཏེ་རྒྱ་གར་དུ་ཕེབས་རྒྱུའི་དགོངས་པ་དོར་ནས་བོད་ཡུལ་དུ་ཕྱིར་ལོག་མཛད། ཁམས་སུ་བཞུགས་ནས་ཆོས་འཁོར་བསྐོར།[16] ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་དང་། རྔོག་ལེགས་པའི་ཤེས་རབ། འབྲོམ་སྟོན་རྒྱལ་བའི་འབྱུང་གནས་བཅས་ཀྱིས་ཁམས་སུ་སེ་བཙུན་བསྟེན་ཏེ་ཆོས་མང་དུ་གསན་པས་མཁས་པར་གྱུར་ནས་ཁུ་རྔོག་འབྲོམ་གསུམ་ཞེས་མཚན་སྙན་གྲགས།

ཁུ་སྟོན་གྱིས་ད་དུང་ཀླུ་མེས་ཀྱི་སློབ་མ་ཀ་བ་བཞི་ཡི་ཡ་གྱལ་གར་མི་ཡོན་ཏན་གཡུང་དྲུང་བསྟེན་ཏེ་མངོན་པ་བསླབས།[17] འབྲོམ་སྟོན་པས་མངའ་རིས་སུ་ཕེབས་ནས་ཇོ་བོ་རྗེ་གདན་འདྲེན་ཞུ་བའི་སྐབས་སུ་ཁུ་སྟོན་ནི་དབུས་ཀྱི་མི་ཆེན་གདན་འདྲེན་ཞུ་བ་པོ་རྣམས་ཀྱི་གཙོ་བོ་ཡིན། འབྲོམ་སྟོན་པས་མཛད་པའི་《དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤའི་རྣམ་ཐར་ཆོས་ཀྱི་འབྱུང་གནས》ནང་དུ་ཇོ་བོ་རྗེ་དབུས་གཙང་ཁུལ་དུ་གདན་དྲངས་ཏེ་ཆོས་འཁོར་རྒྱ་ཆེར་བསྐོར་བའི་མཛད་རྗེས་བླ་ན་མེད་པ་འདི་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་བཀའ་དྲིན་ཡིན་པར་གསུངས།[18] ཇོ་བོ་རྗེ་དབུས་སུ་ཕེབས་ནས་སྙེ་ཐང་དང་། བསམ་ཡས། ལྷ་ས། ཡེར་པ་སོགས་ལ་ཆོས་འཁོར་རྒྱ་ཆེར་བསྐོར་བའི་སྐབས་སུ། ཁུ་སྟོན་གྱིས་ཇོ་བོ་རྗེ་ཡུན་རིང་བསྟེན་ཏེ་ཆོས་སྐོར་མང་དུ་གསན། ལྷག་པར་དུ་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པའི་གདམས་པ་དང་གཤིན་རྗེའི་མན་ངག་ལ་ཕུལ་དུ་བྱུང་།[19] ཁུ་སྟོན་གྱིས་འབྲོམ་སྟོན་པ་མངའ་རིས་སུ་བྱོན་པའི་ཕྱི་ལོ་ལ་དབུས་སུ་ཕེབས་ཏེ་ཐང་པོ་ཆེ་རུ་ཕར་ཕྱིན་གྱི་བཤད་པ་མཛད་པས་སློབ་མ་མང་དུ་འདུས།[20] ཇོ་བོ་རྗེས་《བྱང་ཆུབ་ལམ་སྒྲོན》རྩོམ་པའི་སྐུལ་སློང་ངམ་འདྲི་བ་བཏོན་མཁན་གྱི་བོད་སྟོན་མི་ལྔའི་གྲས་སུ་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་ཡང་ཡོད།[21] ཁུ་སྟོན་གྱིས་ཐང་པོ་ཆེ་ཡི་དགོན་བདག་མཛད་པ་མ་ཟད། ད་དུང་ལྷ་སྡིངས་ཟེར་བའི་དགོན་པ་ཞིག་ཀྱང་ཕྱག་བཏབ།[22] ཇོ་བོ་རྗེ་བསམ་ཡས་སུ་བཞུགས་ནས་ཆོས་འཁོར་བསྐོར་བའི་སྐབས་སུ་ཁུ་སྟོན་གྱིས་ཡར་ཀླུངས་ཡུལ་བཟང་ས་དྲོ་བ་དང་། ལྷག་པར་ཆོས་རྒྱལ་མེས་དབོན་རྣམ་གསུམ་གྱིས་ཞབས་བཅགས་པའི་ས་ཁྱད་འཕགས་ཡིན་ཚུལ་ཞུས་ནས་ཇོ་བོ་རྗེ་ཡར་ཀླུངས་སུ་གདན་དྲངས་ཏེ་ཐང་པོ་ཆེ་རུ་བཞུགས།[23] ཇོ་བོ་རྗེའི་རྣམ་ཐར་དང་ཆོས་འབྱུང་ཁག་ཏུ་ཁུ་སྟོན་གྱིས་ལྷ་སྡིངས་སུ་བཞུགས་ནས་ཞབས་ཏོག་ལེགས་པོ་མ་བསྒྲུབ་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ཇོ་བོ་རྗེ་ཐང་པོ་ཆེ་རུ་དུས་ཐུང་ཞིག་ལས་བཞུགས་མེད་པར་གྲགས། ཡང་ཁ་ཅིག་གིས་ཟླ་བ་བརྒྱད་ལས་བཞུགས་མེད་པར་བཞེད།[24]

ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་གྱི་གསུང་ལས། ཁུ་སྟོན་གྱིས་སྙེ་ཐང་དུ་ཕར་ཕྱིན་བཤད་པས་ཆོས་ཉན་མཁན་སྟོང་ཙམ་བྱུང་ཟེར། དེར་བརྟེན། ནག་ཚོས་བསྟོད་པའི་ཕྱེ་གཏོར་ཏེ་ཤེར་ཕྱིན་འདི་ལ་ཁུ་སྟོན་རང་ཡིན་གསུངས།[25] རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་（1617-1682）ཡི་《ཟབ་པ་དང་རྒྱ་ཆེན་བའི་དམ་པའི་ཆོས་ཀྱི་ཐོབ་ཡིག་གངྒཱའི་ཆུ་རྒྱུན》ལས་ཤེར་ཕྱིན་མངོན་རྟོགས་རྒྱན་གྱི་ཁུ་ལུགས་ཀྱི་བརྒྱུད་པ་ནི་ཇོ་བོ་རྗེས་ཁུ་ཆེན་པོ་ལྷ་སྡིངས་པའམ་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་ལ་གནང་བ་ཡིན།[26] དེའི་ཐོག་ནས་ཁུ་སྟོན་ནི་ཕར་ཕྱིན་གྱི་ཆོས་བརྒྱུད་འཛིན་སྐྱོང་སྤེལ་གསུམ་གནང་མཁན་གཙོ་བོ་ཡིན་པ་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ།

ཡང་སྐུ་འདས་པའི་ལོ་ཚིགས་སྐོར་ལ། 《དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ》རུ་“ཁུ་དགུང་ལོ་དྲུག་ཅུ་རྩ་ལྔ་བཞེས་པ་ཤིང་མོ་ཡོས་ལ་གཤེགས་”[27]ཞེས་འཁོད་པ་ལྟར་ན། ཁུ་སྟོན་ནི་རབ་བྱུང་དང་པོའི་ཤིང་ཡོས་ལོ་སྟེ་1075ལོར་སྐུ་མྱ་ངན་ལས་འདས། ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་ཁུ་སྟོན་དགུང་ལོ་དྲུག་ཅུ་རྩ་ལྔ་ཤིང་མོ་ཡོས་ལ་གཤེགས་པ་ནི་ཁ་ཅིག་གི་བཞེད་པ་ཡིན་ལུགས་དང། ཡང་“དགྱེར་ཁུ་དབོན་གྱི་སློབ་མ་སྟོན་པ་ཚེ་མའི་གསུང་ལ་གཞི་བྱས་ཏེ་ཁུ་སྟོན་ནི་ཚེ་སྟོད་ལས་མ་ཐུབ་པས་ཇོ་བོ་རྗེ་གཤེགས་ནས་ཡུན་རིང་དུ་མ་བཞུགས་པ་འདྲ་”[28]ཞེས་གསུངས། འོན་ཀྱང་ལས་ཆེན་གྱིས་ཚིག་མཇུག་ཏུ་“དཔྱད་པར་  བྱའོ་”ཞེས་ཐེ་ཚོམ་ཡོད་ཚུལ་གསུངས་ཡོད།

ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་བརྩམས་ཆོས་སྐོར་ལ། བཀའ་གདམས་པའི་ཡིག་ཆ་གཙོ་བོར་གྲགས་པའི་《བཀའ་གདམས་གླེགས་བམ》གྱི་ཡ་གྱལ་《འབྲོམ་སྟོན་པ་རྒྱལ་བའི་འབྱུང་གནས་ཀྱི་སྐྱེས་རབས་བཀའ་གདམས་བུ་ཆོས》ཁྲོད་དུ་ཁུ་ཆོས་སུ་གྲགས་པའི་ཆོས་ཚན་ནི་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་ཚུལ་གསུངས་ཡོད། དེ་ཡང་ཁུ་ཆོས་ལ་གཉིས་ཏེ་《ཁུ་དང་དག་སྣང་འབྲེལ་བའི་ཚོམས་དང་བཅས་པ》དང་《གྲོང་ཁྱེར་བདེ་ལྡན་དུ་དགེ་བའི་བཤེས་གཉེན་པ་རྒྱལ་བུ་སྐྱབས་སྦྱིན་དུ་སྐུ་སྐྱེ་བ་བཞེས་པའི་ལེའུ 》བཅས་སོ།།[29]

གཞན་ཁ་ཅིག་གིས་《སྦ་བཞེད་ཞབས་བཏགས་མ》ཡི་ལྷན་ཐབས་མཁན་གནང་མཁན་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་ཡིན་པར་བཞེད།[30] 《སྦ་བཞེད་ཞབས་བཏགས་མ》ཡི་མཚན་ཆ་ཚང་ལ་《བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་དང་མཁན་པོ་སློབ་དཔོན་པདྨའི་དུས་མདོ་སྔགས་སོ་སོར་མཛད་པའི་སྦ་བཞེད་ཞབས་བཏགས་མ》ཞེས་བྱ་སྟེ་《དབའ་བཞེད》གྱི་དཔར་མ་མི་འདྲ་བ་ཡིན། དེ་ཡང་དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་ཙམ་ནས་འགོ་ཚུགས་ཏེ་《དབའ་བཞེད》ལ་གསར་བཅོས་རྒྱག་པའི་སྲོལ་ཞིག་དར་ནས་བཅོས་མར་སོང་བ་མང་པོ་ཡོད་དེ། 《སྦ་བཞེད》དང་། 《རྦ་བཞེད》《སྦ་བཞེད་ཞབས་བཏགས་མ》《བླ་བཞེད》《ལྷ་སྲས་བཙན་པོའི་བཀའ་གཙིགས་ཡི་གེ》《བསམ་ཡས་བཀའ་ཐང》《བསམ་ཡས་བཀའ་གཙིགས》《སྦ་བཞེད་གཙང་མ》《སྦ་བཞེད་ལྷད་མ》《རྦ་བཞེད་རྒྱས་པ》《རྦ་བཞེད་འབྲིང་བ》《རྦ་བཞེད་བསྡུས་མ》སོགས་འདྲ་མིང་མང་དུ་མཆིས།[31] དེ་དག་གི་ཁྲོད་དུ་《སྦ་བཞེད་ཞབས་བཏགས་མ》ཡི་ལྷན་ཐབས་གནང་མཁན་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་ཡིན་ཞེས་ཞིབ་འཇུག་པ་ཁག་གཅིག་གིས་ལྟ་ཚུལ་གླེང་ཡོད།[32] འོན་ཀྱང་དེའི་སྐོར་ལ་ད་བར་སྒྲུབ་བྱེད་ཡང་དག་བཀོད་མཁན་བྱུང་མེད་པས་མུ་མཐུད་དཔྱད་བྱར་ལུས།

དབུས་པ་བློ་གསལ་གྱིས་1340ལོར་མཛད་པའི་《ཆོས་འབྱུང》གི་ནང་དུ་རྩོམ་པ་པོས་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དོན་ལ་དཔྱད་གཞི་དང་ལུང་འདྲེན་ཐེངས་འགའ་བྱས་ཤིང་། གཞན་ད་དུང་ཁུའི་《ཡུལ་བྲིས་ཆེན་མོ》ལས་བོད་དང་མཐའ་འཁོར་གྱི་ཡུལ་གཞན་དབར་གྱི་ས་མཚམས་དབྱེ་ཚུལ་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད།[33] དང་ཐོག་ཁོ་བོས་《ཡུལ་བྲིས་ཆེན་མོ 》ནི་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དོན་ཆ་ཤས་ཤིག་རེད་བསམ་བྱུང་། འོན་ཀྱང་ཕྱིས་སུ་ 《ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》དང་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》དུ་ལུང་དྲངས་པའི་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་དུམ་བུ་དེ་དག་ལ་དབྱེ་ཞིབ་དང་ཞིབ་བསྡུར་བྱས་རྗེས། 《ཡུལ་བྲིས་ཆེན་མོ》འདི་ཁུ་སྟོན་གྱི་བརྩམས་ཆོས་ལོགས་སུ་ཡིན་པར་སྣང་། ཁུ་སྟོན་གྱི་བརྩམས་ཆོས་ཁྲོད་སྐད་གྲགས་ཆེ་ཤོས་ནི་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》འམ་《ལོག་གནོན་ཆེན་མོ》རུ་གྲགས་པ་འདི་ཡིན། འོན་ཀྱང་དཔེ་རྙིང་འདི་ཉིད་ད་བར་དུ་སྐྱེ་བོ་རྣམས་ཀྱི་འདྲེན་བྱེད་ཡུལ་དུ་གྱུར་མེད། དེའི་སྐོར་གཤམ་དུ་འཆད་པར་བྱ།

གསུམ་པ། ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གིས་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》མཛད་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་བཀོད་པ།

《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཞེས་པའི་དཔེ་རྙིང་འདི་ཉིད་ཐོག་མར་ལྡེའུ་ཇོ་སྲས་ཀྱིས་མཛད་པའི་《ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན》གྱི་ནང་དུ་གསལ་ཡོད་དེ། རྩོམ་པ་པོས་“ཅན་ལྔ་ལོག་དྲུག་གསང་བ་ཡང་ཆུང་ཕྱེད་དང་བདུན་”ལ་གཞི་བཅོལ་ཏེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་གོང་དང་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་བཀོད་འབྲི་བྱས་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་ལས་དཔེ་རྙིང་ཨང་དྲུག་པ་ནི་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་ཀྱིས་བརྩམས་པའི་ལོག་ནོན་ཆེན་པོ་ཡིན།[34] ཡང་《མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》ཡི་ནང་དུ་དགེ་བཤེས་ཁུས་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་པོའམ་ལོག་གནོན་ཆེན་པོ་བརྩམས་པ་མ་ཟད། ད་དུང་རྩོམ་རོགས་རྒྱ་ལྷ་པོ་ཞེས་པ་ཞིག་ཡོད་པར་བསྟན།[35]

ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་1494ལོར་བརྩམས་པའི་《བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ》ལས་ཇོ་བོ་རྗེ་ཡི་དངོས་སློབ་རྣམས་ཀྱི་མཛད་རྣམ་གླེང་བའི་སྐབས་སུ་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་སྐོར་ལ། “ཁུས་མཛད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ་བྱ་བ་ཞིག་ཀྱང་ཡོད་པར་གྲགས་སྣང་ངོ་།།”[36] ཞེས་ལས་ཆེན་ལ་ཁུ་སྟོན་གྱིས་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》མཛད་པའི་སྐོར་ནི་ཐོས་པའམ་དཔེ་ཆ་གཞན་ནས་མཇལ་བ་ཙམ་ལས་དཔེ་རྙིང་དངོས་ལ་མཇལ་སྐལ་མ་བྱུང་བ་འདྲ།

དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ་（1504-1566）ཡིས་1564ལོར་བརྩམས་པའི་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས་བོད་ཡུལ་ཆོས་རྒྱལ་རིམ་བྱོན་དང་བསྟན་པ་སྔ་དར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་བཤད་པའི་ལེའུ་ཡི་མཇུག་ཏུ་རྩོམ་པ་པོས་ཁུངས་བཅོལ་སའི་ཡིག་ཆའི་ཁྲོད་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོའམ་ལོག་ནོན་ཆེན་མོ་ཞེས་འཁོད་ཡོད།[37]

བྲག་སྒོམ་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་（1801-？）ཀྱིས་1865ལོར་བརྩམས་པའི་《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང》ལས་དེབ་ཐེར་འདི་ཉིད་བརྩམས་པའི་ལུང་ཁུངས་བསྟན་པའི་སྐབས་སུ། ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོའམ་ལོག་གནོན་ཆེན་མོར་གྲགས་པ་ཞེས་བཀོད་ཡོད།[38]

དེ་ལྟར་གོང་དུ་ཞུས་པ་བཞིན། ཕྱིས་བྱོན་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》འདི་དཔྱད་གཞི་བྱ་ཡུལ་གཙོ་བོར་འཛིན་པ་མ་ཟད། མཁས་པ་ལྡེའུ་དང་། དབུས་པ་བློ་གསལ། དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་སོགས་ཀྱིས་རང་གི་ཆོས་འབྱུང་ནང་དུ་དུམ་བུ་དུམ་བུ་ལུང་དྲངས་ནས་ལོ་རྒྱུས་བཀོད་འབྲི་བྱས་ཤིང། དེ་དག་ལས་སྔ་བ་ལ་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་དང་། ཕྱི་བ་ལ་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་ཡང་ཡོད་པས། དེའི་ཐོག་ནས་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》འདི་ཁུ་སྟོན་གྱིས་བརྩམས་པ་ནས་བཟུང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཚད་མར་འཛིན་ཚུལ་མཚོན་ཐུབ།

བཞི་པ། 《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་མཚན་གྱི་རྣམ་གྲངས།  

ཕྱིས་བྱོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཁུ་སྟོན་གྱི་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ལ་དཔྱད་གཞི་དང་ལུང་འདྲེན་བྱེད་སྐབས་ཆེ་བསྟོད་དང་ཡིག་ཟོར་ཡང་བ་སོགས་རྒྱུ་མཚན་སྣ་ཚོགས་ལ་དམིགས་ཏེ་མཚན་བྱང་འདྲ་མིན་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་ཡོད་པས། དེ་དག་གི་འཁྲུལ་བ་སྤོང་བའི་ཆེད་དུ་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་དེ་དག་ལ་དབྱེ་ཞིབ་ཅིག་བྱས་ན་འདི་ལྟར་ཏེ།

ལྡེའུ་ཇོ་སྲས་ཀྱིས་མཛད་པའི་《ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན》ལས། “དེ་ཡང་གློ་བུར་གྱི་རྒྱལ་པོ་ལ་གླེང་པའི་ཚིག་ཕྱེད་དང་བདུན་གྱིས་སྟོན་ཏེ། ཅན་ལྔ་ལོག་དང་དྲུག གསང་བ་ཡང་ཆུང་དང་ཕྱེད་དང་བདུན་ཏེ་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་ཀྱིས་བརྩམས་པ་ལོག་ནོན་ཆེན་པོ།”[39] ཞེས་ཁུ་སྟོན་གྱི་བརྩམས་ཆོས་ཀྱི་མཚན་བྱང་ལ་《ལོག་ནོན་ཆེན་པོ》ཞེས་བསྟན་ཡོད། འདི་ནི་ལྡེའུ་ཇོ་སྲས་སམ་ཡང་ན་ཁོང་ལས་སྔ་བའི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཞིག་གིས་ཁུ་སྟོན་གྱི་གསུང་འདི་ཚད་མར་འཛིན་ཏེ་གཞན་ངན་སྨྲས་དང་། ཞེ་འདོད། བཅོས་མ་སོགས་བྱས་པའི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་རྣམས་ཀྱི་མཚང་བརྟོལ་བའམ་ཚར་བཅད་ནས་ལོ་རྒྱུས་ངན་པ་སྨྲ་བ་ཀུན་གནོན་པའམ་འཇོམ་པའི་ནུས་པ་ལྡན་པས་དེ་ལྟར་བཏགས་པར་སྣང་།

ཡང་《མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》ལས། “བོད་གློ་བུར་རྒྱལ་པོ་ལ་གླེང་བའི་ཚིག་ཕྱེད་དང་བདུན་གྱིས་སྟོན་ཏེ་དགེ་བཤེས་ཁུ་དང་རྒྱ་ལྷ་པོས་བརྩམས་པ་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་པོ་འམ་ལོག་གནོན་ཆེན་པོ།”[40] ཞེས་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གི་བརྩམས་ཆོས་ལ་《ལོག་ནོན་ཆེན་པོ》ཕུད། མཚན་གཞན་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་པོ》ཞེས་ཀྱང་བྱ། དེ་ཡང་ཐད་ཀར་ཚིག་ནས་གོ་བ་ལེན་ཚེ་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་འདི་ཚིག་སྦྱོར་མང་ཞིང་ནང་དོན་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡིན་པར་སྙམ། འོན་ཀྱང་དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་ཡར་སྔོན་ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་རིག་པའི་མ་ལག་རིམ་བཞིན་འཕེལ་རྒྱས་འགྲོ་བའི་དུས་མཚམས་ཡིན་པས། སྐབས་དེ་དུས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཤས་ཆེ་བ་ནི་ཚིག་སྣ་འདུས་པོའི་ངང་ནས་ནང་དོན་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པོ་མཚོན་པར་བྱས་ཡོད་དེ། གུ་གེ་ཁྱི་ཐང་པས་མཛད་པའི་《ལོ་ཆེན་རིན་ཆེན་བཟང་པོའི་རྣམ་ཐར》དང་ནེའུ་པཎྜི་ཏ་སྨོན་ལམ་བློ་གྲོས་ཀྱིས་མཛད་པའི་《སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ》 ས་སྐྱ་པཎྜི་ཏ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི་《ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ》ལྟ་བུའོ། ། དེར་བརྟེན། ཁོ་བོའི་འདོད་ཚུལ་ལ་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཞེས་པའི་མཚན་བྱང་འདི་ཕྱིས་བྱོན་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཁུ་སྟོན་གྱི་གསུང་འདི་ཚད་མར་འཛིན་ཏེ་ཆེ་བསྟོད་ཀྱི་ཚུལ་དུ་བཏགས་པ་ལས་ཚིག་འབྲུ་མང་བ་ཞིག་མ་ཡིན་ནོ། ། དེ་ཡང་ཚད་མར་འཛིན་ཚུལ་ནི་མཁས་པ་ལྡེའུས་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དོན་ལུང་འདྲེན་བྱེད་སྐབས་སྤྱིར་བཏང་ཆ་ནས་“གཞུང་ལས་”ཞེས་བྲིས་ཡོད་དེ། གཞུང་ཞེས་པའི་ཚིག་འདི་བསྟན་བཅོས་དང་སྦྱར་ཚེ་ཤེས་བྱའི་བརྒྱུད་རིམ་དང་ལྡན་པར་བཤད་པའི་དཔེ་ཆ་ལ་གོ་ཞིང་། ཡང་མཚམས་རེ་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་རྩ་བའི་ཚིག་དོན་ལ་ཡང་ཟེར་བ་ཡིན་པས། མཁས་པ་ལྡེའུས་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》འདི་“གཞུང་”ཞེས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྩ་བར་ངོས་བཟུང་ནས་ཚད་མར་འཛིན་པ་མཚོན་ཐུབ།

དབུས་པ་བློ་གསལ་གྱིས་ཁུ་སྟོན་གྱི་གསུང་ལ་དཔྱད་གཞི་དང་ལུང་འདྲེན་གནང་སྐབས་“ཁུའི་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ་”ཞེས་ཐད་ཀར་མཚན་བྱང་བསྟན་ཡོད་ལ། ཡང་བཟློས་སྐྱོན་མི་ཡོང་བའི་ཆེད་དུ་ཁུའི་ཡི་གེ་ཁ་ཅིག་ཅེས་ཀྱང་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཡོད།[41]

རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་（1617-1682）ཡིས་《དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས》སུ། “དེ་ནས་མི་རིང་བར་གྱེན་ལོག་བྱུང་སྟེ། དེ་ཡང་གྱེན་ལོག་ནི། ནམ་མཁའ་ལ་བྱ་གཅིག་འཕུར་བར་བྱ་གཞན་མང་པོ་འདུས་ཏེ་གནོད་པ་བྱེད་པར་དཔེ་བྱས། ཐོག་མར་ཁམས་ནས་ལོག དེ་ཡང་རྐྱེན་བློན་པོ་བྲན་ཁ་དཔལ་ཡོན་ཉེས་མེད་དུ་ཁྲིམས་ལ་སྦྱར་བའི་རྐྱེན་གྱིས་གནོད་སྦྱིན་དུ་སྐྱེས་ནས་བསྐུལ་པ་པོ་བྱས་ཏེ་ལྷ་འདྲེ་གདུག་པ་ཅན་དུ་མས་མི་རྣམས་བརླམས་པར། ཁུ་སྟོན་གྱིས་མཛད་པའི་བསྟན་བཅོས་རིན་ཅེན་བང་མཛོད་དུ་བཤད་ཅིང་། གྱེན་ལོག་གི་རྗེས་སུ་བང་སོ་ཕལ་ཆེར་ཡང་བྲུས་ཏེ་བཤིག་གོ།”[42] ཞེས་ཁུ་སྟོན་གྱིས་མཛད་པའི་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་མཚན་《བསྟན་བཅོས་རིན་ཅེན་བང་མཛོད》ཅེས་གསལ་ཞིང་། ཕལ་ཆེར་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་མཚན་བྱང་དངོས་མིན་ནམ་སྙམ།[43]

ལྔ་པ། 《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དོན་ངོ་སྤྲོད།

དེ་ཡང་ཡིག་ཚང་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་ཁྲོད། ཆེད་མངག་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་རང་བྱུང་གི་གནོད་འཚེ་དང་མི་བཟོས་གནོད་སྐྱོན་སོགས་ཀྱིས་རྐྱེན་པས་བོར་བརླག་སོང་ཞིང་ད་བར་འདྲེན་བྱེད་ཡུལ་དུ་གྱུར་མ་ཐུབ་པའི་དཔེ་རྙིང་དེ་དག་ཕྱིས་བྱོན་གྱི་ཡིག་ཚང་གིས་དཔྱད་གཞི་དང་ལུང་འདྲེན་བྱས་པའི་ནང་དོན་རྣམས་དམིགས་བསལ་གྱིས་ཚུར་བཏོན་ཏེ་གུང་བསྒྲིགས་པ་ཞིག་ཡོད་ཅིང་། རྒྱ་སྐད་ལ་“辑佚”ཟེར། དེས་ང་ཚོར་བོར་བརླག་སོང་བའི་དཔེ་རྙིང་དེ་དག་གི་རྣམ་པ་དང་ནང་དོན་སོགས་སྤྱི་ཁོག་ཙམ་ཞིག་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པའི་ནུས་པ་ལྡན་ཡོད།[44] ཁོ་བོས་ཐབས་ལམ་དེ་ཉིད་བེད་སྤྱད་དེ་《མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》དང་། དབུས་པ་བློ་གསལ་གྱིས་མཛད་པའི་《ཆོས་འབྱུང》 དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་མཛད་པའི་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》སོགས་ཀྱིས་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ནས་དཔྱད་གཞི་དང་ལུང་འདྲེན་བྱས་པའི་ནང་དོན་ཁག་བཞི་བཅུ་ལྷག་ཙམ་རྙེད་སོན་བྱུང་། དེ་དག་ལས་འདིར་《མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》ལ་གཞི་བྱས་ཏེ་ནང་དོན་ཁག་གཅིག་མདོར་བསྡུས་ཙམ་ཞིག་ངོ་སྤྲོད་ཞུས་ན།

གཅིག གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་མ་བྱོན་གོང་གི་སྐོར།

ཐོག་མར་རྒྱལ་པོ་སྤྱིའི་མཚན་ཉིད་བཤད་པའི་སྐབས་སུ། “རིག་མེད་རྒྱལ་པོ་གངས་རི་རྡོ་ཤིང་མཚོ།།”[45] ཞེས་རིག་མེད་རི་དང་། གངས། ཤིང་། རྡོ། མཚོ་བཅས་ཀྱི་མཚན་ཉིད་དང་ཁྱད་ཆོས་རྣམས་བསྟན་པར་བྱས་ཡོད། ཡང་གདུང་རྒྱུད་རྒྱལ་པོའི་ལོ་རྒྱུས་སྟོན་པའི་སྐབས་སུ། “གདུང་རྒྱུད་རྒྱལ་པོ་སྤྱི་དོན་བདུན་དུ་བཤད།།”[46] ཅེས་ཡར་འདེད་ཀྱི་ལྷ་བདུན་དང་། མང་པོས་བཀུར་བ་བྱོན་ཚུལ། འཁོར་ལོས་སྒྱུར་བའི་དབང་ཐང་། བུ་རམ་ཤིང་པའི་གདུང་རྒྱུད། རྒྱལ་སྲིད་ལ་དགའ་བ་བཙས་པ། ཤཱཀྱའི་རིགས་ཀྱི་ཡ་མཚན། སྒྲ་གཅན་འཛིན་གྱི་གདུང་ཆད་ལུགས་བཅས་སོ། །

བསྐོས་པའི་རྒྱལ་པོའི་ལོ་རྒྱུས་སྟོན་པའི་སྐབས་སུ། “བསྐོས་པའི་རྒྱལ་པོ་སྤྱི་དོན་སུམ་ཅུས་སྟོན།།”[47] ཞེས་བསྐོས་པའི་རྒྱལ་པོ་སྟེ། རྒྱ་གར་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་དང་། རྒྱ་ནག་གཙུག་ལག་རྒྱལ་པོ། སྟག་གཟིག་ནོར་གྱི་རྒྱལ་པོ། གེ་སར་དམག་གི་རྒྱལ་པོ་བཅས་ཀྱི་ཕ་གང་ཡིན་པ་དང་། མ་གང་ཡིན་པ། བཏགས་པའི་མིང་། བཙུན་མོ། བློན་པོ།  སྲས། ཕྱོགས། ཕོ་བྲང་། འབངས། བསྐོས་པའི་ལུགས། སྟོན་པ་གང་། ལས་ཅི་མཛད། དགྲ་རུ་གང་གནོད། བདུད་དུ་ཅི་བབས། འགེལ་བའོ་ཁལ་གང་སོགས་དོན་ཚན་སུམ་ཅུ་ཁྱོན་བརྒྱ་དང་ཉི་ཤུ་ཡོད་ཚུལ་བསྟན་ཡོད།

གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་མ་བྱོན་གོང་གི་དབང་མཛད་བཅུ་གཉིས་བསྟན་པ་ནི། “དེ་ནས་གློ་བུར་རྒྱལ་པོའི་བྱོན་ལུགས་ནི། །མཚན་ནི་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞེས་སུ་གྲགས། །མ་བྱོན་གོང་ནས་དབང་མཛད་བཅུ་གཉིས་རྣམས། །རིམ་པར་བྱུང་བས་ཕྱོགས་བཞིའི་དགྲ་མ་ཐུལ། །དང་པོ་གནོད་སྦྱིན་ནག་པོ་ཞེས་བྱ་བ་བྱུང་སྟེ། །ཡུལ་གྱི་མིང་ཡང་བཟངས་ཡུལ་རྒྱན་མེད་བྱ་བར་བཏགས། །ལག་ཆར་མདའ་གཞུ་འཕེན་པ་དེ་ནས་བྱུང་། །གཉིས་པ་རེ་སྡེ་མགོ་གཡག་བདུད་ཀྱིས་བྱས། །ཡུལ་གྱི་མིང་ཡང་བདུད་ཡུལ་གླིང་དགུ་ཟེར། །སྟ་རེ་དགྲ་སྟ་དུས་དེར་ལག་ཆར་བྱུང་། །གསུམ་པ་གཉའ་རིང་ཕྲག་མེད་སྲིན་གྱིས་བྱས། །ཡུལ་གྱི་མིང་ཡང་ནག་པོ་དགུ་དུལ་ཟེར། །ལག་ཆར་སྲིན་མོ་རྐང་དང་སྒྱོགས་གཉིས་བྱུང་། །བཞི་པ་དམར་འཇམ་ཞེས་བྱ་ལྷ་ཡིས་བྱས། །ཡུལ་གྱི་མིང་ནི་ལྷ་ཡུལ་གུང་ཐང་ཟེར། །ལག་ཆར་ཁ་ཊཾ་རྩེ་གསུམ་དེ་ནས་བྱུང་། །ལྔ་པ་ཀླུས་དབང་བྱས་ངམ་བྲང་ཅང་བྲང་ཟེར། །ལག་ཆ་མདུང་ལ་བྱེད་པ་དེ་ནས་བྱུང་། །དྲུག་པ་འདྲེས་དབང་བྱས་ལང་ཏང་ལིང་ཏང་ཟེར། །ལག་ཆར་རྒྱུག་པ་སྐྱོག་ཅན་དེ་ནས་བྱུང་། །བདུན་པ་མ་སངས་སྤུན་དགུས་དབང་བྱས་ཏེ། །ཡུལ་གྱི་མིང་ནི་བོད་ཁམས་གཡང་དྲུག་ཟེར། །ལག་ཆར་དོང་རལ་ཕུབ་ཆུང་དེ་ནས་བྱུང་། །བརྒྱད་པ་ཀླུས་དབང་བྱས་བོད་ཁམས་གླིང་དགུར་བཏགས། །དགུ་པ་མི་མ་ཡིན་གྱིས་དབང་བྱས་ཏེ། །ཡུལ་གྱི་མིང་ནི་ངམ་ཡུལ་ནག་པོར་བཏགས། །བཅུ་པ་ཟ་རིད་སྤུན་དྲུག་དག་གིས་དབང་བྱས་ཏེ། །ཡུལ་གྱི་མིང་ལ་སྟོང་སྡེ་བཅོ་བརྒྱད་ཟེར། །བཅུ་གཅིག་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་དབང་བྱས་སྐད། །ཀུན་གྱི་ཐ་མར་སིལ་མ་བཞི་བཅུ་བྱས། །ཡུལ་གྱི་མིང་ནི་བཟངས་ཡུལ་གྱད་དུ་བཏགས། །”[48]ཞེས་གནོད་སྦྱིན་ནག་པོ་དང་། རེ་ཏེ་མགོ་གཡག། སྲིན་པོ་གཉའ་རེངས། དམར་འཇམ་ལྷ། རྨུ་རྒྱལ་ཁོ་རྗེ་སོགས་ཁྱོན་དབང་མཛད་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་མིང་རེ་རེ་དང་། དེ་དག་དབང་བསྒྱུར་སྐབས་ཀྱིས་ཡུལ་མིང་དང་མཚོན་ཆ་བཅས་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད།

གཉིས། གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་འབྱུང་ཁུངས་བསྟན་པ།

བོད་རྒྱལ་ཐོག་མར་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་བྱོན་ཚུལ་སྐོར་ལ་ཤོད་སྲོལ་མི་འདྲ་བ་ཡོད་པ་དེ་དག་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དུ་ཕྱོགས་བསྡུས་བྱས་ཡོད་ཅིང། ཐོག་མར་ཡང་གསང་ལུགས་བསྟན་ཡོད་དེ། “དེ་ནས་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་བྱོན་པ་ལ། །གླེང་ལུགས་མ་མཐུན་གསང་བསྒྲགས་ཡང་གསང་ཟེར། །གང་ལྟར་ཐེན་ཡང་གཉའ་ཁྲིར་མཐུན་པ་སྟེ། །ཡང་གསང་ཐེ་བྲང་ལས་ཆད་གཉའ་ཁྲིར་བཏགས། །”[49]ཞེས་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་བྱོན་ལུགས་ལས་ཡང་གསང་སྟེ་སྤུ་བོའི་ཡུལ་ནས་ཐེ་བྲང་དུ་སྐྱེས་ཤིང་། ཤིན་ཏུ་གདུག་རྩུབ་དང་ནུས་མཐུ་ཆེ་བས་བོད་ལ་སྤྱུགས་ནས་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོར་བསྐོས་པའི་ལོ་རྒྱུས་མཆིས།

“དང་པོ་ཡེ་མེད་སྟོང་པའི་ངང་ཉིད་ལས། །”[50]ཞེས་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གིས་《ཡོ་ག་ལྷ་གྱེས་ཅན》ལ་གཞིགས་ནས་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་ཐོག་མར་ཕྱྭ་ཡེ་མཁྱེན་ཆེན་པོ་ནས་ཁོ་མ་འབྲོ་རྗེ་དང་། སྲིད་པའི་ལྷ་རྗེ་ཁ་དང་སྐྱོལ་མེད། མེས་རྣམ་ལ་ཀར་གསུམ་སོགས་རིམ་བཞིན་བརྒྱུད་དེ་སྲིད་པའི་ལྷ་རབས་མཆེད་བཞིའི་ཡབ་བླ་བདག་དྲུག་གི་སྲས་བར་མ་ཁྲི་བར་གྱི་བདུན་ཚིགས། དེ་ནས་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་བར་དུ་བརྒྱུད་ཅིང་། དེ་ལ་སྟོད་ལྷ་རབས་ཞེས་བརྗོད་དེ་གཙོ་བོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་གནམ་ནས་མཆེད་པའི་སྐོར་ཏེ་གསང་བ་བོན་ལུགས་ཞེས་གྲགས།“གྲགས་པ་ཆོས་ལུགས་གདུང་རྒྱུད་དག་ལས་ཆད། །གདུང་རྒྱུད་རིགས་གསུམ་ཤཱཀྱ་ཆེན་པོ་དང་། །ལི་ཙ་བྱི་དང་ཤཱཀྱ་རི་བྲག་པ། །དེ་རྒྱུད་གཉིས་ཏེ་དམག་བརྒྱ་སྐྱབས་སེང་གེ། །བརྒྱ་པའི་བུ་ནི་བོད་དུ་བྱོན་པ་ལགས། །དེའི་མཚན་ནི་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་གསོལ། །”[51]ཞེས་གྲགས་པ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཤོད་སྲོལ་ལྟར་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཡི་གདུང་རྒྱུད་ལ་རིགས་གསུམ་སྟེ། ཤཱཀྱ་ཆེན་པོ་རྒྱལ་བུ་སྒྲ་གཅན་འཛིན་གྱི་རྒྱུད་དང་། འབྲིང་བ་ལི་ཙ་བྱི་ཡི་རྒྱུད། ཆུང་བ་རི་བྲག་པ་ཡི་རྒྱུད་བཅས་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་ལས་ཆུང་བ་རི་བྲག་པ་ལ་རྒྱུད་གཉིས་ཏེ་རྒྱལ་པོ་དམག་བརྒྱ་པ་དང་སྐྱབས་སེང་གེ་གཉིས་ལས་དང་པོའི་བུ་ནི་བོད་དུ་བྱོན་པས་རྒྱལ་པོར་བསྒྱུར་ཏེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོར་གསོལ་བ་ཡིན།

གསུམ། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྐོར།

དེ་ཡང་ཁྲི་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐོར་གླེང་བའི་སྐབས་སུ། “ཚན་བཅུ་དང་ནི་སྡེ་བཅུ་དང་། །”[52] ཞེས་རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་དུས་སུ་ལྷ་ཆོས་དགེ་བ་བཅུ་ལ་དཔེ་བླངས་ནས་ཁྲིམས་བཅད་ཅིང་། ཚན་བཅུ་དང་སྡེ་བཅུ་སོགས་ཡུལ་ཚན་དབྱེ་བ་ཡིན་ཏེ། རུ་རེ་རེ་ན་ཡུལ་དཔོན་ཚན་བཅུ་དྲུག་བཅུ་དྲུག་ཡོད་པ་དང་། སྡེ་བཅུ་ནི་བོད་རུ་རེ་རེ་ལ་སྡེ་བརྒྱད་བརྒྱད། སྟོང་བུ་ཆུང་དང་དགུ། སྐུ་སྲུང་རེ་རེ་དང་བཅུ་བཅས་སོ། །ཡང་ཆོས་ཁྲིམས་བཅད་ལུགས་བསྟན་པའི་སྐབས་སུ། “རྒྱ་བོད་བལ་པོ་ཞང་ཞུང་བཞི་དང་གཉེན། །ཆོས་ཁྲིམས་སྲོལ་གཏོད་འཁྲུལ་ལ་སོགས་བཞེངས་ཏེ། །བརྒྱ་རྩ་བརྒྱད་འདེབས་དམ་བཅས་ཉིད་ཀྱིས་ཞེ་གཉིས་བཞེངས།”[53] ཞེས་ཁྲི་སྲོང་བཙན་གྱིས་བལ་བཟའ་ཁྲི་བཙུན་དང་། རྒྱ་བཟའ་ཀོང་ཇོ། མོང་བཟའ་ཁྲི་ལྕམ། ཞང་ཞུང་བཟའ་ལིག་ཏིག་སྨན་བཅས་ཁབ་ཏུ་བཞེས་ཏེ་དེ་དག་གཉེན་ལ་བསྒྱུར་ཞིང་། ད་དུང་དེ་རྣམས་ཀྱི་རྟེན་སྐལ་འཇོག་སར་དམིགས་ཏེ་ར་ས་འཁྲུལ་སྣང་དང་། རྒྱ་སྟག་ར་མོ་ཆེ། བྲག་རྩེ་གསུམ་བཞེངས། ཐོག་མར་བཙན་པོའི་ཐུགས་ལ་ལྷ་ཁང་བརྒྱ་རྩ་བརྒྱད་འདེབས་པར་དགོངས་མོད། དངོས་སུ་ཞེ་གཉིས་ཕྱག་བཏབ་པ་ཡིན།

བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐོར་ལ། “ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་དབོན་སྲས་སྐུ་དྲིན་ལ། །ལོ་ཙཱ་ཆེ་འབྲིང་ཆུང་བ་གསུམ་གསུམ་གྱིས། །དམ་ཆོས་ཕལ་ཆེར་དེའི་དུས་སུ་སྒྱུར། །”[54]ཞེས་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་མཁན་ཆེན་ཞི་བ་འཚོ་དང་སློབ་དཔོན་པད་མ་འབྱུང་གནས་སྤྱན་དྲངས་ཏེ་ཆོས་འཁོར་རྒྱ་ཆེར་བསྐོར་ཞིང་། རྒྱ་དཀར་ནག་གི་པཎྜི་ཏ་མང་པོ་སྤྱན་དྲངས་ཏེ་བོད་ཀྱི་ལོ་ཙཱ་བ་དང་མཉམ་དུ་ཆོས་གཞུང་མང་པོ་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར། དེ་དག་ལས་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་བཻ་རོ་ཙ་ནའི་རིང་ལ་ལོ་ཙཱ་བ་ཆེ་བ་གསུམ་ནི་ཞང་སེ་བཙན་ལྷ་ན་དང་། རྦ་རཏྣ། ཤུད་པོ་ཁོང་སླེབས་བཅས་དང་། འབྲིང་བ་གསུམ་ནི་ལྷ་ལུང་ཀླུ་གོང་དང་། བྲན་ཀ་ལེགས་གོང་། འགོ་བོང་ཡུལ་གོང་བཅས་དང་། ཆུང་བ་གསུམ་ནི་ལྡན་མ་རྩེ་རྨང་། འགོས་སྙ་བཟངས། ལོ་ཁྱི་ཆུང་བཅས་སོ།།[55]

ལོ་ཙཱ་བ་དེ་དག་གིས་སྡེ་སྣོད་གསུམ་དང་གསང་སྔགས་ཀྱི་ཆོས་དུ་མ་བསྒྱུར་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་ལས་གསང་སྔགས་ཀྱི་ཆོས་གཞུང་བསྒྱུར་བའི་སྐོར་ལ། “དེ་ལ་གསང་སྔགས་འགྱུར་བཅུ་འཆད་ཚུལ་བཞི། །ཡོངས་སུ་རྫོགས་པའི་སྐོར་དང་ལྔ་ཞེས་གྲགས། །”[56]ཞེས་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་བསྒྱུར་བ་དྲུག་སྟེ། དང་པོ་ནི་སློབ་དཔོན་པད་མ་འབྱུང་གནས་ཀྱིས་བོད་ལ་བཀའ་དྲིན་གནང་བ་རྒྱུད་གསང་བ་སྙིང་པོ་དང་ཐབས་ཀྱི་ཞགས་པ་པད་མོ་འཕྲེང་སོགས་དང་། གཉིས་པ་ནི་ཤན་ཏི་གརྦ་ཡིས་བསམ་ཡས་གཙུག་ལག་ཁང་ལ་གདན་དྲངས་པའི་སྐབས་སུ་ཏྲི་ཡའི་རྒྱུད་དང་ཡོ་གའི་ཤས་ཙམ་བསྒྱུར། གསུམ་པ་ནི་“སངས་རྒྱས་གསང་བས་བོད་ལ་ཆོས་བརྒྱད་བརྫངས། །”[57]ཞེས་སངས་རྒྱས་གསང་བས་གངས་ཏེ་སེ་ལ་བྱོན་པའི་ཚེ་གདན་འདྲེན་ཞུ་བ་པོ་བྱུང་ཡང་མ་ཕེབས་པར་པ་ཚབ་ཚུལ་ཁྲིམས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་ལོ་ཙཱ་བྱས་ནས་ཨུ་པ་ཡའི་རྒྱུད་དང་མངོན་པར་བྱང་ཆུབ་པའི་རྒྱུད་སོགས་བསྒྱུར། བཞི་པ་ནི་“ཧཱུཾ་མཛད་དྲག་པོས་བང་ཆེན་མི་དྲུག་ལ། །ཡང་དག་སྒྲུབ་པ་བརྫངས་ཏེ་མ་བྱོན་ཞེས།།”[58]ཞེས་སྣུབས་ནམ་མཁའ་སྙིང་པོ་དང་འདྲེ་རྒྱལ་བའི་བློ་གྲོས་སོགས་མི་དྲུག་པོས་གདན་འདྲེན་ཞུ་བར་ཕེབས་ཀྱང་ཧཱུཾ་མཛད་དྲག་པོས་མ་ཕེབས་པར་ཡང་དག་སྒྲུབ་པ་གནང་ནས་ལོ་ཙཱ་བ་རྣམས་ཀྱིས་བསྒྱུར་རོ། །ལྔ་པ་བཻ་རོ་ཙ་ནས་རྒྱུ་འབྲས་ཀྱི་ཆོས་ཞུས་ནས་བསྒྱུར། དྲུག་པ་“ཤྲི་སིང་ཧ་ཉིད་སེམས་ཅན་དོན་ལ་བྱོན། །”[59]ཞེས་ཤྲི་སིང་ཧས་བོད་དུ་བྱོན་པར་དགོངས་པ་བཞི་བཞེས་ནས་རྒྱལ་པོ་སྣོད་ལྡན་དུ་གཟིགས་ཏེ་སེམས་དོན་བཞི་པོ་གནང་ནས་བསྒྱུར། སྲས་དང་དབོན་གྱི་རིང་ལ་བསྒྱུར་བ་བཞི་སྟེ། བདུན་པ་ནི་“བདུན་པ་ཁྲི་ལྡེ་ཡབ་སྲས་ཀྱི་སྐུ་རིང་ལ། །རྒྱ་གར་མཁས་པ་པྲཛྙ་བར་མ་སོགས་པ་བྱོན། །སྐུ་གསུང་ཐུགས་ཀྱི་རྒྱུད་སྡེ་མང་དུ་བསྒྱུར། །”[60]ཞེས་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་རྒྱ་གར་གྱི་མཁས་པ་པྲཛྙ་ན་བར་མ་དང་དཱ་ན་ཤི་ལ་སོགས་སྤྱན་དྲངས་པ་ལ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་གྱི་དུས་སུ་ཕེབས་ཏེ་སྐུ་གསུང་ཐུགས་ཀྱི་རྒྱུད་སྡེ་མང་པོ་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར། བརྒྱད་པ་ནི་“བརྒྱད་པ་རལ་པ་ཅན་གྱི་སྐུ་དྲིན་ལ། །གནོན་གྱིས་སྤྱན་དྲངས་བི་མ་ལ་བྱོན་ནས། །སེམས་ཕྱོགས་སྒྱུ་འཕྲུལ་བདུད་རྩི་ལ་སོགས་ཏེ། །སྒྲུབ་པ་སྡེ་ལྔ་ཕྲ་མལ་སུམ་ཅུ་གཅིག །ལུང་ཕྲན་བརྒྱད་ཅུ་རྩ་ལྔ་དག་ཀྱང་བསྒྱུར། །”[61]ཞེས་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་གྱི་སྲས་ཁྲི་རལ་པ་ཅན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་བི་མ་ལ་བྱོན་ཏེ་ལོ་ཙཱ་བ་སྙགས་ཛྙན་ཀུ་མ་ར་དང་། རྨ་རིན་ཆེན་མཆོག གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་སོགས་ཀྱིས་སྒྱུ་འཕྲུལ་རྒྱུད་འགྲེལ་དང་བདུད་རྩི་མཆོག་གི་ལུང་། དེ་བཞིན་བདུད་རྩི་དང་། ཕུར་པ། པད་མ་དབང་ཆེན། ཡང་དག ཞི་ཁྲོ་གཤིན་རྗེ་བཅས་སྒྲུབ་པ་ལྡེ་ལྔ་དང་། དེ་ཁོ་ན་ཉིད་ལྟ་བ་སྟོན་པའི་མན་ངག་དང་། འཛིན་ཆགས་མེད་པ་སྤྱོད་པ་སྟོན་པའི་མན་ངགབཀོད་པའི་དཀྱིལ་འཁོར་སྟོན་པའི་མན་ངག་སོགས་རྒྱུད་ཀྱི་དངོས་པོ་བཅུ་དང་བཅས་པའི་ཕྲ་མོ་སུམ་ཅུ་རྩ་གསུམ་སོགས་ཆོས་མང་པོ་བསྒྱུར་ཏེ་གཏན་ལ་ཕབ། སྔོན་མ་བསྒྱུར་འཕྲོ་ལུས་པ་རྣམས་ཀྱང་བསྒྱུར་བ་ཡིན། དགུ་པ་ནི་“དགུ་པ་ཁམས་ཀྱི་འོ་རུ་བྱམས་ཆེན་གྱིས། །”[62]ཞེས་ཁམས་ཀྱི་འོ་རུ་བྱམས་ཆེན་ཞེས་པས་སློབ་དཔོན་བི་ཤ་མི་ཏྲ་ཕྱི་མ་ལ་སོགས་པ་གདན་དྲངས་ཏེ། བཻ་རོ་ཙ་ནས་ཚ་བ་རོང་ནས་ལོ་ཙཱ་བྱས་ཏེ་ཡང་དག་སྒྲུབ་པ་བདག་དོན་གྲགས་པ་བསྒྱུར། བཅུ་པ་ནི་“བཅུ་པ་སངས་རྒྱས་སྔ་འགྱུར་མ་ཚིམས་ཏེ། །རྒྱ་དང་བལ་པོ་བྲུ་ཤར་བྱོན་ནས་སུ། །སྨན་དང་སྒྲུབ་ཡིག་དགོངས་འདུས་ཁྱད་པར་སྒྱུར། །”[63]ཞེས་སྣུབས་སངས་རྒྱས་ཡེ་ཤེས་ཀྱིས་སེམས་ཤུགས་ཆེན་པོས་བོད་དང་། རྒྱ་གར། བལ་པོ། བྲུ་ཤ་སོགས་ནས་བླ་མ་མང་པོ་བསྟེན་ཏེ་ཆོས་ཞུས་ཤིང་། ལྷག་པར་བྲུ་ཤ་ནས་དགོངས་འདུས་བསྒྱུར་ནས་བོད་དུ་སྤྱན་དྲངས་པ་དང་། སྨན་དང་སྒྲུབ་ཡིག་སོགས་བསྩལ་ནས་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་རོ། །དེ་ལྟར་གོང་དུ་ཞུས་པ་ནི་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་དབོན་སྲས་ཀྱི་རིང་ལ་བསྒྱུར་བའི་གསང་སྔགས་འགྱུར་བཅུའི་འཆད་ཚུལ་ཡིན་ནོ། །

ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་སངས་རྒྱས་བསྟན་པ་དར་འཕེལ་ཆེན་པོ་བྱུང་ཞིང་། གོང་དུ་ཞུས་པའི་ལོ་ཙཱ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཆོས་གཞུང་མང་པོ་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་བ་མ་ཟད། ད་དུང་སྒོམ་གྲྭ་ལ་སོགས་པ་མང་པོ་ཕྱག་བཏབ་པ་ཡིན། དེའི་སྐོར་ནི་“བོད་ལ་ཆོས་སྤྱོད་པའི་ཁོད་བཤམས། །”[64]ཞེས་རྒྱ་གར་གྱི་དཔལ་ཤྲི་ན་ལེན་དྲ་ལ་དཔེ་བླངས་ནས་བསླབ་པའི་གྲྭ་བཅུ་གཉིས་དང་། ལྷ་ལ་འབུལ་བ་དྲུག སྒོམ་ས་ཆེན་པོ་བརྒྱད། སྒོམ་གྲྭ་ཆེན་པོ་བཞི། བློ་སྦྱོང་གི་གྲྭ་བཅུ་གཉིས་བཅས་མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་གྱི་ཡུལ་ལུང་གང་སར་བཏབ་པ་ཡིན། དེ་ལྟར་སངས་རྒྱས་བསྟན་པ་ཤིན་ཏུ་འཕེལ་ཞིང་སྲིད་ཀྱི་མངའ་ཐང་རབ་ཏུ་རྒྱས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་“ཆོས་ཁྲིམས་རྒྱལ་ཁྲིམས་ཉི་མ་ཤར་བ་འདྲ།།”[65]ཞེས་ཁུ་སྟོན་གྱིས་གཟེངས་བསྟོད་ཆེན་པོ་གནང་ཡོད།

བཙན་པོ་ཁྲི་དར་མ་འུ་དུམ་བཙན་གྱི་སྐོར་ལ། “དེ་ནས་ནག་པོ་ཕྱོགས་ཅན་གླང་དར་མ་བྱོན། །བོད་ཀྱི་ཕུང་འདྲེ་མི་གྲེ་གསུམ་དག་གིས་སུ། །གཅེན་པོ་བཀྲོངས་ཏེ་གཅུང་པོ་མཐའ་རུ་བཤུགས། །རྒྱལ་སྲིད་ལོ་གཅིག་ཕྱེད་བཟུང་ནས་བཀྲོངས། །ཆོས་ཀྱི་མེ་ནི་གདུང་རབས་བདུན་དུ་སྦས། །”[66]ཞེས་བཙན་པོ་འུ་དུམ་བཙན་གྱིས་སངས་རྒྱས་བསྟན་པ་བསྣུབས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ནག་ཕྱོགས་གླང་གི་སྤྲུལ་པར་གྲགས་ཤིང་། མཚན་ལ་གླང་དར་མ་ཞེས་གྲགས། ཁོང་གིས་གཅེན་པོ་རལ་པ་ཅན་ནི་བཀྲོངས། གཅུང་པོ་གཙང་མ་ནི་མཐའ་རུ་གཡུགས།[67] ཕྱིས་སུ་ལྷ་ལུང་དཔལ་རྡོར་གྱིས་བཀྲོངས་པས་རྒྱལ་སྲིད་ལོ་གཅིག་དང་ཕྱེད་ཀ་ལས་བཟུང་མ་ཐུབ། དར་མ་འུ་དུམ་བཙན་གྱིས་སངས་རྒྱས་བསྟན་པ་བསྣུབས་པ་ནས་བཟུང་བཙན་པོའི་གདུང་རབས་བདུན་ཏེ། དར་མའི་སྲས་འོད་སྲུང་དང་། དེའི་སྲས་དཔལ་མགོན། དེའི་སྲས་ཉི་མ་མགོན། དེའི་སྲས་བཀྲ་ཤིས་མགོན། དེའི་སྲས་འོད་ཀྱི་རྒྱལ་མཚན། དེའི་སྲས་ལྷ་བླ་མའི་བར་དུ་བོད་ཡུལ་དུ་སངས་རྒྱས་བསྟན་པ་ནུབ་པར་བཤད།

བཞི་པ། འབངས་གྱེན་ལོག་གི་སྐོར།

བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཉམས་རྒུད་དུ་སོང་བའི་རྗེས་བོད་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་གང་སར་གཅིག་རྗེས་གཉིས་མཐུད་ཀྱིས་འབངས་གྱེན་ལོག་བྱུང་བ་ཡིན་ཏེ། “དེའི་དུས་སུ་དུས་ལོག་ཁེང་ལོག་བྱུང་།།[68] དཔེ་ནི་བྱ་ལ་བླངས་ཏེ་སྔ་བ་ཁམས་ནས་ལོག །ལག་དཔོན་ཁོ་བྱེར་ལྡེ་སྟོང་སྦས་ཀྱིས་བྱས། །དེ་བས་སྔ་བ་དབུ་རུའི་ཁེང་ལོག་ཡིན། །ལག་དཔོན་ལོ་ཕོ་ལོ་ཆུང་སྦས་ཀྱིས་བྱས། །དེ་ནས་གཙང་དུ་བྱུང་སྟེ་ལག་དཔོན་ནི། །འོག་འམ་ཁུ་དོལ་གསུམ་འབྲུག་བྱ་བ་ཡིན། །རྒྱུ་མཚན་རྗེའུ་དབུ་ཡོགས་བྱུང་བས་ལན། །སྤྱིར་ནི་རྗེ་ཁེང་དབང་ཁྱད་ཆེས་པས་ལན། །དབུ་རུའི་ཁེང་ལོག་བྲོ་སྦས་འཁྲུག་པས་ལན། །གཡུ་རུའི་ཁེང་ལོག་ཞང་རྗེ་གསང་རྗེ་ཡིན། །དཔོན་དུ་བྱས་པའི་གཡུ་ནེ་བསད་པ་དང་། །རྩེ་ཟླ་གཉིས་ཡོད་གཅིག་གིས་ཆུང་མ་བྱས། །གཅིག་མ་བླངས་པས་མོ་ཡིས་ཕྲག་དོག་བྱས། །མོའི་མིང་ནི་འབེབས་ཟ་ཝ་མོ་ཞུང་། །དེའི་ཚེ་སད་ནེ་བཙན་གྱིས་འབངས་རྣམས་ལ། །རི་མགུལ་གཅིག་ལ་ཡུར་བ་བྱེད་དུ་བཅུག །མོ་ཤེད་ལས་བྱེད་ཀུན་ལ་འདི་སྐད་སྨྲ། །རི་མགུལ་སྙེག་པ་བས་མི་མགུལ་སྙེགས་པ་སླ། །དེ་སྐད་སྨྲས་པས་ཐམས་ཅད་སེམས་ཕམ་སྐྱེས། །གཡོ་རུའི་ལག་དཔོན་ཕྱིས་མགོན་མི་དྲུག་ཡིན། །སྐྱེ་ཚེ་ཚེས་སྟན་སླེའི་ལྷ་ལ་སྟན། །སྙི་བ་སྟན་ནམ་མོལ་དྲུག་མཐོང་ཆུང་དང་། །གཡུ་ནེ་ཉང་དང་དེ་ལྟར་དྲུག་གིས་བྱས། །ཁེང་ལོག་འདུན་ས་ལྷའི་གོང་གསུམ་ཡིན། །སྟར་ཀ་ཕུང་པོ་གཅིག་གི་དྲུང་དུ་བྱས། །སྟར་ཀའི་མེ་ཏོག་སྲོད་ལ་ཤར་བ་ཡིས། །དེ་ཚོ་མི་ལ་འོད་ཕོག་འོད་འབར་བཏགས། །དེ་ཚོ་ཞྭ་ཕྱིང་གྱོན་པས་ཞྭ་ཉེ་བཏགས། །ཡང་ནི་འབེ་མོའི་མཆིད་ནས་འདི་སྐད་དོ། །ར་སྒ་བྱེད་ཆེ་ན་དགའ་མོད། །ཁུར་ཆུང་ན་སྐྱིད་མོད། །དེ་ཐོས་བསམ་ཕམ་སྐྱེས་ནས་གྲོས་ཐག་བཅད། །མཆིམས་ཡུལ་གཏིང་ནས་ཁེང་ལོག་ཡུལ་ཕྱུང་ཡང་། །ཀོང་ཡུལ་བྲེས་སྣ་བཙན་པས་མ་ཕེབ་བོ། །ལག་དཔོན་ལྡོང་བཙན་ལ་སོགས་དྲུག །ཡང་ནི་འབེ་མོ་ཤོད་ན་རེ། འདི་སྐད་ལོ། ང་ཡིས་མཁར་སྒོར་འབྲོ་རུས་གླུ་བླང་གིས། །རྩེ་རྗེ་ཕེབས་ནས་ནང་དུ་གཡབ། །མ་ཕེབས་པ་ལ་ཕྱི་རུ་གཡབ། །ནང་དུ་གཡོབ་ན་སྒོ་སྲུང་སྟོད་གསོད་ལ་ཤོག །དེ་ལྟར་བྱས་ན་གསང་ནི་འཕེབ། །ཁོང་ལོག་འཆའ་མཁན་དཔལ་གྱི་ཡོན་ཏན་ཡིན། །མི་ནས་འདྲེ་ནི་རྗེའུ་མ་ཁྱབ་པས། །ལྷ་འདྲེ་ཀུན་གྱིས་མནའ་དོར་འདུན་མ་བྱས། །དཔལ་གྱི་ཡོན་ཏན་ལྕགས་ཀྱི་སྤྱང་ཁུ་ཞོན། །ལྕགས་ཀྱི་བེར་ཀ་ས་ལ་རྡུང་ཞིང་བྱོན། །ལྷ་འདྲེ་ཀུན་ལ་འདི་སྐད་ཞུ་བ་ཕུལ། །གཅིག་ཀྱང་མ་བཞག་བསད་པར་ཞུ། །ཡང་ན་སོག་ཀ་བརྒྱད་དུ་སྟོང་པར་ཞུ། །དེ་སྐད་ཟེར་བས་བོད་ཀྱི་ལྷ་རྣམས་ཀྱིས། །དཔལ་གྱི་ཡོན་ཏན་ལ་གསོལ་བ། །ལྷ་རེ་དེ་ནི་མཁར་རྩེ་ཤོད་ན། །རྗེ་དཔོན་ཚན་རེ་བཞག་པར་ཞུ་བ་ཕུལ། །ལྷ་འདྲེ་ཐམས་ཅད་སེམས་མཐུན་དེ་ལ་འཆམས། །གཙང་ལྷ་ཕུད་དར་ལྷ་ཡིས་ཞུ་བ་ཕུལ། །གྲོམ་པ་ལྷ་རྩེ་བཙན་པོའི་མཁར་ལ་བརྟེན། །འབྲོ་དང་ལྕོག་རོ་ཞུ་བ་བྱས་ནས་སུ། །ཉེ་བོ་གཞུང་སྟག་རྗེ་དཔོན་ཚན་གཅིག་ཆགས། །ཁ་རག་ཁྱུང་བཙུན་ལྷ་ཡིས་ཞུ་བ་བྱས། །སྦྲང་ཆར་སྦྲེ་ཚན་བཙན་པོའི་མཁར་ལ་བརྟེན། །མྱང་དང་སྣང་གིས་ཞུ་བ་བྱས་ནས་སུ། །འཕན་ཡུལ་ཟ་གད་སྟག་པར་རྗེའུ་ཚན་གཅིག་ཆགས། །ལྷམ་ལྷ་ཕོ་རྒྱུད་ཀྱིས་ཞུ་བ་བྱས། །བྱང་ཚར་གླ་ནར་རྗེ་དཔོན་ཚན་གཅིག་ཆགས། །སྙི་བུད་གཉིས་ཀྱིས་མ་ཕྱར་བྱས་ནས་སུ། །ལྷོ་བྲག་རྟག་ཤུལ་རྗེ་དཔོན་ཚན་གཅིག་ཆགས། །ཡར་ལྷ་ཤམ་བུ་ལྷ་ཡིས་ཞུ་བ་བྱས། །ཁུ་དང་སྙགས་ཀྱི་མ་ཕྱར་བྱས་ནས་སུ། །ཡར་ལུང་སྟོད་དུ་རྗེ་དཔོན་ཚན་གཅིག་ཆགས། །འཕྱོས་ལྷ་དཀར་པོ་ལྷ་ཡིས་ཞུ་བ་བྱས། །ཕོ་རྒྱུད་ཅོ་མཁར་བཙན་པོའི་མཁར་ལ་བརྟེན། །ཚེ་བུད་གཉིས་ཀྱིས་མ་ཕྱར་བྱས་ནས་སུ། །རྗེ་དཔོན་ཚན་གཅིག་འཕྱོས་སུ་ཆགས། །དེ་ནི་ཁེང་ལོག་ལོ་རྒྱུས་སོ།།”[69]ཞེས་སྤྱི་ལོ་869ལོ་ནས་འབངས་གྱེན་ལོག་རིམ་པར་བྱུང་སྟེ་ཐོག་མར་ཁམས་ནས་ལངས་ཤིང་། བྱ་གཅིག་འཕུར་བར་བྱ་གཞན་མང་པོ་འདུས་ཏེ་གནོད་པ་བྱེད་པའི་དཔེ་ལྟར་ཡིན་ཏེ། དབུ་རུ་དང་གཡོ་རུ་སོགས་ཡུལ་གྲུ་ཀུན་ནས་གྱེན་ལོག་བྱུང་ཞིང་། དུས་ཡུན་རིང་བ་གང་ཞིག །གཞི་རྒྱ་ཡང་ཧ་ཅང་ཆེ་བ་ཡིན་པས། བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་འཐོར་ཞིག་ཏུ་སོང་བ་ཡིན།

གོང་དུ་ཕྲན་གྱིས་མཁས་པ་ལྡེའུས་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ནས་ལུང་འདྲེན་བྱས་པའི་ནང་དོན་ཁག་ཉི་ཤུ་རྩ་གཉིས་ལ་གཞི་བྱས་ཏེ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་མ་བྱོན་གོང་གི་ལོ་རྒྱུས་དང་། གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་མཆེད་ཁུངས། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དུམ་བུ་ཁག་གཅིག །དེ་བཞིན་འབངས་གྱེན་ལོག་བཅས་ཀྱི་ནང་དོན་གུང་བསྒྲིགས་ནས་གསལ་བཤད་བྱས་ཡོད། ལུང་འདྲེན་བྱས་པའི་ནང་དོན་དུམ་བུ་དེ་དག་གིས་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པ་ཞིག་མཚོན་མི་ཐུབ་རུང་ཆ་ཤས་ཤིག་འཁོད་ཡོད་ཅིང་། ལྷག་པར་ཁུ་སྟོན་བརྩོན་འགྲུས་གཡུང་དྲུང་གིས་བརྩམས་ཆོས་གྲགས་ཅན་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དོན་སྤྱི་ཁོག་ཙམ་ཞིག་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ་པའི་ནུས་པ་ལྡན་ཡོད། དེ་ཡང་གོང་དུ་ཞུས་པའི་ཁུ་སྟོན་གྱི་གསུང་དེ་དག་གིས་LeonardW. J. Van der Kuijpལགས་ཀྱིས་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ནི་ཕལ་ཆེར་ཚིགས་བཅད་ཀྱི་རྩོམ་ལུས་ཐོག་ནས་བརྩམས་ཞེས་འོལ་ཚོད་གནང་བ་ནི་བདེན་པ་ཡིན་པའི་དཔང་རྟགས་བྱེད་ཐུབ།

        དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

[1] དོན་རྡོར་དང་བསྟན་འཛིན་ཆོས་གྲགས། གངས་ལྗོངས་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་གི་མི་སྣ་གྲགས་ཅན།[M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1993ལོ། ཤ171-172

[2] Samten G. Karmay, “The origin myths of the frist king of Tibet as revealed in the Can Lnga”, The arrow and the spindle: Studiesin History, Myths, Rituals and Beliefs in Tibet, Mandala Book Point, 1998, pp307-308.བོད་བསྒྱུར་མ་ནི། མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་གྱིས་བརྩམས། བདེ་ཁང་བསོད་ནམས་ཆོས་རྒྱལ་གྱིས་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར། ཅན་ལྔ་ཞེས་པའི་དཔེ་རྙིང་ལས་འཕྲོས་པའི་བོད་ཀྱི་བཙན་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་འབྱུང་ཁུངས་དང་འབྲེལ་བའི་གཏམ་རྒྱུད་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ།[J] མདའ་དང་འཕང་། མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་གྱི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། སྨད་ཆ། པེ་ཅིང་། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2007ལོ། ཤ123-124

[3] Leonard W.J.van der Kuijp, “Tibetan Historiography”, Tibetan literature Studies in Genre, Edited by José Ignacio Cabezón and Roger R. Jackson, Snow Lion, Ithaca, New York, 1996,pp42-43.

[4] Dan Martin, Tibetan Histories A Bibliography of Tibetan-Language Historical Works, Serindia Publications London, 1997, pp26.

[5] ཁམས་སྤྲུལ་བསོད་ནམས་དོན་གྲུབ། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དཔེ་ཐོ།[M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2000ལོ། ཤ377

[6] གཡང་མོ་མཚོ། གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ཞིབ་འཇུག[M] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2016ལོ། ཤ119-125

[7] འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ། དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ།[M] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།1984ལོ།ཤ122ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2003ལོ། ཤ125 པཎ་ཆེན་བསོད་ནམས་གྲགས་པ། བཀའ་གདམས་གསར་རྙིང་གི་ཆོས་འབྱུང་ཡིད་ཀྱི་མཛེས་རྒྱན།[M]  བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001ལོ། ཤ8

[8] ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ།[M] ཤ125 པཎ་ཆེན་བསོད་ནམས་གྲགས་པ། བཀའ་གདམས་གསར་རྙིང་གི་ཆོས་འབྱུང་ཡིད་ཀྱི་མཛེས་རྒྱན།[M] ཤ8

[9] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006ལོ། ཤ101

[10] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤ300

[11] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།[M] ཤ196 ཤ216

[12] པཎ་ཆེན་ཡེ་ཤེས་རྩེ་མོ། བཀའ་གདམས་རིན་པོ་ཆེའི་བསྟན་འཛིན་རྣམས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས།[M] སེར་གཙུག་ནང་བསྟན་དཔེ་རྙིང་འཚོལ་བསྡུ་ཕྱོགས་སྒྲིག་ཁང་། ཤ22

[13] ནེའུ་པཎྜི་ཏ་གྲགས་པ་སྨོན་ལམ་བློ་གྲོས། སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ།[M] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཁག་ལྔ།[G] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012ལོ། ཤ45

[14] ཐང་པོ་ཆེ་ཡི་སྐོར་ལ་《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང》དུ་《ཐང་པོ་ཆེའི་དཀར་ཆག》ཅེས་པའི་དཔེ་རྙིང་ཡོད་མོད། ད་བར་ལག་སོན་མ་བྱུང་བས་ཡང་སྙིང་ནང་དོན་ཇི་ལྟ་བུ་ཡིན་པ་བརྗོད་ཐབས་བྲལ། དེང་གི་ཆར་གནས་ཡིག་ཁག་གཅིག་གི་ནང་དུ་ཐང་པོ་ཆེའི་སྐོར་མདོར་བསྡུས་ངོ་སྤྲོད་བྱས་པ་ཡོད་དེ། གཙོ་བོ་ནི། ཆོས་འཕེལ། གངས་ཅན་བོད་ཀྱི་གནས་བཤད་ལམ་ཡིག་གསར་མ་ལས་ལྷོ་ཁ་ས་ཁུལ་གྱི་གནས་ཡིག[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2002ལོ།ཤ64-65 ལྷོ་ཁ་གྲོང་ཁྱེར་སྲིད་གྲོས་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་དང་མི་རིགས་ཆོས་ལུགས་ཁྲིམས་ལུགས་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་ནས་བསྒྲིགས། ལྷོ་ཁ་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་དགོན་སྡེའི་དཀར་ཆག་ཆུ་བརྒྱ་ཟམ་འདུས།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྟོད་ཆ། 2018ལོ། ཤ79-82 བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས། མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་།[M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982ལོ། ཤ8

[15] འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ། དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ།[M] ཤ122 ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི་《བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ》ཡི་ནང་དུ་ཁུ་སྟོན་དང་མཉམ་དུ་ཁམས་སུ་བྱོན་མཁན་ནི་རྔོག་ལེགས་པའི་ཤེས་རབ་དང་བང་སྟོན་ཡིན་པར་འཁོད་ཡོད། ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ།[M] ཤ125

[16] ཟུལ་ཕུ་བས་བསྒྲིགས། ཇོ་བོ་ཆེན་པོ་རྗེ་ལྷ་ཅིག་གི་རྣམ་ཐར།[M] ཇོ་བོ་རྗེ་དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤའི་རྣམ་ཐར་ཕྱོགས་བསྒྲིགས།[G] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013ལོ། ཤ588

[17] ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ།[M] ཤ125

[18] འབྲོམ་སྟོན་རྒྱལ་བའི་འབྱུང་གནས། དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤའི་རྣམ་ཐར་ཆོས་ཀྱི་འབྱུང་གནས།[M] ཇོ་བོ་རྗེ་དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤའི་རྣམ་ཐར་ཕྱོགས་བསྒྲིགས།[G] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013ལོ། ཤ434

[19] ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ།[M] ཤ126

[20] འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ། དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ།[M] ཤ123

[21] ཟུལ་ཕུ་བས་བསྒྲིགས། ཇོ་བོ་ཆེན་པོ་རྗེ་ལྷ་ཅིག་གི་རྣམ་ཐར།[M] ཤ598-599 ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ།[M] ཤ96-97

[22] པཎ་ཆེན་ཡེ་ཤེས་རྩེ་མོ། བཀའ་གདམས་རིན་པོ་ཆེའི་བསྟན་འཛིན་རྣམས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས།[M] ཤ22

[23] མཆིམས་ནམ་མཁའ་གྲགས་སོགས། སྣར་ཐང་གསེར་ཕྲེང་།[G] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོ། ཤ139

[24] འབྲོམ་སྟོན་རྒྱལ་བའི་འབྱུང་གནས། དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤའི་རྣམ་ཐར་ཆོས་ཀྱི་འབྱུང་གནས།[M] ཤ437

[25] ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ།[M] ཤ126

[26] རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ། ཟབ་པ་དང་རྒྱ་ཆེ་བའི་དམ་པའི་ཆོས་ཀྱི་ཐོབ་ཡིག་གངྒཱའི་ཆུ་རྒྱུན།[M] རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོའི་གསུང་འབུམ།[G] པོད་དང་པོ། སེར་གཙུག་ནང་བསྟན་དཔེ་རྙིང་འཚོལ་བསྡུ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009ལོ། ཤ34

[27] འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ། དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ།[M] ཤ123

[28] ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ།[M] ཤ126

[29] ཇོ་བོ་རྗེ་དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤ། འབྲོམ་སྟོན་པ་རྒྱལ་བའི་འབྱུང་གནས་ཀྱི་སྐྱེས་རབས་བཀའ་གདམས་བུ་ཆོས།[G] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤ567-661

[30] 拔•塞囊著，佟锦华、黄布凡译注.《拔协》增补本译注[M]. 四川民族出版社，1990：2。关于《拔协》增补本的基本情况，可参见石泰安著、邓瑞龄译. 石泰安：1961年重刊〈拔协〉—桑耶古代编年史的引言和摘要[J]. 清前期治藏政策探赜[G]. 中国藏学出版社，2012：280-291。

[31] པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས། དབའ་བཞེད་ཀྱི་མཚམས་སྦྱོར།[J] དབའ་བཞེད་བཞུགས་སོ།[G] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུང་ཁང་། 2010ལོ། ཤ6

[32] དཔེར་ན། རྨེ་རུ་ཡུལ་ལྷ་ཐར་གྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས། བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས་དཔྱད་བརྗོད་དང་ལོ་རྒྱུས་རིག་གཞུང་གི་ཤུལ་བཞག་ཡིག་ཆ་ཞིབ་འཇུག[G] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོ། ཤ132

[33] དབུས་པ་བློ་གསལ། ཆོས་འབྱུང་།[M] དབའ་བཞེད་བཞུགས་སོ།[G] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤ275

[34] ལྡེའུ་ཇོ་སྲས། ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤ98-99 མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་གྱིས་《མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》འདི་བརྩམས་པའི་ལོ་ཚིགས་སྐོར་ལ་ཆོས་འབྱུང་ད་གའི་བསྟན་རྩིས་སྐོར་གླེང་བའི་ནང་དོན་ལ་གཞིགས་ཏེ་1261ལོར་ཡོངས་སུ་གྲུབ་པར་བཞེད། མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་གྱིས་བརྩམས། བདེ་ཁང་བསོད་ནམས་ཆོས་རྒྱལ་གྱིས་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར། ཅན་ལྔ་ཞེས་པའི་དཔེ་རྙིང་ལས་འཕྲོས་པའི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་འབྱུང་ཁུངས་དང་འབྲེལ་བའི་གཏམ་རྒྱུད་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ།[J] ཤ94

[35] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ227

[36] ལས་ཆེན་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། བཀའ་གདམས་ཆོས་འབྱུང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ།[M] ཤ126

[37] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།[M] ཤ241

[38] བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས། མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་།[M] ཤ3

[39] ལྡེའུ་ཇོ་སྲས། ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན།[M] ཤ98-99

[40] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ227

[41] དབུས་པ་བློ་གསལ། ཆོས་འབྱུང་།[M] ཤ277ཤ286

[42] རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ངག་དབང་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ། དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས།[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོ། ཤ78

[43] དེའི་སྐོར་ལ་《ལྷོ་ཁའི་གྲགས་ཅན་མི་སྣ་རིམ་བྱོན་གྱི་མཚན་བརྗོད་ཉི་ཁུག་གི་རྒད་པོ་དང་མོས་པའི་གཏམ》ཞེས་པའི་ནང་དུ་ཁུ་སྟོན་གྱིས་མཛད་པའི་བརྩམས་ཆོས་ལ་《བསྟན་བཅོས་རིན་ཆེན་བང་མཛོད》དང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་《ལོག་གནོན་ཆེན་མོ》ཞེས་ཐ་དད་ཡིན་ཚུལ་གསུངས་ཡོད། འོན་ཀྱང་དེབ་འདིའི་རྩོམ་སྒྲིག་གནང་མཁན་གྱིས་སྒྲུབ་བྱེད་གང་ཡང་བཀོད་མེད་པས་ཡིད་རྟོན་དཀའ་བ་ཡིན། ཟར་ཤར་ཨོ་རྒྱན་རྡོ་རྗེས་བསྒྲིགས། ལྷོ་ཁའི་གྲགས་ཅན་མི་སྣ་རིམ་བྱོན་གྱི་མཚན་བརྗོད་ཉི་ཁུག་གི་རྒད་པོ་དང་མོས་པའི་གཏམ།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013ལོ། ཤ26

[44] 参见孙钦善.中国古文献学[M].北京大学出版社，2006：198-243；杜泽逊.文献学概要（修订本）[M].中华书局，2008：176-182.

[45] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ192

[46] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ196

[47] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ219

[48] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ224

[49] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ226

[50] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ227

[51] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ238

[52] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ255

[53] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ276

[54] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ301

[55] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ302

[56] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ302

[57] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ304

[58] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ304

[59] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ316

[60] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ317

[61] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ318

[62] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ320

[63] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ321

[64] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ356

[65] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ358

[66] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ364

[67] དེ་ཡང་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་ལ་སྲས་ལྔ་ཡོད་པ་ལས་སྔ་བ་གཉིས་ནི་གྲོངས་པ་ཀུན་གྱིས་གྲགས། འོན་ཀྱང་ཁྲི་རལ་པ་ཅན་དང་། གཙང་མ། དར་མ་གསུམ་གཅེན་གཅུང་དབྱེ་བ་ཇི་ལྟར་ཕྱེ་དགོས་མིན་དེབ་ཐེར་ཆོས་འབྱུང་ཁག་ཏུ་ཤོད་སྲོལ་མི་འདྲ་བ་ཡོད། དེར་གུས་པས་《མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》ལ་གཞིགས་ཏེ་བཀོད་པ་ཡིན། མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ359

[68] ཚིགས་བཅད་འདིའི་རྗེས་སུ་ཚིག་དུམ་ཁ་ཤས་ཡོད་མོད། དེ་དག་ནི་མཁས་པ་ལྡེའུས་གོང་གི་ཚིག་བཅད་དུམ་བུ་འདི་ཡི་འགྲེལ་བཤད་ཙམ་ཡིན། དེར་བརྟེན། གུས་པས་《ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ》ཡི་ནང་དོན་གུང་བསྒྲིགས་དུས་མཁས་པ་ལྡེའུ་ཡི་གསུང་དེ་དག་ནང་དུ་འདུས་མེད།

[69] མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] ཤ372-374

ཡོང་ཁུངས། བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་རིག་དེབ།

– – – – –