ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་འཕྲོས་མོལ་ཉམས་འགྱུར་གྱི་རོལ་རྩེད།

༄༅། །ནཱ་ཊྱ་ཤཱ་སྟྲོ་པཱ་དྒྷཱ་ཏོ་ར་ས་བྷཱ་བ་བི་ལཱ་སཿ།
नाट्यशास्त्रोपाद्घातो रसभावविलासः

གནད་བསྡུས།

རྩོམ་ཡིག་འདིར་བཅུ་ཕྲག་རིག་པའི་གནས་ལས་ཟློས་གར་གྱི་རིག་པ་སྟོན་པའི་གཞུང་ལུགས་《ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས།》ཀྱི་སྤྱི་རྣམ་ངོ་སྤྲོད་དང་ལྷན། ཟློས་གར་གྱི་ངེས་ཚིག་དང་གལ་གནད། ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་བྱུང་བ་རགས་རིམ། ད་ཕན་རང་རེའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གི་དཀྱིལ་འཁོར་ཁྲོད་དུ་ཟློས་གར་གྱི་འཁྲབ་གཞུང་འབའ་ཞིག་ལས། བསྟན་བཅོས་ཚད་ལྡན་ཞིག་མེད་པའི་སྟོང་ཆ་ཁ་སྐོང་དགོས་སྐོར་བཅས་འཕྲོས་མོལ་དུ་གླེང་ཡོད་དོ། །

གནད་ཚིག

འཁྲབ་སྟོན། གར་ཚུལ། གར། གླུ། དབྱངས། རོལ་མོ། གཏམ་བརྗོད། གཟུགས་བརྙན།

སྔོན་གྱི་མཆིད།

མི་བསྲུན་བླུན་པོས་རྣོ་བོའི་སྟ་རེས་ཁྱེད་སྐུ་བརྩེ་མེད་སིལ་བུར་བྱས་ཀྱང་བྱམས་པའི་རྟུལ་ཞུགས་བློ་ནས་བཏང་སྟེ་སྡང་བའི་སྤྱན་ལོག་ཙམ་ཞིག་དགྲ་ལ་གཡོ་བའི་བློ་སྟོབས་བྲལ། །
མཛའ་བཤེས་གཉེན་གྱིས་འཇམ་པའི་ལག་པས་སྐུ་ལ་ཙན་དན་དལ་བུར་བྱུགས་ཀྱང་ཉེ་བའི་སེམས་བསྐྱེད་ཡིད་ལ་བཏེགས་ཏེ་དགའ་བའི་གཏམ་སྙན་ཙམ་ཞིག་འཛུམ་པའི་ཞལ་ནས་སྨྲ་བ་མེད། །
བརྩེ་བའི་སྤྱན་རས་སྣུམ་པའི་ཉིན་བྱེད་གཟི་བྱིན་འབར་བའི་དཀྱིལ་འཁོར་ལ་ཆགས་དགྲ་གཉེན་ཆུ་སྐྱེས་གཅིག་ཏུ་སྐྱོང་ལ་ཉེ་རིང་མི་མངའ་ཀུན་ཀྱང་བྱམས་པའི་ཀློང་ནས་དོར་མ་མྱོང་། །
ཚངས་དབང་བརྒྱ་བྱིན་ཁྱབ་འཇུག་སྤྱི་བོར་ཞབས་སེན་ཟླ་བའི་འོད་ཀྱི་རྣམ་གནོན་རབ་མཛེས་བླང་དོར་ཀུ་མུད་ལྷུག་པར་གྲོལ་མཁས་ལྷ་ཡི་ལྷ་མཆོག་གཽ་ཏམ་མས་བདག་ཅག་སྲུངས། །

མེས་པོ་གདོང་བཞིའི་ཞལ་སྒོ་ལས་འོང་བའི། །
ཟློས་གར་རིག་བྱེད་གངྒའི་ལྷ་མོ་དེ། །
བྷ་ར་ཏ་ཞེས་སྐལ་ལྡན་ཤིང་རྟ་ཡིས། །
བག་མར་བསུས་པའི་དགའ་སྟོན་བལྟ་བར་བྱ། །

ཞེས་ཡུལ་དམ་པ་ལ་ཤིས་བརྗོད་ཀྱི་ཚིགས་སུ་བཅད་པའི་གླུས་རྩོམ་པའི་སྦྱོར་བའི་སྔུན་བསུས་ཏེ། འདིར་སྨྲ་བའི་འབབ་སྟེགས་ཅུང་ཟད་གཡོ་བར་བྱ་བ་ཡང་། རིག་པའི་གནས་ཀུན་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་པའི་སྙིང་པོའམ་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཉིང་ཁུར་འབོད་པ་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ནི།  འཕགས་ཡུལ་གྱི་པཎྜི་ཏ་མཁས་པ་འདུས་པའི་དབུས་སུ་རིག་བྱེད་ལྔ་པ་ཞེས་མཚན་དུ་སྙན་པར་བྱས་ཤིང་།[1] སྐྱེས་བུ་གང་ཞིག་བསྟན་བཅོས་འདིའི་གཞུང་ལུགས་དང་ལག་ལེན་ལ་ཡང་དག་པར་མངའ་བརྙེས་ཚེ། དེས་རིག་པའི་གནས་ཀུན་དང་ཁྱད་པར་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་རྣམ་གཞག་དང་སྦྱོར་བ་ཀུན་ལ་སྨྲ་བའི་དབང་འབྱོར་ཞེས་གྲགས། དེ་ཡང་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནིའི་《ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས།》ལས། ཟློས་གར་འདིར་གང་མི་མཐོང་བའི། །ཤེས་བྱ་དེ་མེད་བཟོ་དེ་མེད། །རིག་པ་དེ་མེད་སྒྱུ་རྩལ་མེད། །སྦྱོར་བ་དེ་མེད་ལས་དེའང་མེད། །[2]ཅེས་ཞལ་གྱིས་འཆེས་པ་ལྟར། ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ནི་ཟློས་གར་གྱི་སྒྱུ་རྩལ་ཁོ་ན་ཙམ་མིན་པར་བརྗོད་བྱའི་སྟེང་ནས་དུས་གསུམ་གྱི་སྡེ་བཞིའི་ཕུན་ཚོགས་མཐའ་དག་དོན་དུ་བྱས་ཤིང་། བརྗོད་ཚུལ་གྱི་སྒོ་ནས་སྙན་ངག་དང་། འཁྲབ་སྟོན། གར་ཚུལ། གར། གླུ། དབྱངས། རོལ་མོ། གཏམ་བརྗོད། གཟུགས་བརྙན། རི་མོ། བརྐོས་དཀྲོལ་སོགས་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་བྱེ་བྲག་ཐམས་ཅད་དེར་བསྡུས་ལ།  ཉམས་འགྱུར་གྱི་ཐོག་ནས་བརྗོད་ན་འཇིག་རྟེན་པའི་ཆགས་སྡང་རྨོངས་གསུམ་ལས་བྱུང་བའི་དགའ་སྐྱོ་སྡུག་གསུམ་གྱི་རོ་ཉམས་ཀུན་དེར་ཚང་བ་དང་།[3]  སྦྱོར་དངོས་ཀྱི་འབྲས་བུའི་ཕྱོགས་ནས་སྨྲས་ནའང་མཁས་པ་ནས་བྱིས་པའི་བར་ཡིད་འཕྲོག་ཅིང་མགུ་བར་བྱེད་ལ།[4] ཆོས་ནོར་སྙན་གྲགས་འཕེལ་བའི་འབྲས་བུ་རྗེས་སུ་ཐོབ་ཅིང་། འཇིག་རྟེན་དུ་འབྱུང་བར་འགྱུར་བའི་ལས་ཀུན་ཀྱང་མན་ངག་གི་ཚུལ་དུ་སྟོན་པར་བྱེད་པ་སོགས་ལས།[5]  ཟློས་གར་གྱི་གཞུང་ལུགས་ལ་ཤེས་བྱ་ཀུན་ཏུ་ཁྱབ་པའི་མཛོད་ཅེས་མིང་དུ་སྙན་པར་གྲགས་པའང་དོན་ལ་གནས་སོ། །

དེ་ལྟར་འཕགས་པའི་ཡུལ་གྱི་ཤེས་རིག་གི་དཀྱིལ་འཁོར་ཆེན་མོའི་ལྟེ་བར་ངོས་སུ་འཛིན་ཞིང་། ཆོས་འཇིག་གང་གི་ཐད་ནས་ཀྱང་རིན་ཐང་དང་གོ་བབ་ཤིན་ཏུ་མཐོ་པོར་འཇོག་ལ། རྣམ་གཞག་དང་ལག་ལེན་གང་གིས་ཆ་ནས་ཀྱང་དར་རྒྱས་ཆེས་ཆེར་ཡོད་པའི་རིག་པའི་གནས་ཤིན་ཏུ་འགང་ཆེ་བ་ཞིག་ཡིན་མོད། རང་རེའི་བོད་དུ་ནི་དེའི་ཡན་ལག་གི་ཕྱོགས་ཙམ་ལས་ཆ་ཚང་བ་ནི་ཇི་བཞིན་མ་བྱུང་།[6] དེ་ལྟར་ནའང་བོད་ལ་གནའ་སྔ་མོ་ནས་ལོ་རྒྱུས་ཤིན་ཏུ་རིང་བ་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་གར་འཆམ་དང་། བུད་དཀྲོལ་རྡུང་གསུམ་གྱི་རོལ་མོའི་སྦྱོར་བ་སྣ་ཚོགས་ཤིག་ཡོད་ངེས་ཤིང་། ཕྱིས་ནང་པའི་གསང་སྔགས་རྡོ་རྗེ་ཐེག་པའི་བསྟན་པ་ཆེས་ཆེར་དར་བ་ལས་དེའི་ལུགས་སུ་བྱས་པའི་རྡོ་རྗེའི་གར་དང་དབྱངས་རོལ་སོགས་ཀྱི་རྣམ་གཞག་དར་ཡོད་མོད།[7] དེ་རྣམས་ནི་ཟློས་གར་གྱི་ཡན་ལག་ཙམ་ལས་ཟློས་གར་མཚན་ཉིད་པ་ནི་མ་ཡིན། དེ་བཞིན་ཕྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པའི་སྐབས་བོད་དུ་བཅུ་ཕྲག་རིག་པའི་ཤིང་རྟའི་སྲོལ་འབྱེད་ས་སྐྱ་པཎྜི་ཏ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་(༡༡༨༢-༡༢༥༡)གྱི་སྐུ་རིང་ལ་ལེའུ་གསུམ་གྱི་བདག་ཉིད་ཅན་གྱི་《རོལ་མོའི་བསྟན་བཅོས།》མཛད་ཅིང་།[8] གང་ཉིད་ཀྱང་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་འཆད་པར་མཁས་ལ་ཞལ་བཞེས་མཛད་ཀྱང་། རོལ་མོའི་བསྟན་བཅོས་སུ་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་དབྱངས་འདྲེན་པའི་ཕྱོགས་ཙམ་ཏེ།[9] དབྱངས་ཀྱི་ངེས་པ་བདུན་དང་གླུ་ཚིག་གི་སྦྱོར་བ་སྤེལ་ཚུལ་རྒྱན་གྱི་རྣམ་གཞག་སྐོར། དེ་འབྲེལ་སྦྱོར་བ་གཏན་ལ་དབབ་པའི་རྣམ་གསལ་གྱི་མཚན་གཞི་བཅས་རྣམ་གཞག་ཉུང་ངུ་ཙམ་ལས་མ་བྱུང་། དེ་ནི་ཟློས་གར་གྱི་ཕྱིའི་ཡན་ལག་ཙམ་དུ་སོང་བས་དེས་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་མཚན་ཉིད་ཚང་བ་ཞིག་གྲུབ་པར་གོ་མ་ཆོད་དོ། །

དེ་རྗེས་ས་པཎ་གྱི་དངོས་སློབ་ཡར་ལུང་ལོ་ཙྪ་བ་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན་(༡༢༤༢-༡༣༤༦)གྱིས། བལ་ཡུལ་གྱི་པཎྜི་ཏ་ཆེན་པོ་ཀཱིརྟྟི་ཙནྡྲར་གཏུགས་ཏེ། འཕགས་ཡུལ་གྱི་སློབ་དཔོན་འཆི་མེད་སེང་གེའི་མཛད་པའི་《མིང་དང་རྟགས་རྗེས་སུ་བསྟན་པའི་བསྟན་བཅོས་འཆི་མེད་མཛོད།》ཅེས་བྱ་བའི་མངོན་བརྗོད་ཀྱི་གཞུང་ལུགས་ཆེན་མོ་དེ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་ནས་རང་རེའི་སྐད་དུ་ཆ་ཚང་བར་བསྒྱུར་བ་ནས།[10] ཟློས་གར་གྱི་མིང་གི་དབྱེ་བ་དང་འབྲེལ་ཏེ་ཟློས་གར་ལས་བྱུང་བའི་གར་དང་དབྱངས། རོལ་མོ་དང་ཉམས། མཚམས་སྦྱོར་དང་ཡན་ལག་གི་སྒོ་སོགས་རྣམ་གཞག་མདོར་བསྡུས་ཙམ་ཐོག་མར་བྱུང་། དེ་ནས་ཕྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་གྱི་སྨད་ཙམ་དུ་ཤོང་སྟོན་ལོ་ཙྪ་བ་རྡོ་རྗེ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་རྒྱན་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཆེན་མོ་《སྙན་ངག་མེ་ལོང་མ།》ཆ་ཚང་བ་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ཞིང་། དེའི་ལེའུ་དང་པོ་ཐུན་མོང་བའི་རྒྱན་བཤད་པ་ལས་སྙན་ངག་ཆེན་པོའི་མཚན་ཉིད་སོགས་འཆད་པའི་གནས་སྐབས་སུ། ཇི་ལྟར་ཟློས་གར་གྱི་བརྗོད་བྱ་ལ་ཚང་དགོས་པའི་ཆ་རྐྱེན་དང་མཚུངས་པ་ཕྱོགས་ཙམ་བསྟན་ཞིང་།[11] དེ་མཚུངས་ལེའུ་གཉིས་པ་དོན་རྒྱན་སོ་ལྔའི་མཇུག་ཏུ་ཟློས་གར་གྱི་མཚམས་སྦྱོར་གྱི་ཡན་ལག་མདོར་ཙམ་རྒྱན་གྱི་ཁུངས་སུ་བསྟན་པ་ནི།[12] བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་ཁྲོད་ཟློས་གར་གྱི་གཞུང་ལུགས་སླེབས་པ་ཐོག་མའི་གྲས་སུ་བརྩི་ཆོག །

དེ་དང་ཕྱོགས་མཚུངས་དུས་སྐབས་དེའི་སྔ་རྗེས་སུ་ཟློས་གར་གྱི་བརྩམས་ཆོས་ཀྱང་། བདག་ཅག་གི་ཐུབ་པའི་སྐྱེས་རབས་བརྗོད་བྱར་བྱས་ནས་བརྩམས་པའི་སློབ་དཔོན་ཙནྡྲ་གོ་མིའི་《འཇིག་རྟེན་དགའ་བའི་ཟློས་གར།》དང་།[13] རྒྱལ་པོ་དགའ་བ་འཕེལ་གྱི་《ཀླུ་ཀུན་ཏུ་དགའ་བའི་ཟློས་གར།[14]》གཉིས་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་བ་ལས། ད་གཟོད་ཟློས་གར་གྱི་མཚན་ཉིད་ཚང་བའི་བརྩམས་ཆོས་བོད་དུ་བྱུང་ཞིང་། བོད་ཀྱི་མཁས་པ་སྔ་ཕྱི་རིམ་པས་གོང་གསལ་ཟློས་གར་འཁྲབ་གཞུང་གཉིས་པོ་དེར་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་སུ་འབོད་ཀྱང་། དེ་གཉིས་ནི་ཟློས་གར་གྱི་གཞུང་ལུགས་སུ་ཇི་ལྟར་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་མཚན་ཉིད་ཀྱི་རྒྱ་ལས་མ་འགོངས་པར། བརྗོད་བྱ་གང་རུང་ཞིག་འཁྲབ་གཞུང་དུ་བྱས་ནས་བརྩམས་པའི་ཟློས་གར་གྱི་སྦྱོར་བ་ཙམ་ཞིག་ཡིན། དེ་ཡང་ཀླུ་ཀུན་ཏུ་དགའ་བའི་ཟློས་གར་ལ་མཚོན་ན། གཞུང་དངོས་ལ་འཁྲབ་ཚན་དྲུག་དང་དབུ་རྩོམ་པའི་འཁྲབ་ཚན་དང་བཅས་ཁྱོན་ལེའུ་བདུན་ལས་གྲུབ་ཅིང་། སྣོད་གཙོ་བོ་[15]འདྲེན་པ་སྤྲིན་གྱི་གཞོན་པའི་བྱང་ཆུབ་སེམས་པའི་སྤྱོད་པ་མཚོན་པའི་ཟློས་གར་གྱི་འཁྲབ་གཞུང་ཞིག་ལས། ཟློས་གར་གྱི་མཚན་ཉིད་སྟོན་པའི་བསྟན་བཅོས་ནི་མིན། དེས་ནའང་སི་ཏུ་པཎ་ཆེན་ཆོས་འབྱུང་གནས་ཀྱིས་མངོན་བརྗོད་འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་འགྲེལ་བ་འདོད་འཇོའི་བ་མོར་རྒྱ་གར་གྱི་《ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་རིན་ཆེན་མཛོད།》ལས་བྱུང་བའི་རྩོམ་རིག་ལ་མཁོ་ངེས་ཀྱིས་གཞུང་ཚན་འགའ་བསྒྱུར་འདུག་མོད། དེ་རྣམས་སྦྱོར་བ་དངོས་ཀྱི་ལག་ལེན་དུ་བཀོལ་བ་ནི་མཐོང་དུ་མེད་ལ། མཐའ་ན་བརྗོད་དོན་ཇི་བཞིན་གོ་མཁན་ཡང་དཀོན་ཚོད་དུ་གདའ།

གཞན་ཡང་མཁས་པ་འགའ་རེས་བོད་ལ་ཟློས་གར་མཚན་ཉིད་པ་མེད་པའི་རྒྱུ་མཚན་དུ། བོད་ལ་སྐད་རིགས་གཅིག་ལས་མེད་པ་སྒྲུབ་བྱེད་དུ་བཀོད་པ་ནི།[16] ཟློས་གར་ཤེས་ན་སྐད་རིགས་ལ་མི་རྨོངས་ཞེས་པའི་སྐད་རིགས་དེ་ལེགས་སྦྱར་སོགས་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་རིགས་ཆེན་པོ་བཞི་ཁོ་ནར་གོ་བའི་སྐྱོན་ལས་བྱུང་། གང་ལྟར་ས་པཎ་གྱི་རོལ་མོའི་བསྟན་བཅོས་དང་ཤོང་སྟོན་གྱི་མེ་ལོང་མ། དེ་བཞིན་ཀླུ་ཀུན་ཏུ་དགའ་བའི་ཟློས་གར་སོགས་བྱུང་བའི་རྐྱེན་ལས། བོད་ཀྱི་ཐུན་མོང་མིན་པའི་འཚོ་བ་དང་མི་གཤིས། མཛེས་དཔྱོད་བལྟ་སྟངས་སོགས་མི་རིགས་རང་གི་མཛེས་རྟོག་དང་རོ་ཉམས་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་ཟློས་གར་གྱི་འཁྲབ་གཞུང་སྣ་ཚོགས་ཤིག་རིམ་པས་བྱུང་ཞིང་། ཁྱད་པར་གྲུབ་པའི་དབང་ཕྱུག་ཆེན་པོ་ཐང་སྟོང་རྒྱལ་པོའི་(༡༣༦༥-༡༤༨༥) སྐུ་རིང་ལ་འཇིག་རྟེན་མི་ཆོས་ལས་བྱུང་བའི་དགྲ་བཏུལ་གཉེན་སྐྱོང་གི་དགའ་སྐྱོ་ཆགས་སྡང་བརྗོད་སྙིང་དུ་བྱས་པའི་ཟློས་གར་རམ། ཨ་ཅེ་ལྷ་མོར་གྲགས་པའི་བོད་ཀྱི་དམངས་ཁྲོད་ཟློས་གར་གྱི་སྒྱུ་རྩལ་རྣམ་ཐར་དུ་འབོད་པ་ཁག་རིམ་པས་བྱུང་བའོ། །[17]

དེ་ལྟར་རིམ་པས་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གི་ཁྲོད་ཟློས་གར་གྱི་མིང་དུ་བཏགས་པའི་བརྩམས་ཆོས་སུ་གཏམ་པདྨའི་ཚལ་གྱི་ཟློས་གར་དང་། དགེ་ལེགས་སུ་བྱེད་པའི་གཏམ་འཇིག་རྟེན་ཀུན་ཏུ་དགའ་བའི་ཟློས་གར།[18] བོད་ཀྱི་ལྷ་མོའི་ཟློས་གར་ཀྱི་འཁྲབ་གཞུང་ཕྱོགས་བསྒྲིགས།[19] ཟློས་གར་རང་འབྱུང་ཁམས།[20] ཟློས་གར་དུས་ཀྱི་མེ་ལོང་།[21] ཟློས་གར་དུས་ཀྱི་བཀའ་ཆད།[22] ཐོན་མི་སམྦྷོཊ།[23] བོད་ཀྱི་ཟློས་གར་གཞས་མ་གཏམ་འདེམས་སྒྲིག[24] བོད་ཀྱི་ཟློས་གར་ངོ་སྤྲོད།[25] བྱ་ལེན་མ་མངོན་པར་ཤེས་པའི་ཟློས་གར།[26] བོད་ཀྱི་ལྷ་མོའི་ཟློས་གར་བློ་གསལ་འཇུག་སྒོ་སོགས་ཟློས་གར་གྱི་འཁྲབ་གཞུང་སྣ་ཚོགས་ཤིག་བྱུང་ཞིང་། དེ་རྣམས་ཀྱང་མཚོན་བྱ་དོན་གྱི་སྒོ་ནས་སྐྱོ་བའི་ཟློས་གར་དང་། སྤྲོ་བའི་ཟློས་གར། དགའ་སྤྲོ་གཉིས་ལྡན་གྱི་ཟློས་གར་སོགས་དང་། མཚོན་བྱེད་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་སྟེང་ནས་གཏམ་བརྗོད་ཟློས་གར། ལྷ་མོའི་ཟློས་གར། རྣམ་ཐར་ཟློས་གར། གཞས་མ་གཏམ་གྱི་ཟློས་གར། གླུ་གར་གྱི་ཟློས་གར་བཅས་ནང་དོན་ཕུན་སུམ་ཚོགས་ལ། མི་རིགས་རང་གི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པ་སྣ་ཚོགས་ཤིག་བོད་སྐད་དུ་བཞུགས་ཀྱང་།[27] དེ་དག་ཐམས་ཅད་ནི་གོང་ཞུས་ལྟར་ཟློས་གར་གྱི་འཁྲབ་གཞུང་ཙམ་ཡིན། དེ་མིན་དུས་ཕྱིས་ཀྱི་རྩོམ་རིག་གྱི་དཔྱད་བརྗོད་སྐོར་ཞིག་ཏུ་རྒྱ་ནག་དང་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་ཟློས་གར་རིག་པ་ལས་བྱུང་བའི་རྣམ་གཞག་ཐོ་རེ་ལོང་ངེ་བ་ཙམ་འཁོད་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཁ་ཤས་མཇལ་དུ་ཡོད་པ་ཙམ་ལས། འཛམ་གླིང་གི་ཟློས་གར་རིག་པའི་དབུས་ཉི་མ་དང་ཟླ་བ་ལྟ་བུའི་གཟི་བྱིན་འབར་བའི་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནིའི་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་སྐོར་ལ་བཤད་པ། ད་ཕན་རང་རེའི་སྐད་དུ་མཇལ་རྒྱུ་ཤིན་ཏུ་དཀོན་པའི་ཚད་དུ་སོང་བས། འདིར་ཁོ་བོས་འཕྲོས་དོན་འཕྲོས་མོལ་གྱི་ཚུལ་དུ་མཁས་པ་ཆེན་པོ་བྷ་ར་ཏས་བྱས་པར་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་སྐོར་ལ་གླེང་ཅུང་ཙམ་སློང་བའི་ངལ་བ་དང་དུ་བླང་བར་བྱའོ། །

གཅིག ཟློས་གར་གྱི་ངེས་ཚིག་དང་དགོས་པ།

ཟློས་གར་ཞེས་པ་ནི་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་ལས་ནཱ་ཊྱཾ་དང་ལཱ་སྱཾ་གཉིས་ནི་གར་ཏེ། ན་ཊི་ལ་སི་དག་ལས་ཎྱཏ྄འོ། །ནྲྀ་ཏྱཾ་ནི་བྲོ་སྟེ། རྀཏ྄་མཐའ་ཉེ་ལས་ཀླྀ་པི་ཙྭིཏ྄་མ་ཡིན་པ་ལས་སོ། །ནཱཊྱཾ་སྟེ་ཟློས་གར་དུའང་བརྗོད་དོ།[28]ཞེས་བྱུང་བ་ལྟར། ནཱཊྱཾ་ཞེས་པའི་རྩ་བའི་དོན་ནི་འཇིག་རྟེན་པའི་ཀུན་སྤྱོད་ཀྱི་གནས་སྐབས་ཇི་སྙེད་པའི་རང་བཞིན་རྣམས། གར་དང་བྲོ། གླུ་དང་དབྱངས། གཟུགས་དང་རི་མོ་སོགས་ལུས་ངག་གི་མངོན་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་པའི་སྒོ་ནས་སྔར་བྱས་པའི་བྱ་བ་སླར་ཟློས་པའི་ཚུལ་གྱིས། གཞན་གྱི་ཡིད་ལ་ཉམས་འགྱུར་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་རྫོགས་པར་བྱེད་ཅིང་། སླད་མར་ལམ་སྟོན་དུ་ཕན་པའི་མན་ངག་དང་། འཕྲལ་དུ་རྩེད་འཇོ་སོགས་དགའ་སྟོན་གྱི་ཀུན་དགའ་བར་བྱེད་པའི་སྒྱུ་རྩལ་ཞིག་ལ་ཟེར། དེ་ཡང་ཡིན་ཏེ། དྲང་སྲོང་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནིའི་ཞལ་སྔ་ལས། འགྱུར་བ་སྣ་ཚོགས་ཕུན་སུམ་ཚོགས། །གནས་སྐབས་སྣ་ཚོགས་བདག་ཉིད་ཅན། །འཇིག་རྟེན་སྤྱོད་པ་ཟློས་བྱེད་པ། །ཟློས་གར་འདི་ནི་བདག་གིས་བྱས། །མཆོག་དང་དམན་དང་བར་མ་ཡི། །སྐྱེས་བུའི་ལས་ལ་ཡང་དག་བརྟེན། །ཕན་པའི་མན་ངག་བསྐྱེད་བྱེད་ཅིང་། །བརྟན་དང་རྩེད་མོ་བདེ་སོགས་བྱེད། །འདི་ནི་ཉམས་དང་འགྱུར་བ་དང་། །ལས་རྣམས་ཀུན་ལ་བྱ་བ་དང་། ། ཀུན་ལ་མན་ངག་སྟོན་བྱེད་ཅིང་། །ཟློས་གར་འཇིག་རྟེན་དུ་འགྱུར་རོ། །[29] ཞེས་དང་། འཇིག་རྟེན་གྱི་ནི་རང་བཞིན་གང་། །བདེ་བ་སྡུག་བསྔལ་དང་ལྡན་པ། །ཡན་ལག་སོགས་ཀྱི་[30]མངོན་ཚུལ་ལྡན། །ཟློས་གར་ཞེས་ཏེ་མངོན་པར་བརྗོད། །ལྷ་དང་ལྷ་མ་ཡིན་རྣམས་དང་། །རྒྱལ་པོ་རྣམས་ལ་བཟའ་ཚང་གིས། །བྱས་པ་རྗེས་སུ་ཟློས་པ་ལ། །འཇིག་རྟེན་ཟློས་གར་ཞེས་སུ་བྱ། ། ཞེས་སོགས་ལེགས་པར་གསུངས་པས་སོ། །[31]

དེ་མཚུངས་བོད་ཀྱི་མཁས་པའི་ཁྲོད་དུའང་ཟློས་གར་གྱི་ཚོམས་གཅིག་བཤད་པས་མཁས་པ་ནས་བྱིས་པའི་བར་གྱི་ཡིད་འཕྲོག་ཅིང་མགུ་བར་བྱེད་པ།[32] ལྷའི་གར་སྟེགས་སུ་ལྷའི་བུ་དང་བུ་མོ་རྣམས་ཀྱི་ལད་མོའམ་ས་གང་བགྱིས་ཏེ། ལྷའི་ཚིགས་སུ་བཅད་པ་དང་། དེའི་དོན་ལྷུག་པར་བཀྲོལ་ཏེ་བཤད་པ་རྣམས། སུམ་ཅུ་རྩ་གསུམ་པའི་ལྷའི་སྐད་སཾ་སྐྲི་ཏའི་གླུ་གར་རོལ་རྣམས་དང་བསྡེབས་ནས་སྒྱུར་བ་བྱེད་པ། སྡེ་བརྒྱད་སོ་སོའི་རྣམ་འགྱུར་ལད་ཟློས་ཀྱི་གར་དང་སོ་སོའི་སྐད་ཀྱི་གླུ་བཅད་ལྷུག་སྤེལ་མ་དང་། རོལ་མོ་དང་བསྡེབས་ནས་སྒྱུར་བར་བྱེད་པ་སྟེ་ཀླུ་དང་། དྲི་ཟ་དང་། ལྷ་མ་ཡིན་དང་། ནམ་མཁའ་ལྡིང་དང་། གནོད་སྦྱིན་དང་། མི་དང་། མི་མ་ཡིན་པ་རྣམས་ཀྱི་སོ་སོའི་སྐད་ཀྱི་གླུའི་ཁྱད་པར་གསལ་བ་སོགས་རྣམ་པ་བདུན་དུ་ལེན་པས་ན། ཟློས་གར་ཤེས་ན་སྐད་རིགས་ལ་མི་རྨོངས་པ་ཞེས་བྱའོ། །[33]ཞེས་དང་། འཇམ་མགོན་ཀོང་སྤྲུལ་གྱི་《ཤེས་བྱ་ཀུན་ཁྱབ།》ལས་ཀྱང་ལུས་ངག་གི་འགྱུར་བ་ལན་མང་པོ་ཟློས་ཀྱང་ཡིད་འཕྲོག་པའི་གར་དུ་གྱུར་པས་འགྲོ་བ་མཐོང་ཐོས་ཀུན་དགའ་བ་སྐྱེད་པའི་རོའམ་ཉམས་དང་ལྡན་པ་འཕགས་པའི་ཡུལ་དུ་ཟློས་གར་གྱི་རིག་པ་ཡ་མཚན་ཆེ་བར་གྲགས།[34] ཞེས། མདོར་ན་ཟློས་གར་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་ལས་ཟློས་ཞེས་པ་ནི། སྔོན་བྱུང་ཟིན་པའི་གཏམ་དང་ལོ་རྒྱུས་སོགས་འདྲེན་པ་སོགས་ཀྱིས་སླར་ཡང་བསྐྱར་ཟློས་ཀྱིས་ལྟད་མོ་བ་ཚོགས་པའི་འདུན་སར་འཁྲབ་སྟོན་བྱས་པའི་དོན་དང༌། གར་ཞེས་པ་ནི་སྒེག་སོགས་གར་གྱི་ཉམས་དགུ་ལ་བརྟེན་ནས་གང་འཁྲབ་པ་དེ་མངོན་སུམ་ལྟ་བུར་ཉམས་སུ་མྱོང་བར་བྱེད་པ་ལ་གོ་བ་ནི་ཞལ་མཐུན་ནོ། །

གཞན་ཡང་ནི་ཏྟ་(नृत्त) བྲོ་དང་(नृत्य) གར། གི་ཏ་(गीत) གླུ་བཅས་གསུམ་པོ་ལས་དང་པོ་ནི་ལུས་ཀྱི་ཡན་ལག་ཙམ་གྱི་སྟངས་སྟབས་ལ་གོ་ཞིང་། གཉིས་པ་ལུས་ཀྱི་མངོན་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་ཉམས་དང་འགྱུར་བས་བཏམས་ཏེ་གསལ་བར་བྱས་པ་ལ་ཟེར། དེ་མིན་གསུམ་པ་གླུ་ནི་སྐད་ངག་གི་ཉམས་འགྱུར་གྱི་སྟེང་དུ་བརྗོད་བྱ་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་གླུ་ཚིག་དོན་དང་ལྡན་པ་ཚང་དགོས་པར་བཤད་ཅིང་། དེ་ཀུན་ཁྱད་ཆོས་སུ་ཚང་བ་གང་ཞིག་སྔོན་བྱུང་གཏམ་གྱི་བརྗོད་དོན་ལས་གཅིག་བསྡུས་ཀྱི་ཉིང་ཁུ་གཅུས་ཏེ། དེ་རྣམས་ལུས་ངག་གི་རྣམ་པར་རིག་བྱེད་དུ་མངོན་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་པའི་སྒོ་ནས་རྫོགས་པར་བྱས་པའི་བལྟ་བྱའི་སྙན་ངག་ལ་ཟློས་གར་དུ་འབོད་ཅེས་ཀྱང་ཟེར།[35] དེ་ལ་ཡང་། ཟློས་གར་རོལ་རྩེད་བྲོ་དང་ནི། །རྩེད་འཇོ་དང་ནི་འཆམ་པའོ། །བརྡ་གསུམ་གར་དང་གླུ་དང་ནི། །  རོལ་མོ་གར་བྱ་འདི་ནི་གསུམ། །ཞེས།[36] མདོར་ན་ཟློས་གར་ནི་གར་དང་གླུ་དང་རོལ་མོ་གསུམ་ལྷན་དུ་བསྡུས་ཞིང་། བརྗོད་དོན་གཏམ་གྱི་འགོ་མཇུག་བར་གསུམ་པོ་ཉམས་ཀྱི་རྟེན་གཞི་བྱས་ཏེ།[37] འདྲེན་པ་སོགས་སྣོད་དག་གིས་མངོན་ཚུལ་ཇི་སྙེད་པའི་སྒོ་ནས་བསྟན་ཞིང་། ཟློས་གར་རྩོམ་པོས་དངོས་ཡོད་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཚོ་བའི་ཉམས་མྱོང་དང་། བདེན་དོན་གྱི་མཛེས་པ་གསོན་ཉམས་ལྡན་པའི་སྒོ་ནས་མཚོན་པར་བྱས་ཏེ། འགྲོ་བ་མི་རྣམས་ལ་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་རོ་ཉམས་གསར་པ་ཞིག་སྩོལ་བའི་ཞོར་ལ། ལེགས་ཉེས་སྤང་བླང་གི་གོ་བསྐོན་སློབ་གསོ་གཏོང་བའི་སྤྱན་གྱི་ལོངས་སྤྱོད་དུ་འགྱུར་བའི་ཁྱད་དུ་འཕགས་པའི་སྒྱུ་རྩལ་ཞིག་ཡིན་ནོ། །

དེ་ལྟའི་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་དེ་པ་འཇིག་རྟེན་དུ་དགོས་པ་ཅིའི་སླད་བྱུང་ངམ་སྙམ་ན། དེ་ཡང་སྡུག་བསྔལ་གྱིས་ཁོར་མོ་ཡུག་ཅིག་ཏུ་མནར་བའི་འགྲོ་བ་རྣམས་ཀྱི་ཡིད་ལ་དགའ་བདེའི་ངལ་གསོ་སྟེར་བའི་སླད་དུ་འབྱུང་ཞེས་མཁས་པ་རྣམས་ཟེར། དེ་ཡང་《ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས།》ལས། སྡུག་བསྔལ་གྱིས་ཉེན་ངལ་བས་ཉེན། །མྱ་ངན་གྱིས་ཉེན་དཀའ་ཐུབ་ཅན། །ངལ་གསོ་བསྐྱེད་བྱེད་འཇིག་རྟེན་ན། །ཟློས་གར་འདི་ནི་འབྱུང་བར་འགྱུར། །ཆོས་དང་སྙན་གྲགས་ཚེ་འཕེལ་བྱེད། །ཕན་ཞིང་བློ་གྲོས་རྒྱས་པར་བྱེད། །འཇིག་རྟེན་མན་ངག་བསྐྱེད་བྱེད་པ། །ཟློས་གར་འདི་ནི་འབྱུང་བར་འགྱུར། ། རིག་བྱེད་རིག་པ་དེ་ལྟར་བྱུང་། །གཏམ་རྣམས་ཡོངས་སུ་སྦྱོར་བ་དང་།། ཐོས་པ་དྲན་པ་ཀུན་སྤྱོད་དང་། །མ་ལུས་དོན་རྣམས་སྦྱོར་བྱེད་ཅིང་། །འཇིག་རྟེན་དགའ་བ་སྐྱེད་བྱེད་པ། །ཟློས་གར་འདི་ནི་འབྱུང་བར་འགྱུར། །[38]ཞེས་བྱུང་བ་ལས་ཤེས་ནུས་པས་རྒྱས་པར་མ་སྤྲོས་སོ། །

གཉིས། ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་བྱུང་བ་རགས་རིམ།

རིག་བྱེད་རྩོམ་རིག་གི་དུས་སྐབས་སུ་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་དངོས་སུ་མེད་ཀྱང་ལྷ་རྣམས་ཀྱིས་གར་བྱེད་པ་དང་། གླུ་ལེན་པ། རོལ་མོ་འབུད་དཀྲོལ་རྡུང་གསུམ་བྱེད་པ། དེ་བཞིན་ཕན་ཚུན་རྩེད་དགའི་གཏམ་བྱེད་པ་སོགས་ནི་ཟློས་གར་གྱི་བྱུང་བའི་ཐོག་མའི་གཞི་རྟེན་དུ་བཤད། དེ་ལྟར་ཁམས་གོང་མའི་ལྷ་སོགས་ཀྱི་ཟློས་གར་གྱི་བྱུང་བ་རྣམས་འདིར་བརྗོད་མི་དགོས་པར། འགྲོ་བ་མི་ཉིད་ལ་མཚོན་ན་རང་གི་ཡིད་ཀྱི་མྱོང་ཚོར་ལུས་ངག་གི་རྣམ་པར་རིག་བྱེད་ལས་ཇི་ལྟར་མཚོན་པར་ནུས་པའི་སྐབས་དེ་ཤེད་ནས། དགའ་སྐྱོ་ཁྲོ་ཆགས་སོགས་ཀྱི་ཚོར་འདུ་ལས་གླུ་གར་དང་རོལ་མོའི་བྱ་བ་རྣམས་དེ་མུར་བྱུང་ཞིང་། དེ་ཉིད་རིམ་པས་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་སྣང་བརྙན་གཅིག་བསྡུས་ཀྱི་རང་བཞིན་དུ་སོང་བ་ལས། མཚན་ཉིད་ཚང་མིན་ལ་མ་ལྟོས་པར་ཟློས་གར་སོགས་བྱུང་བ་ནི་ཤེས་རིག་གི་འཕེལ་རྒྱས་སུ་འགྲོ་བའི་ཆོས་ཉིད་དུ་འཁུམས།

དེ་ལས་སྐབས་བབ་འཆད་པར་བྱ་བ་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་འདི་པ་འཇིག་རྟེན་དུ་བྱུང་བའི་ཚུལ་ཇི་ལྟར་ཡིན་ཞེ་ན། སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནིའི་《ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས།》ལས། ལྷ་དང་ལྷ་མིན་དྲི་ཟ་དང་། །གནོད་སྦྱིན་སྲིན་པོ་བྲང་འགྲོ་ཆེས། །འཛམ་བུ་གླིང་ནི་རབ་གནོད་ཅིང་། །འཇིག་རྟེན་སྐྱོང་བས་རབ་གནས་པར། །དབང་ཕྱུག་ལ་སོགས་ལྷ་རྣམས་ཀྱིས། །མེས་པོ་ལ་ནི་གསོལ་གྱུར་པ། །གང་ཞིག་ལྟ་འོས་མཉན་འོས་པའི། །རྩེད་མོ་བདག་ཅག་འདོད་འགྱུར་རོ། །[39] ཞེས་གསལ་བ་ལྟར། འཇིག་རྟེན་གྱི་མེས་པོ་ཚངས་པ་ཆེན་པོ་ལ་ལྷ་ཆེན་དབང་ཕྱུག་གིས་དབུས་ལྷ་དང་ལྷ་མིན་སོགས་ཀྱིས་ཇི་ལྟར་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་རྩོམ་པར་གསོལ་བ་བཏབ་པ་ལྟར། མེས་པོས་ཀྱང་རིག་པའི་གནས་ཐམས་ཅད་ཀྱི་སྙིང་པོ་གཅིག་ཏུ་བཏུས་པ་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་མཚན་དུ་གྲགས་པའི་གཞུང་ལུགས་མཛད་པར་གྲགས། །

དེ་ཡང་མེས་པོའི་ཞལ་སྔ་ནས། བསྟན་བཅོས་དོན་ཀུན་ཕུན་སུམ་ཚོགས། །སྒྱུ་རྩལ་ཀུན་ཀྱང་རབ་སྟོན་བྱེད། །རིག་བྱེད་ལྔ་པ་ཟློས་གར་ཞེས། །དེ་སྐད་བྱུང་བཅས་བདག་གིས་བྱ། །དེ་ལྟར་ལེགས་ལྡན་གྱིས་བསམས་ཏེ། །རིག་བྱེད་ཀུན་ཀྱང་རྗེས་སུ་དྲན། །རིག་བྱེད་བཞི་ཡི་ཡན་ལག་བྱུང་། །ཟློས་གར་རིག་བྱེད་དེ་ནས་བརྩམས།།[40] ཞེས། 《ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས།》ལས་བྱུང་བ་བཞིན་ཚངས་པས་རིག་བྱེད་ཀུན་གྱི་སྙིང་པོ་ཐམས་ཅད་ཡིད་ལ་བྱས་ཏེ། ངེས་བརྗོད་རིག་བྱེད་(ऋग्र्वेदः–पाठ्यतत्व) ནས་སྡེབ་སྦྱོར་སོགས་ཚིགས་སུ་བཅད་པའི་སྙིང་པོ་དང་། སྙན་ཚིག་རིག་བྱེད་(सामवेदः–गीततत्त्व) ལས་གླུ་གར་དང་རོལ་མོའི་སྙིང་པོ། མཆོད་སྦྱིན་རིག་བྱེད་(यजुर्वेदः–अभिनयतत्त्व) ལས་རིམ་གྲོ་དང་ཆོ་ག་ཕྱག་ལེན། དེ་བཞིན་ཕྱག་རྒྱ་དང་སྟངས་སྟབས། སྲིད་སྲུང་རིག་བྱེད་ལས་(अथर्ववेदः –रसतत्त्व) མན་ངག་དང་ཉམས་ཀྱི་རྣམ་གཞག་རྣམས་ལེགས་པར་བཏུས་ཏེ། རིག་བྱེད་ལྔ་པ་ཟློས་གར་གྱི་རིག་བྱེད་(नाट्यवेदः) ཅེས་པ་བསྟན་བཅོས་དང་སྒྱུ་རྩལ་ཀུན་གྱི་དོན་མ་ལུས་པར་ཚང་བའི་གཞུང་ཞིག་གསར་དུ་མཛད་པར་བཤད་དོ།།

དེ་ནས་ཚངས་པས་ལྷ་ཡུལ་དུ་ཟློས་གར་གྱི་འདུན་ས་བཙུགས་ཏེ། ལྷ་དང་ལྷ་མིན་གཡུལ་བྱས་པའི་གཏམ་རྣམས་འཁྲབ་གཞུང་དུ་བྱས་ཞིང་ལྷ་དང་ལྷ་མོ། དྲི་ཟ་དང་གནོད་སྦྱིན་སོགས་ཟློས་གར་གྱི་སྣོད་དུ་བྱས་ཏེ་མངོན་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་པའི་སྒོ་ནས་ཟློས་གར་གྱི་དགའ་སྟོན་རྒྱ་ཆེར་འཁྲབ། དེ་ནི་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་གཞིར་བཞག་ནས་འཁྲབ་པ་ནི་ཟློས་གར་གྱི་འཁྲབ་སྟོན་ཐོག་མ་དེ་ཡིན་པར་བཤད། དེ་རྗེས་བསྟན་བཅོས་དེ་པ་ལྷ་ཡི་ཡུལ་དུ་དར་ཏེ་དེའི་རྒྱུད་པ་འཛིན་པའང་ཚངས་པ་དང་། ཞི་བ། རི་སྐྱེས་མ། སྭ་བཱ་ཏི། ནཱ་ར་ད། ཏུམྦུ་རུ། ཀོ་ཧ་ལ། བཱ་ཏྶྻ། ཤཱ་ཎྜིལྱ། དྷཱུ་རྟི་ལ། ཏ་ཎ་ཌུ། ན་ནྡི། ཀ་ཤྱ་པ། བྲི་ཧ་སྤ་ཏི། ན་ཁ་ཀུ་ཊྚ། ཨ་ཤ་མ་ཀུ་ཊྚ། བཱ་ད་རཱ་ཡ་ཎ། སྭཱ་ཏི། ཤ་ཏ་ཀ་རྞཱི་སོགས་བྱུང་བར་གྲགས།[41] དེ་ནས་ཚངས་པས་ཇི་ལྟར་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནི་ལ་ཟློས་གར་གྱི་གཞུང་དེ་ཉིད་འཇིག་རྟེན་དུ་དར་ཁྱབ་བྱ་བའི་གནང་བ་སྟེར་བ་ལྟར། དེས་རང་གི་བུ་བརྒྱ་སོགས་ལ་བསླབས་ཏེ་གཞུང་དེའི་བརྒྱུད་པ་འཛིན་པ་བྱུང་བ་སོགས་གཏམ་རྒྱུད་སྙན་ལ་ཤིན་ཏུ་རིང་བ།[42] འོ་སྐོལ་ནང་པའི་ཐེག་པ་ཆེན་པོའི་གཞུང་《བྱམས་ཆེན་སྡེ་ལྔ།》ཞེས་བྱ་བའི་གཞུང་རྗེ་བཙུན་བྱམས་པ་མགོན་པོའི་དྲུང་ནས། འཕགས་པ་ཐོགས་མེད་ཀྱིས་གསན་ཏེ་མི་ཡུལ་དུ་གདན་དྲངས་པའི་བྱུང་བ་དང་ཆ་མཚུངས་པར་ཡོད་ཀྱང་། འདིར་ཡི་གེའི་ལས་སུ་ཆེ་བས་ཞིབ་པར་མ་འབྲི་བའི་ངལ་བ་མ་བྱས་སོ། །

དེ་ལྟ་ནའང་ཟློས་གར་གི་བསྟན་བཅོས་ལས་བཤད་པའི་གོང་གི་བྱུང་བ་དེ་ནི་ཕྱི་རོལ་རིག་བྱེད་པའི་ལྷ་སྒྲུང་ཙམ་དུ་སོང་བས། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བྱུང་བ་དངོས་ལ་སྦྱར་ནས་བཤད་ན་ཁུངས་འཁྱོལ་བར་དཀའ། དེས་ན་དེང་གིས་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚོས་བསྟན་བཅོས་དེ་ཉིད་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནི་རང་གིས་ཕྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་ལོ་༢༠༠ཡས་མས་སུ་བརྩམས་པའི་གཞུང་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད།[43] དེ་མིན་ཉམས་ཞིབ་པ་སྐོར་ཞིག་གིས་ནི་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནའི་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་མ་བྱུང་བའི་ཡར་སྔོན་ནས། ཤཻལཱ་ལྀན་(शैलालिन्)དང་། ཀྲ་ཤཱ་ཤི་བན྄(कृशाशिवन्)གྱི་བརྒྱུད་པ་ཞེས་པའི་ཟློས་གར་གྱི་རྒྱུད་པ་འཛིན་པ་གཉིས་ཡོད་ལ། དེ་རྣམས་ཀྱིས་བྱས་པའི་《ཟློས་གར་གྱི་མདོ།》ཞེས་པའི་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཤིག་ཡོད་པ། སྒྲ་པ་པཱ་ཎི་ནིའི་ལུང་སྟོན་པའི་བསྟན་བཅོས་ཆེན་མོ་《ལེའུ་བརྒྱད་པ།》ཞེས་པའི་བརྡ་སྤྲོད་པའི་གཞུང་དུ་གསལ་བས། གཅིག་བྱས་ན་བསྟན་བཅོས་དེ་ནི་བྷ་ར་ཏའི་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་གཞི་གདན་ལྟ་བུར་འགྱུར་ཡོད་ཅེས་ཀྱང་བཤད།[44]

ཡང་འདོད་ཚུལ་གཞན་ཞིག་ལ་《ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས།》མཛད་པོ་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནི་ཁོ་ན་མིན་པར། བྷ་ར་ཏའི་ཚོགས་ཀྱིས་བརྩམས་པར་ཡང་བཤད་དེ། རྒྱ་གར་ལྷོ་ཕྱོགས་ཏ་མིལ་གྱི་སྐད་ཡིག་ཐོག་《བྷ་ར་ཏ་ལྔ་པ།》ཞེས་པའི་བསྟན་བཅོས་རྙིང་པ་ཞིག་ཡོད་པའི་ནང་བྲི་དྷ་བྷ་ར་ཏ་དང་། ནནྡི་བྷ་ར་ཏ། ཀོ་ཧ་ལ་བྷ་ར་ཏ། དཏྟི་ལ་བྷ་ར་ཏ། མ་ཏངྒ་བྷ་ར་ཏ་བཅས་གང་ཟག་ལྔ་བྱུང་ཞིང་།[45] དེ་རྣམས་ཀྱིས་ལྷན་དུ་བྱས་པའི་ཟློས་གར་ལ་《བྷ་ར་ཏའི་ཟློས་གར།》ཞེས་འབོད་པ་དང་། དེ་ལས་ནནྡི་བྷ་ར་ཏ་ནི་ཟློས་གར་དང་གླུ་དབྱངས། བྲོ་གར། ཉམས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་སོགས་ལ་མཁས་པ་ཡིན་པར་འཕགས་ཡུལ་དུ་ཡོངས་སུ་གྲགས་པར་གསལ།[46] དེ་ལྟར་དེ་རྣམས་ཀྱིས་རྒྱུད་པ་འཛིན་པའི་སློབ་དཔོན་དང་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་འགྲེལ་མཛད་རིམ་པར་བྱུང་བ་ནི། སློབ་དཔོན་ཨུདྥ་ཌ། ལོ་ལླ་ཊ། ཤངྐུ་ཀ བྷཊྚ་ཏོ་ཊ། ཨ་བྷི་ན་བ་གུཔྟ། ཀི་ཏྟི་གྷ་ར། མཱ་ཏྲི་གུཔྟ། ཧ་རྵ། བྷ་ཊྚ་ཡནྟྲ། རཱ་ཧུ་ལ། ནཱནྻ་དེ་བ་སོགས་རིམ་པར་བྱོན་ནས་འཇིག་རྟེན་དུ་དར་རྒྱས་མཛད་པ་སོགས་སྐབས་གཞན་དུ་འཆད་པར་བྱའོ། །

གསུམ། ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་སྤྱི་རྣམ་ངོ་སྤྲོད།

འདིར་སྐབས་སུ་བརྗོད་པར་བྱ་བའི་སྙིང་པོ་ལ་གཞོལ་ན། དེ་ཡང་དྲང་སྲོང་ཆེན་པོ་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནིས་མཛད་པའི་《ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཆེན་མོར།》གཞུང་ཚད་ཤློཀ༦༠༠༠དང་ལེའུ་སུམ་ཅུ་སོ་དྲུག་གི་བདག་ཉིད་ཅན་དུ་གྲུབ་པ་ལས། ལེའུ་དང་པོ་ཟློས་གར་འཕེལ་རིམ་ (नाट्य उत्पति) རྒྱས་པར་བསྟན་ཏེ། ཟློས་གར་གྱི་རྒྱལ་པོ་ལྷ་ཆེན་དབང་ཕྱུག་ལ་མཆོད་བརྗོད་བསྟར་འབུལ་དང་ལྷན། ལྷ་རྣམས་ཀྱིས་ཇི་ལྟར་ཞུ་བ་བྱས་པ་ལྟར་མེས་པོ་ཚངས་པས་རིག་བྱེད་བཞི་དང་ཉེ་བའི་རིག་བྱེད་རྣམས་བཏུས་ཏེ། རིག་བྱེད་ལྔ་པ་ཟློས་གར་གྱི་རིག་བྱེད་ལེགས་པར་བརྩམས་ནས། དྲང་སྲོང་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནི་ལ་འཇིག་རྟེན་དུ་དར་སྤེལ་གྱིས་འགྲོ་བ་མི་རྣམས་མྱ་ངན་ལས་བྲལ་བ་དང་། ངོ་མཚར་སྤྲོ་སྣང་དགའ་མགུར་རོལ་བར་བྱེད་དུ་མངགས་པའི་སྐོར་ཞིབ་མོར་གསལ། ལེའུ་གཉིས་པར་ཟློས་གར་གི་འདུན་སམ་གར་སྟེགས་(नाट्यमण्डप) དང་། དེ་འབྲེལ་ཟློས་གར་ཁང་གི་རྣམ་པ་ལ་རིགས་མི་འདྲ་བ་གསུམ་སོགས་བཞེངས་སྐྲུན་ཇི་ལྟར་བྱ་བའི་སྐོར་རྒྱས་པར་བཤད། ལེའུ་གསུམ་པར་ཟློས་གར་གྱི་འདུན་སར་(रङ्गपूजा) ལྷ་རིགས་བཞི་བཅུ་ཞེ་ལྔས་ས་སྦྱོང་། ས་འདུལ། མཆོད་གསོལ། བཀྲ་ཤིས་སོགས་ཀྱི་ཆོ་ག་ཕྱག་ལེན་གྱི་རྣམ་གཞག་སྐོར་ལེགས་པར་བསྟན། ལེའུ་བཞི་པར་མེས་པོ་ཚངས་པའི་བཀའ་བསྒོས་བཞིན་དཔལ་བདེ་བྱེད་ཀྱིས་ལྷ་མིན་གྱི་གྲོང་ཁྱེར་གསུམ་བཅོམ་པ་ཞེས་དང་། འཆི་བ་མེད་པའི་བདུད་རྩི་བསྲུབས་པ་ཞེས་པའི་གར་(ताण्डव) གྱི་རྣམ་གྲངས་གཉིས་མངོན་པར་རོལ་ཞིང་། རང་གི་སློབ་མ་ཊཎྜུ་ཞེས་བྱ་བར་གར་སྟབས་ཀྱི་ཕྱག་ལེན་ངེས་པར་བསྟན་ལ། དེ་ལས་གར་གྱི་ཕྱག་རྒྱའི་རྣམ་གྲངས་བརྒྱ་དང་བརྒྱད་ཀྱི་དབྱེ་བ་རྣམས་རྒྱས་པར་བྱུང་། དེ་རྣམས་ཀྱང་བསྡུས་ཚེ་ཕྱག་རྒྱ་སུམ་ཅུ་རྩ་གཉིས་སུ་བསྡུས་ཚུལ་གྱི་སྐོར་སོགས་བྲོ་དང་གར་གྱི་རྣམ་གཞག་རྣམས་ཞིབ་མོ་རྣམ་འཐག་གིས་ཚུལ་དུ་བཤད། ལེའུ་བཞི་པར་ཟློས་གར་གྱི་གཞུང་དངོས་ལ་མ་འཇུག་པའི་སྔ་རོལ་དུ་གར་སྟེགས་ཀྱི་འདུན་སར་རོལ་མོ་བ་དང་གླུ་བ་གླུ་མ་རྣམས་ཀྱི་གནས་ཀྱི་གོ་རིམ་དང་། འཁྲབ་སྟོན་དངོས་ལ་འཇུག་པའི་སྐབས་ཐོག་མར་སྣོད་སུ་ཞིག་སྟེགས་བུའི་ཐོག་ཏུ་བསྐྱོད་པའི་རིམ་པ་དང་། དེ་བཞིན་མཆོད་བརྗོད་དང་ཤིས་བརྗོད་ཀྱི་ཚུལ་ལུགས་ཀྱི་རིམ་པ་ཇི་ལྟར་བྱ་བ། གར་པ་རྣམས་ཀྱིས་མེ་ཏོག་སྙིམ་པའི་ཕྱག་རྒྱ་དང་བཅས་གར་བྱ་བའི་རིམ་པ། གར་དབྱངས་ཀྱི་རིམ་པ་མ་འཆོལ་བར་འགྲིག་ཆགས་བྱ་བའི་གོ་རིམ། མདོ་འཛིན་པ་དང་བཞད་བགད་པ་ལ་སོགས་པ་རྣམས་གར་སྟེགས་སུ་ཇི་ལྟར་ཐོན་པའི་རིམ་པ་སོགས་སྟ་གོན་(पूर्वरङ्ग) གི་ཆོ་ག་རྣམས་ཞིབ་རྒྱས་སུ་བསྟན་ནོ། །

གཞན་ཡང་ལེའུ་དྲུག་པར་སྒེག་པ་སོགས་གར་གྱི་ཉམས་བརྒྱད་དང་།[47] དེ་རྣམས་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་ལྷ་དང་ཁ་དོག་གྱི་རྣམ་པ།[48] ཟློས་གར་དུ་ཉམས་རེ་རེ་ནས་ལུས་ངག་གི་མངོན་ཚུལ་ཀྱི་རྣམ་པ་ཕྲ་ཞིབ་ཀྱིས་བསྟན་ཞིང་།[49] ལེའུ་བདུན་པར་འགྱུར་བའི་རྣམ་གཞག་ལས་གནས་པའི་འགྱུར་བ་བརྒྱད། སྙིང་སྟོབས་ཀྱི་འགྱུར་བ་བརྒྱད། རྣམ་པར་འགྱུར་བ། རྗེས་སུ་འགྱུར་བ། རྣམ་པར་གཡོ་བའི་འགྱུར་བ་སུམ་ཅུ་རྩ་གསུམ་སོགས་[50]ལུས་ངག་གི་ཉམས་དང་མངོན་ཚུལ་དུ་ཇི་ལྟར་རྫོགས་པའི་རྣམ་གཞག་ཞིབ་ཕྲ་གསུངས། ལེའུ་བརྒྱད་པ་མངོན་ཚུལ་དངོས་བཤད་པ་ལ་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ལས་དྲང་སྲོང་གིས་དྲིས་པར། དེ་ནི་ཤེས་པས་ཟློས་གར་ན། །མངོན་ཚུལ་རིམ་པ་ཇི་ཙམ་བ།། མངོན་ཚུལ་ཡང་ནི་ཇི་ལྟར་བྱ། །དབྱེ་བ་ཇི་ཡོད་ཡོངས་སུ་གྲགས། །ཟློས་གར་མངོན་པར་ཚུལ་བསྟན་པ། །རྣམ་པ་བཞི་འོ་བྲམ་ཟེ་ཀྱེ། །དེ་ལ་ཟློས་གར་དབྱེ་བ་ནི། །སྣ་ཚོགས་དུ་མ་རབ་ཏུ་གནས། །ལུས་དང་ངག་དང་ཆས་གོས་དང་། །དེ་བཞིན་སྙིང་སྟོབས་འགྱུར་བ་སྟེ། །རྣམ་པར་བཞི་རུ་མངོན་ཚུལ་ནི། །ཡོངས་བརྟགས་ཤེས་བྱ་བྲམ་ཟེ་ཀྱེ། །འགྱུར་བ་དང་བཅས་བདག་གིས་ནི། །སྙིང་སྟོབས་གོང་དུ་བསྟན་ཟིན་ཏོ། །ལུས་ཀྱི་མངོན་ཚུལ་ཐོག་མ་རུ། །བདག་གིས་འཆད་དོ་མཉན་པར་གྱིས། །ལུས་ནི་རྣམ་གསུམ་ཤེས་བྱ་སྟེ། །ལུས་དང་ངག་དང་དེ་བཞིན་དུ། །ཡལ་ག་ཡན་ལག་ཉིང་ལག་ལྡན། །སྤྱོད་པས་བྱས་པ་ཉིད་དག་སྟེ། ། མགོ་ལག་རྐེད་པ་བྲང་ཁོག་དང་། །རྩིབས་ལོག་རྐང་པ་དང་ལྡན་པ། །ཡན་ལག་ཉིང་ལག་དང་ལྡན་པ། །ཡན་ལག་དྲུག་གོ་ཟློས་གར་བསྡུ། །མགོ་ལག་བྲང་ཁོག་རྩིབས་ལོགས་དང་། །རྐེད་པ་རྐང་པ་ཡན་ལག་དྲུག།།མིག་དང་སྨིན་མ་སྣ་དང་མཆུ། །མཁུར་ཚོས་ཀོ་སྐོ་ཉིང་ལག་ཡིན། །[51] ཞེས་ཐོག་མར་ལུས་ཀྱི་ཉིང་ལག་ངོས་འཛིན་དང་། དེ་ནས་མགོ་ཡི་མངོན་ཚུལ་བཅུ་གསུམ་དང་། མིག་གི་བལྟ་སྟངས་སོ་དྲུག མཆུ་ཡི་གཡོ་བ་དགུ། སྨིན་མ་འགུལ་ཚུལ་ལ་བདུན། སྣ་ལ་དྲུག མཁུར་ཚོས་ལ་དྲུག། མཆུ་ལ་དྲུག། འགྲམ་པ་བརྒྱད། སྨ་ར་ལ་དྲུག དེ་བཞིན་ཁ། གདོང་། མགྲིན་པ་སོགས་ཀྱི་ཉིང་ལག་གི་(उपाङ्ग)མངོན་ཚུལ་རྣམས་ཕྲ་ཞིང་ཕྲ་བར་ཟབ་རྒྱས་སུ་གསལ་ལོ།།

དེ་འབྲེལ་ལེའུ་དགུ་པར་རྐང་ལག་དང་སྐེད་སྐབས། བྲང་དང་གྲོད་པ་སོགས་སྟངས་སྟབས་སྐོར་བསྟན་པ་ལས། ལག་པ་རེར་ཕྱག་རྒྱ་སུམ་ཅུ་སོ་གཉིས་རེ་བྱས་པའི་ལག་པར་ཕྱག་རྒྱ་དྲུག་ཅུ་རེ་དྲུག་དང་།[52] སྐེད་སྐབས་བརྒྱད་སོགས་ཡན་ལག་གི་མངོན་ཚུལ་(अङ्ग) རྣམས་ཤིན་ཏུ་རྒྱས་པར་བཤད། ལེའུ་བཅུ་པར་ལུས་ཀྱི་ཡན་ལག་གཞན་དང་གཞན་གྱི་སྟངས་སྟབས་རྣམས་ལེགས་པར་གསལ། ལེའུ་བཅུ་གཅིག་ཏུ་རྐང་འགྲོས་(चारीविधान) ཀྱི་བྱེ་བྲག་སྟེ་རྐང་པའི་སྟངས་སྟབས་ས་ལ་བཅུ་དྲུག་དང་། མཁའ་ལ་བཅུ་དྲུག་སོགས་རོལ་མོ་དང་འཁྲབ་ཚན་གྱི་གནས་སྐབས་མི་འདྲ་བ་དང་བསྟུན་རྣམ་དབྱེ་ཐ་དད་པར་འགྱུར་བའི་ཚུལ་ཞིབ་པར་བསྟན། ལེའུ་བཅུ་གཉིས་པར་གར་སྟེགས་ཀྱི་དཀྱིལ་འཁོར་གྱི་མཚན་ཉིད་དང་རྐང་ལག་སོགས་ཀྱི་སྟངས་སྟབས་སྡེབ་སྦྱོར་(मण्डलविधान) སྐོར་རྣམས་ཤིན་ཏུ་རྒྱས་པར་གསལ། ལེའུ་བཅུ་གསུམ་པར་ལྷ་དང་རྒྱལ་པོ། སྐྱེས་པ་དང་བེུད། ཚངས་སྤྱོད་དང་བྲམ་ཟེ་སོགས་སྣོད་དང་། ཉིན་མཚན་སོགས་དུས་སྐབས། སྒེག་པ་སོགས་ཉམས་འགྱུར་དང་བསྟུན་ནས་རྐང་འགྲོས་སོགས་(गतिप्रचार) ལུས་ཀྱི་རྣམ་འགྱུར་གྱི་མངོན་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་ཇི་སྙེད་པ་རེ་རེ་བཞིན་རྣམ་གསལ་གྱི་དཔེ་དང་བཅས་རྒྱས་པར་བཤད། །

ཟློས་གར་གྱི་ལེའུ་བཅུ་བཞི་པར་གར་སྟེགས་(करयुक्तिधर्मीव्यञ्जक) ཀྱི་རྣམ་དབྱེ་སྟེ། སྟེགས་བུའི་ཐོག་གྲོང་དང་གྲོང་ཁྱིམ་རི་ར་བ་ནགས་དང་ཆུ། སྐྱེད་མོས་ཚལ་སོགས་ཕྱི་རོལ་ཁོ་ར་ཁོར་ཡུག་ཡུལ་ལྗོངས་ཀྱི་བཀོད་པ་བཞེངས་སྐྲུན་བྱེད་པའི་ཚུལ་ལུགས་བསྟན། ལེའུ་བཅོ་ལྔ་པར་ངག་གི་མངོན་ཚུལ་ལས་སྡེབ་སྦྱོར་(छन्दोविधान) གྱི་སྐོར་བསྟན་ཏེ། ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ལས། ངག་ལ་འབད་པ་དག་བྱ་སྟེ། །དེ་ནི་ཟློས་གར་གཟུགས་སུ་བཤད།།[53]ཅེས་དང་། བསྟན་བཅོས་ངག་གི་རང་བཞིན་ཏེ། །དེ་བཞིན་ངག་ལ་མཐར་ཐུག་པ། །དེ་ཕྱིར་ངག་ལས་མཆོག་མེད་ལ། །ངག་ནི་ཀུན་གྱི་རྒྱུ་ཡིན་ནོ། །[54] ཞེས་སོགས་ངག་གི་མངོན་ཚུལ་དང་སྡེབ་སྦྱོར་སྐོར་རྒྱས་པར་བཤད།[55] ལེའུ་བཅུ་དྲུག་དང་བཅུ་བདུན་གཉིས་སུ་རིམ་པར་སྙན་ངག་དང་རྒྱན་གྱི་མཚན་ཉིད་(काव्यलक्षण) སྐོར་ཞིབ་རྒྱས་བཤད་པའི་འཕྲོས་སུ། ཟློས་གར་ལ་རོལ་པ་དང་ཤིན་ཏུ་གཞོན་ཞིང་སྙན་པའི་ངག་ཚིག་སྤྱད་ནས་ལྟད་མོ་བར་དགའ་སྤྲོ་སྦྱིན་དགོས་པར་བཤད། དེ་བཞིན་རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་རིགས་ཆེན་པོ་བཞིའི་རང་བཞིན་དང་གདངས་དབྱངས་ཀྱི་སྦྱོར་བའི་སྐོར་ཞིབ་པར་བསྟན།[56] བཅོ་བརྒྱད་པར་དབྱངས་ཀྱི་ངེས་པ་བདུན་སོགས་ང་རོའི་(काकुस्वरव्यञ्जन) རྣམ་གྲངས་དང་སྦྱོར་བའི་རྣམ་གཞག་གསལ་བར་བསྟན།[57] དེ་ཡང་ནི་ཥཱ་དཿསྟེ་འཁོར་ཉན། རྀ་ཥ་བྷཿནི་ཁྱུ་མཆོག སེམས་འགྲོ་ཞིང་འཇུག་པའི་ཕྱིར།  ཡང་ན་གང་ཞིག་ཁྱུ་མཆོག་བཞིན་དུ་སྒྲོགས་པར་བྱེད་པ་དེའི་ཕྱིར་ཁྱུ་མཆོག་ཏུ་བཤད་དོ། །གནྡྷཱ་རཿསྟེ་ས་འཛིན། དབྱངས་ཀྱི་མཐའ་ཕྲ་མོ་ར་ལེན་པས་ཕྲ་འཛིན་ནོ། །གཞན་དུ་ཡུལ་ལྗོངས་ཏེ་དེར་གླུ་ལེན་པར་བྱེད་པས་ས་འཛིན་སྐྱེས། ཥཌྫཿནཾ་དྲུག་སྐྱེས་ཏེ། གང་ཕྱི་ར་སྣ་དང་མགྲིན་པ་བྲང་། རྐན་ལྕེ་སོ་རྣམས་དྲུག་པོ་ལ། བརྟེན་ནས་ཡང་དག་འབྱུང་དེ་ཕྱིར། དེ་ན་དྲུག་སྐྱེས་ཞེས་སུ་བརྗོད། མ་དྷྱ་མཿབར་མ་སྟེ། འགྲིག་ཆགས་བར་མའི་ཁྱད་པར་ལ་འབྱུང་བ། དྷཻ་བ་ཏཿན་བློ་ལྡན་རྣམས་ཀྱིས་དབྱངས་སུ་ལེན་པས་བློ་ལྡན་སྐྱེས་ཏེ། པཉྩ་མཿསྟེ་ལྔ་པའོ། ལྔ་པོ་རྣམས་ལས་འབྱུང་ཞིང་རྫོགས་པར་བྱེད་པས་སོ། །[58]ཞེས་དང་། དེ་བཞིན་ཏཱ་ལཿདང་[59]ལ་ཡཿ[60]སྐོར་སོགས་ང་རོའི་སྦྱོར་བ་འགྲིགས་ཆགས་རྣམས་ཞིབ་རྒྱས་སུ་བསྟན། །

བསྟན་བཅོས་ཀྱི་ལེའུ་བཅུ་དགུ་པར་ཟློས་གར་གྱི་གཟུགས་བཅུའི་(दशरूपनिरूपण) རྣམ་དབྱེ་སྟེ།[61] ཟློས་གར་གྱི་གཟུགས་མི་འདྲ་བའམ་གཏམ་རྒྱུད་དང་། ཉམས་སོགས་ཐ་དད་པ་ལ་ལྟོས་ནས་འདྲེན་པ་དང་འདྲེན་མའི་དབྱེ་བ་དང་ཡོན་ཏན་སོགས་བསྟན་ཏེ་དེ་ཡང་འདྲེན་པའི་ཡོན་ཏན་ནི། རིགས་མཐོ་ཉིད་དང་རྒྱ་ཆེ་དང་། །བསོད་ནམས་ཆེ་ཤིང་བྱས་པ་གཟོ། །གཟུགས་དང་ལང་ཚོ་མཁས་པ་དང་། །ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་ཕུན་སུམ་ཚོགས། །བཀུར་བ་ངག་ནི་སྒམ་པོ་ཉིད། །ཕོངས་པ་མེད་དང་རྗེས་སུ་བརྩེ། །ཞེས་ཁྱད་ཆོས་བཅུ་གཉིས་དང་། འདྲེན་མར་ཡང་། རྒོད་མ་རྒྱ་ཆེ་ཞི་རོལ་མ། །སོགས་སུམ་ཅུ་སོ་གཉིས་ཀྱི་རྣམ་དབྱེ་དང་། དེ་འབྲེལ་སྣོད་གཞན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཀྱང་རྣམ་གསལ་དཔེར་བརྗོད་དང་སྦྲགས་ཞིབ་ཅིང་ཕྲ་བར་བསྟན་ཡོད་དོ། །

གཞུང་དེའི་ལེའུ་ཉི་ཤུ་དང་ཉེར་གཅིག་ཏུ་ཟློས་གར་གྱི་མཚམས་ཀྱི་རབ་དབྱེ་རྣམས་རིམ་པར་བཤད། དེ་ལ་ཟློས་གར་གྱི་ལུས་རྣམ་གཞག་ཅེས་ཀྱང་བྱ་སྟེ། སློབ་དཔོན་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནིས། དེ་སྐད་བྱུང་བ་དག་དག་ནི། །ཟློས་གར་ལུས་པོར་ཡོངས་སུ་གྲགས། །མཚམས་ནི་ལྔ་པོ་དག་གིས་དེ། །རབ་ཏུ་དབྱེ་བར་བྱས་པ་ཡིན། །སྒོ་དང་སྒོ་ལན་དེ་བཞིན་དུ། །སྙིང་པོ་དང་ནི་བི་མརྴ། །དེ་བཞིན་ངེས་པར་འཇུག་པ་ཉིད། །ཟློས་གར་གྱི་ནི་མཚམས་ལྔའོ། །[62] མཚམས་སྦྱོར་ལྔ་པོ་[63]དེ་ཡང་མདོར་ན་འཁྲབ་གཞུང་ཇི་ལྟར་འབྲི་བའི་ཚུལ་སྟེ། གཏམ་རྒྱུད་ཀྱི་ཐོག་མའི་བྱུང་བ་དང་། བར་གྱི་འབྱུང་རིམ་མཐའ་མའི་འབྲས་བུ་བཅས་གསུམ་དང་། གཏམ་རྒྱུད་ནང་དུ་འབྲེལ་ཡོད་གཏམ་རྒྱུད་ཆུང་གྲས་འབྲི་བའི་ཐབས་བཅས་བསྟན་ཞིང་། དེ་ལྟའི་མཚམས་སྦྱོར་གྱི་རྣམ་གཞག་ལྔ་པོ་དེ་ནི་ཟློས་གར་ཙམ་མ་ཟད་སྙན་དངགས་ཆེན་པོ་ལ་སོགསཔར་ཡང་དགོས་པ། རང་རེར་རྒྱུས་མངའ་ཟབ་པའི་《རྒྱན་གྱི་བསྟན་བཅོས་མེ་ལོང་མ།》དང་། 《མངོན་བརྗོད་འཆི་མེད་མཛོད།》བཅས་སུའང་གསུངས་ཤིང་།[64] ནུབ་ཕྱོགས་པའི་ཟློས་གར་སྨྲ་བ་ཚོས་ཟློས་གར་གྱི་གཏམ་རྒྱུད་ཧྲིལ་པོའི་གོ་རིམ་ངེས་ཚུལ་ཞེས་པ་དེ་ཡིན་ལ།[65] དེ་ནི་གཞུང་ཞིག་རྩོམ་པ་དང་འགྲེལ་བ་སོགས་རྩོམ་པའི་བྱ་བ་གང་དང་ཅི་ཞིག་བྱས་ཀྱང་དགོས་མཁོ་རྣམ་གཞག་ཅིག་ཏུ་མཐོང་ངོ་། །

ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་ལེའུ་ཉེར་གཅིག་པ་འཇུག་པའི་ཡན་ལག་(वृत्तिविकल्पन) ཟློས་གར་གྱི་ཇུག་པའི་ཡན་ལག་བཞི་སྟེ་བྷཱ་ར་ཏཱི།  སཱ་ཏྭ་ཏཱི།  ཀཻ་ཤི་ཀཱི།  ཨཱ་ར་བྷ་ཊཱི་བཅས་ཀྱི་རྣམ་གཞག་རྣམས་རྒྱས་པར་བཤད་ཅིང་། །དེ་ལ་བྷཱ་ར་ཏཱིའི་ཡན་ལག་བཞི་སྟེ།  རབ་ཏུ་སྲེད་པ་དང༌།  ཀུན་ཏུ་སྒོ་དང༌།  ཕྲེང་བ་དང༌།  བཟོ་བྱེད་པ་དང། དེ་བཞིན་སཱ་ཏྭ་ཏཱིའི་ཡན་ལག་ནི་ཤིན་ཏུ་འཇོག་པ།  ཡོངས་སུ་བསྒྱུར་བ།  སྨྲ་བ་དང་བཅས་པ།  འཕྲལ་ཏུ་བཟློག་པ་དང་། ཀཻ་ཤི་ཀཱིའི་ཡན་ལག་ནི་རྩེད་མོ།  གསལ་བ།  རྩེད་མོ་འབྱེད་པ།  རྩེད་མོར་འགྲོ་བ་དང་། ཨཱ་ར་བྷ་ཊཱིའི་ཡན་ལག་ནི་བསྡུས་པ།  ཀུན་ལྟུང༌།  གནས་སྐབས་འཇོག་པ།  ཀུན་ཏུ་འཐོར་བ་སྟེ་བཞི་བཅས་བསྟན་ཞིང་། དེ་ཡང་སྔོན་བྱུང་གཏམ་རྒྱུད་ལྷ་དང་ལྷ་མིན་གྱི་གཡུལ་དང་དགའ་སྟོན་སོགས་ལ་སྦྱར་ནས་བཤད་ཡོད་དོ། །[66]

གཞུང་དེའི་ལེའུ་ཉེར་གཉིས་དང་ཉེར་གསུམ་པར་ཆས་གོས་རྒྱན་ལུས་གསུམ་གྱི་མཛེས་བཟོ་(आहार्याभिनय) སོགས་ཀྱི་སྐོར་ཏེ། སྐྱེས་པ་བུད་མེད་ལ་བརྟེན་པའི། །རྒྱན་ཆ་རྣམས་ཀྱི་དབྱེ་བ་ནི། །ཡུལ་དང་རིགས་ལས་འབྱུང་བ་བཞིན། །རྣམ་པ་དུ་མ་རབ་འཆད་བྱ། །ཡུལ་དང་རིགས་ཀྱི་ཆོ་ག་བཞིན། །ལྷག་མ་རྣམས་ལའང་བྱ་འོས་ཏེ། །གོས་དང་དེ་བཞིན་རྒྱན་ཆ་དང་། །སྐྲ་བྲེགས་དང་ནི་གཡོགས་པའོ། །ཡུལ་དང་མི་མཐུན་ཆས་གོས་ཀྱིས། །མཛེས་པ་བསྐྱེད་པར་མི་བྱེད་དེ། །བྲང་ལ་རྐེ་རགས་བཅིང་འགྱུར་ན། །བཞད་གད་བསྐྱེད་པར་བྱེད་པ་ཡིན། །ཚོན་མདོག་དང་ནི་གོས་དག་གིས། །དེ་བཞིན་སྐྱེས་བུ་གཡོགས་བྱ་སྟེ། །གང་གི་གོས་ལ་རབ་བརྟེན་ནས། །གཞན་གྱི་དངོས་པོའི་ལན་ཟློས་བྱ། །ལང་ཚོ་རང་བཞིན་ཉིད་དག་དང་། །ཚོན་མདོག་ཆོ་ག་ཤེས་ནས་ནི། །ཡུལ་རིགས་ལང་ཚོ་ལ་བརྟེན་པའི། །ལུས་ཀྱི་བཀོད་པ་དག་ནི་བྱ། །ལྷ་མདོག་དཀར་པོར་ཤེས་པར་བྱ། །དེ་བཞིན་གནོད་སྦྱིན་ལྷ་མོའང་ངོ་། །བྲམ་ཟེ་དང་ནི་རྒྱལ་རིགས་ཀྱང་། །དེ་བཞིན་དུ་ནི་དཀར་པོར་བྱ། །རྗེའུ་རིགས་དེ་བཞིན་དམངས་རིགས་རྣམས། །ཚོན་མདོག་ནག་པོ་ཉིད་དུ་བྱ། །དེ་ལྟར་བྱས་ཏེ་ཚུལ་བཞིན་དུ། །ཁ་དང་ཡན་ལག་ཉིང་ལག་བསྒྱུར། །ཡུལ་དང་ལས་དང་བྱ་བ་བཞིན། །ཁ་སྤུའི་ལས་ཀྱང་རབ་ཏུ་བྱ། །ཞེས་སོགས། ཟློས་གར་དུ་རྒྱན་གོས་དང་ཕྱག་མཚན་སོགས་འཁྲབ་ཆས་ཀྱི་རིགས་དང་དབྱེ་བའི་རྣམ་གྲངས། དེ་བཞིན་འཁྲབ་གོས་རྣམས་ཇི་ལྟར་གྱོན་པའི་རིམ་པ་དང་། འདྲེན་པ་འདྲེན་མའི་བཞིན་རས་གཙོས་པའི་ལུས་ལ་མཛེས་ཆོས་ཀྱི་ཚུལ་ཇི་ལྟར་བྱ་བའི་རྣམ་གཞག་དང་ལག་ལེན་གསལ་བར་བཤད།[67]

བསྟན་བཅོས་ཀྱི་ལེའུ་ཉེར་བཞི་པ་དང་ཉེར་ལྔར་ཟློས་གར་གྱི་འདུན་སར་མི་རུང་བའི་མངོན་ཚུལ་གྱི་རིགས་(सामान्याभिनय) རྣམས་བསྟན་པ་ནི། དྲང་སྲོང་བྷ་ར་ཏའི་ཞལ་སྔ་ནས། མཛེས་པ་མཆོག་གམ་བར་མ་ཡིས། །གོས་མེད་པ་དང་གོས་གཅིག་ནི། །གཞར་ཡང་བྱ་བ་མ་ཡིན་ལ། །མ་མཆུའང་དམར་པོར་མི་བྱའོ། །ཟློས་གར་ཆོས་ནི་རབ་ཤེས་པས། །བཀད་སར་ཉལ་བར་མི་བྱ་ལ། །ངག་གི་དོན་ནི་འགའ་ཤིག་གིས། །ཡལ་འདབ་ཆོད་པ་དག་བྱ་སྟེ། །དེ་བཞིན་དོན་གྱི་དབང་གིས་ནི། །གཅིག་པུའམ་ལྷན་དུ་ཉལ་བའམ། །ཁ་སྦྱོར་བ་དང་འཁྱུད་པ་དང་། །དེ་བཞིན་འཆབ་བྱ་གང་ཡིན་དང་། །སོ་ཡིས་བཏབ་པའམ་སེན་བཏབ་དང་། །རྐེ་རགས་འཛག་པར་བྱ་ཉིད་དང་། །ནུ་མ་མཆུ་ཏོ་མཉེ་བ་རྣམས། །ལྟད་མོའི་ཁྲོད་དུ་མི་བྱ་འོ། །ཟ་བ་དང་ནི་ཆུར་རྩེད་དང་། །དེ་བཞིན་ངོ་ཚ་བསྐྱེད་གང་ཞིག།།རྣམ་པ་དེ་འདྲ་གང་དང་དང་། །དེ་དེ་ལྟད་མོར་མི་བྱ་སྟེ། །གང་ཕྱིར་ཕ་སྨད་བུ་མོ་དང་། །གྱོས་མོས་ཟློས་གར་བལྟ་བྱ་སྟེ། །དེ་ཕྱེར་དེ་དག་ཐམས་ཅད་ནི། །འབད་པ་ཡིས་ནི་སྤང་བར་བྱ། །དེ་ཤེས་པ་ཡིས་ཟློས་གར་ནི། །ཤིན་ཏུ་མཉན་འོས་ངག་དག་ནི། །སྙན་ཞིང་རྩུབ་པ་ཆེས་མིན་ལ། །ཕན་པའི་ངག་དང་ལྡན་པར་བྱ། །[68] ཞེས་སོགས་ཟློས་གར་དུ་འགག་བྱ་དང་དགོས་པ་ཆེ་ཆུང་ཡོད་ན་མ་གཏོགས། དེ་མིན་ཀུན་སྤྱོད་ངན་པའི་རིགས་ལ་སྤངས་བླང་དོ་ནན་བྱེད་ངེས་སྐོར་ཞིབ་རྒྱས་བསྟན་ཡོད་དོ། །

བྷ་ར་ཏའི་ཟློས་གར་གྱི་ལེའུ་ཉེར་དྲུག་གཟུགས་ཀྱི་མངོན་ཚུལ་(चित्राभिनय) སྟེ། དུས་བཞི་དང་། ཉི་ཟླ་འཆར་ནུབ་སོགས་ཀྱི་བཀོད་པ་བཞེངས་སྐྲུན་དང་འོད་མར་མེ་སོགས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་སྐོར་བཤད་ཅིང་། དེ་ནི་ཟློས་གར་ལ་ཤིན་ཏུ་ནས་འགང་ཆེ་བའི་གནད་དུ་གསུངས། ཉེར་བདུན་པ་གྲུབ་པ་གསལ་བྱེད་ནི་(सिद्धिव्यञ्जक) ཟློས་གར་གྱི་མཇུག་མཐའི་བྱེད་སྒོ་རྣམ་གཞག་སྐོར་བཤད། ལེའུ་ཉེར་བརྒྱད་ནས་སོ་གསུམ་ཕུད་པའི་སུམ་ཅུ་སོ་བཞི་བར་བུད་གཏོང་དཀྲོལ་རྡུང་སོགས་རོལ་ཆའི་བྱེ་བྲག་དང་། གླུ་དང་གདངས་དབྱངས་ཀྱི་རྣམ་འགྱུར་དང་སྐྱོན་ཡོན་སོགས་རྒྱས་པར་བསྟན་ཡོད། དེའི་ཚུལ་ས་པཎ་གྱི་རོལ་མོའི་བསྟན་བཅོས་སུ། ལྷན་གཅིག་སྐྱེས་དང་རྐྱེན་གཞན་ལས། །བྱུང་བའི་རོལ་མོ་གཉིས་སུ་འདོད། །དེ་དག་རྣམ་པ་ཐ་དད་པའི། །དབྱེ་བས་དཔག་མེད་འགྱུར་བར་བཤད། །ཞེས་སོགས་ཕྱོགས་ཙམ་གསུངས་པ་དང་མཚུངས་སོ། །[69]

ལེའུ་སོ་གསུམ་པར་ཟློས་གར་གྱི་སྣོད་ལ་འདྲེན་པ་དང་འདྲེན་མས་གཙོས་པའི་སྣོད་ཀྱི་བྱེ་བྲག་རྣམས་དང་། དེ་བཞིན་འབྲེལ་ཡོད་བྱ་བ་ལ་འཇུག་པའི་སྣེ་མོ་བ་དག་གིས་སྐྱོན་ཡོན་གྱི་རྣམ་དབྱེ་རྣམས་ཞིབ་རྒྱས་སུ་གསལ། ལེའུ་སོ་ལྔ་པར་བྷཱུ་མི་ཀ་བི་ཀལྤ་སྟེ་གར་སྟེགས་ཀྱི་རྒྱབ་ཀྱི་སྣོད་ཉི་ཤུ་ཙམ་གྱི་གོ་བབ་དང་ལས་འགན་སོགས་ཀྱི་ཐད་ཞིབ་འབྲི་བྱས་ཡོད། ལེའུ་སོ་དྲུག་པ་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་འཇིག་རྟེན་དུ་དར་ཚུལ་(गुह्यतत्त्वकथन) གྱི་སྐོར་ལ། དྲང་སྲོང་གི་ཚོགས་ཀྱིས་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནི་ལ་དྲིས་པ་ལྟར། གཅིག་བྷ་ར་ཏའི་བུ་རྒྱུད་རྣམས་ཀྱིས་ཟློས་གར་གྱི་དངོས་ཀྱི་རྒྱུད་པ་འཛིན་ཚུལ་དང་། གཅིག་ཤོས་རྒྱལ་པོ་སོགས་གང་ཟག་གཞན་གྱིས་དར་རྒྱས་བྱེད་ཚུལ་སྐོར་སོགས་བསྟན་ཡོད་དོ། །

མདོར་ན་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་སུ་གྲགས་པའི་གཞུང་ལུགས་དེའི་བརྗོད་ཚུལ་གྱི་རིམ་པ་ནི། རང་རེའི་གསོ་བ་རིག་པའི་བརྒྱུད་བཞིའི་བསྟན་བཅོས་བརྩམས་པའི་ཚུལ་ལྟར། དྲང་སྲོང་དང་དེའི་གདུང་རྒྱུད་སློབ་མ་རྣམས་ཕན་ཚུན་དྲི་བ་དྲིས་ལན་གྱི་ཟོལ་དུ། གཞུང་དཀྱུས་ཀྱི་སྦྱོར་བ་ཞུགས་ཏེ་བརྩམས་ཡོད་པ་དང་། བསྟན་བཅོས་དེ་པའི་བརྗོད་པར་བྱ་བའི་སྙིང་པོའང་བསྡུས་ན། བྷ་ར་ཏ་མུ་ནིས་འདི་ལྟར་གསུངས་ཏེ། ལ་ལར་རྩེད་མོ་ལ་ལར་ཆོས། །ལ་ལར་ཞི་བ་ལ་ལར་ནོར། །ལ་ལར་བཞད་བགད་ལ་ལར་དམག།།ལ་ལར་འདོད་པ་ལ་ལར་གསོད། །ཆོས་མིན་འཇུག་ལ་ཆོས་དང་ནི། །འདོད་པ་བསྟེན་ལ་འདོད་པ་དང་། །དུལ་བ་མིན་པ་ཚར་གཅོད་དང་། །ཞི་འདུལ་ལ་ནི་དུལ་བ་དང་། །ནུས་པ་མེད་ལ་སྤྱི་བརྟོལ་བྱེད། །དཔའ་པོ་ཁེངས་ལྡན་སྤྲོ་བ་བསྐྱེད། །མི་ཤེས་པ་རྣམས་ཤེས་པར་བྱེད། །མཁས་པ་རྣམས་ཀྱང་མཁས་པར་བྱེད། །དབང་ཕྱུག་རྣམས་ལ་རྣམ་སྒེག་དང་། །སྡུག་བསྔལ་ཉེན་པ་བརྟན་པར་བྱེད། །ནོར་གྱིས་འཚོ་བར་ནོར་དང་ནི། །ཡིད་འབྱུང་སེམས་ལྡན་བརྟན་པར་བྱེད། །ཞེས་དང་།[70] ཉམས་དང་འགྱུར་བ་མངོན་ཚུལ་དང་། །ཆོས་ཅན་འཇུག་པ་སྦྱོར་བ་དང་། །གྲུབ་པ་གདངས་དང་རོལ་མོ་དང་། །གླུ་དང་འདུན་ས་བསྡུ་བའོ། །ཞེས་ཟློས་གར་གྱི་ཡན་ལག་བཅུ་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་ཤིང་། དེ་དག་ཀྱང་ཉམས་དང་། འགྱུར་བ། མངོན་ཚུལ། ཆོས་བཅས་སུ་ལེགས་པར་བསྡུ་བ་གསུངས་སོ། །

ལྔ། མཇུག་གི་གཏམ།  

ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ནི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་གནས་མཐའ་དག་བརྗོད་བྱར་བྱས་པའི་གཞུང་ལུགས་ཟབ་ཅིང་རྒྱ་ཆེ་བ་ཞིག་ཡིན་པ་གོང་སྨོས་ལྟར། དེ་ལས་འདིར་འོལ་སྤྱི་ཙམ་ཞིག་རང་གཞན་གྱི་ཐོས་པ་རྒྱ་བསྐྱེད་བྱེད་སྨྲ་བའི་ངལ་བ་བསྟན་པ་ཙམ་ལས། སྐབས་འབབ་རྣམ་གཞག་དང་ལག་ལེན་ཕྲ་རྒྱས་ཀྱི་རིམ་པ་མཐའ་དག་ཞིབ་མོ་རྣམ་འཐག་གི་ཚུལ་དུ་ཁོ་བོའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ལས་སུ་མ་སོང་བས་ཞུ་རྔོ་མ་ཐོགས། དེ་ཡང་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་བྷ་ར་ཏ་ལས་ཇི་ལྟར་འབྱུང་བའི་མདོ་འཛིན་པ་དང་། ཆས་འཇུག་པ་དང་། བཞད་གད་མཁན་དང་། དེ་དག་གི་སིལ་སྙན་དང་། རྫ་རྔ་དང་། པ་ཌ་ཧ་དང་། མུ་གུ་ཏ་དང་། པི་ཝང་དང་། ཀ་ཎ་ཌི་དང་། ཕེག་རྡོབ་དང་། ཀ་ཎ་པ་དང་། ཛྷ་ཛྷ་རི་ལ་སོགས་པ་དུ་མ་དང་། དེ་དག་གི་མཚན་ཉིད་རྣམས་དང་། ངག་གི་འདོན་སྦྱོར་དུ་མ་དང་། ལུས་ཀྱི་རྣམ་འགྱུར་སྣ་ཚོགས་དང་། དབྱངས་ཀྱི་བྱེ་བྲག་ཐ་དད་པའི་རྣམ་གཞག་ཡོངས་ལ་ཐོས་བསམ་རྟོག་དཔྱོད་བྱ་རྒྱུ་ནི་ཤིན་ཏུ་འགངས་ཆེ་བའི་གནད་ཅིག་ཡིན་པས། རང་རེའི་རིག་གནས་ཀྱི་བང་མཛོད་དུ་རྒྱ་ཆེ་ལ་གཏིང་ཟབ་པའི་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་ནོར་བུ་རིན་པོ་ཆེ་ཆ་ལག་མ་ཚང་བ་མེད་པ་ཇིི་བཞིན་གདན་འདྲེན་ཞུ་རྒྱུ་གལ་ཆེ་ནང་གི་དོན་ཆེར་མཐོང་།

ཅི་སྟེ་དེ་ལྟའི་མཚན་ཉིད་ཡོངས་སུ་ཚང་བའི་ཟློས་གར་གྱི་གཞུང་ལུགས་དེ་ཉིད་རང་རེའི་སྐད་དུ་འབྱོར་ཚེ། རྩོམ་པའི་བྱ་བ་སྤྱི་དང་ཁྱད་པར་སྒྱུ་རྩལ་རྩོམ་རིག་གི་ལག་ལེན། སྒོས་སུ་གླུ་གར་རོལ་མོའི་རྣམ་གཞག་ཚད་ལྡན། དེ་བཞིན་སྒྲུང་རྩོམ་དང་འཁྲབ་གཞུང་གི་རྩོམ་པའི་བྱ་བ་རྣམས། རྒྱུ་སྤུས་དང་གྲངས་འབོར་གང་གི་ཐད་ནས་ཀྱང་ཆར་རྗེས་ཀྱི་ཤ་མོ་བརྡོལ་བ་ལྟར་དར་རྒྱས་ཕུན་སུམ་ཇེ་ཚོགས་སུ་འགྲོ་བ་སྨྲ་མི་དགོས་ཤིང་། དེ་མིན་དེང་རབས་ཀྱི་གློག་བརྙན་ཕབ་སྐྲུན་གྱི་བྱ་བའི་ཁྲོད་དུ་ཡང། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་ཁྲོད་དེ་འབྲེལ་གྱི་གཞུང་ལུགས་གཏིང་ཚུགས་པ་ཞིག་ཡོང་ངེས་ལ། དེ་ཉིད་གཞི་རྟེན་དུ་བྱས་ཏེ་བོད་ཀྱི་གློག་བརྙན་ཕབ་སྐྲུན་གྱི་བྱ་གཞག་ཀུན་ཀྱང་། ཚད་གཞི་ངེས་ཅན་ཞིག་གི་སྟེང་ནས་རང་སྐྱ་ཐུབ་པའི་གསར་གཏོད་དང་འཕེལ་རྒྱས་འགྲོ་བར་ངེས་ཞེས་སྨྲ་བར་སྤོབས། དེས་ན་རང་ཉིད་ལ་ནམ་ཞིག་མཐུན་པའི་རྐྱེན་རྣམས་ཇི་བཞིན་འབྱོར་ཚེ། སློབ་དཔོན་བྷ་ར་ཏ་མུ་ནིས་བྱས་པའི་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཆེན་མོ་དེ་ཉིད་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་ནས། རང་རེ་གངས་ཅན་པའི་སྐད་དུ་ཆ་ལག་ཚང་བ་ནང་འདྲེན་བྱ་བའི་འདུན་པའི་རྦ་རླབས་ཤིག་སྔ་མོ་ཞིག་ནས་སྙིང་གི་རྒྱ་མཚོར་གཡོ་བ། དུས་ད་ལྟའང་འཇགས་པར་མེད་པར་སྤྲོ་བས་རླུང་གིས་བསྐུལ་ཏེ་མཆིས་སོ། །

སླར་སྨྲས་པ།

གང་ན་དགའ་བའི་སྟོན་མོ་ཡི། །
ཟློས་གར་གླུ་དང་རོལ་མོའི་སྒྲ། །
སྙན་པར་སྒྲོགས་པའི་ཕྱོགས་སུ་ནི། །
མྱ་ངན་མེད་ཅེས་ཀུན་ལ་གྲགས། །

འགའ་ཞིག་འགའ་ལ་མི་མཛེས་ཤིང་། །
ལ་ལ་གཞན་ལ་མཛེས་མ་ཡིན། །
མཁས་རྨོངས་སྐྱེས་པ་བེུད་སོགས། །
ཀུན་ལ་མཛེས་པ་ཟློས་གར་ཡིན། །[71]

སྣ་ཚོགས་མངོན་ཚུལ་མིག་ལ་མཛེས། །
མཐའ་ཡས་ཉམས་འགྱུར་ཡིད་ལ་སིམ། །
འཛད་མེད་དབྱངས་རོལ་རྣ་ལ་འཇེབས།  །
ཀུན་གྱིས་ཟློས་གར་འཛིན་བྱའོ།  །

དགེའོ།། དགེའོ། ། དགེའོ། ། ཤུ་བྷཾ།

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ། 

[1] एवं सङ्कल्प्य भगवान् सर्ववेदाननुस्मरन्। नाट्यवेदं ततश्चक्रे चतुर्वे दाङ्गसम्भवम् १.१६ (नाट्यशास्त्र)དེ་ལྟར་ལེགས་ལྡན་གྱིས་བསམས་ཏེ། །རིག་བྱེད་ཀུན་ཀྱང་རྗེས་སུ་དྲན། །རིག་བྱེད་བཞི་ཡི་ཡན་ལག་བྱུང་། །ཟློས་གར་རིག་བྱེད་དེ་ནས་བརྩམས། །

[2] न तज्ज्ञानं न तच्छिल्पं न सा विद्या न सा कला। नासौ योगो न तत्कर्म नाट्येऽस्मिन् यन्न दृश्यते ।। ११७ (नाट्यशास्त्र)

[3] ग्राम्यधर्मप्रवृत्ते तु कामलोभवशं गते। ईर्ष्याक्रोधादिसम्मूढे लोके सुखितदुःखिते।। १.९ (नाट्यशास्त्र) གྲོང་པའི་ཆོས་ལ་རབ་འཇུག་ཅིང་། ། འདོད་ཆགས་བརྐམ་པའི་དབང་དུ་གཏོགས། །ཕྲག་དོག་ཁྲོ་སོགས་ཀྱིས་རབ་རྨོངས། །འཇིག་རྟེན་བདེ་དང་སྡུག་བསྔལ་གྱུར། །

[4] ས་པཎ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། གསུང་འབུམ། གླེགས་བམ་དང་པོ། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་༡༩༩༢། ཤོག ༦༩༠།

[5] धर्म्यमर्थ्यं यशस्यं च सोपदेश्यं ससङ्ग्रहम् । भविष्यतश्च लोकस्य सर्वकर्मानुदर्शकम् । । १.१४ (नाट्यशास्त्र)

[6] ལྡོང་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོ། སྙན་འགྲེལ་ཡང་གསལ་སྣང་མཛོད་ཀྱི་ཟུར་རྒྱན་ངག་རིག་སྒྱུ་འཕྲུལ་འགུགས་པའི་ལྕགས་ཀྱུ། གངས་ལྗོངས་ཤེས་རིག་ནོར་བུའི་སློབ་གླིང་། ཕྱི་ལོ་༢༠༠༩། ཤོག ༧༡། ཟློས་གར་ལ་མདོ་འཛིན་དང་། རོལ་བ། ཆས་སུ་ཞུགས་པ། བཞད་གད་པ། ཟློས་གར་བ་བཅས་ཡན་ལག་ལྔ་ཚང་དགོས་ཤིང་། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་ཡན་ཆོད་ནས་བོད་ལ་ཟློས་གར་གྱི་རིག་པ་འདི་དར་བར་བཤད་དོ་ཞེས་བརྗོད་ཀྱང་། དེ་ལྟའི་ཁུངས་དང་མཚན་གཞི་སོགས་ཇི་བཞིན་ལག་ཐོག་ཏུ་སྟོན་དུ་མེད་པས། འོལ་ཚོད་རྒྱུན་འབྱམས་སུ་སོང་བའི་གཏམ་བཟློས་ཏེ་སྨྲས་པ་ཙམ་དུ་ཟད་དམ་སྙམ་པས་དཔྱད་པར་བྱ་བའོ། །

[7] ཆོས་ལུགས་ཀྱི་གར་འཆམ་ནི་ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་ལས་བྱུང་བའི་གར་གྱི་བྱེ་བྲག་ཏཱ་ཎྜ་བཾ་ताण्डवंཞེས་པ་དེ་ཡིན་ཞིང་། དེ་ལ་གསང་སྔགས་ཀྱི་གཞུང་དུ་རྡོ་རྗེའི་གར་ཞེས་བྱ་ལ། ལུས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱ་དང་སྟངས་སྟབས་སུ་གཡས་རྐྱང་དང་། གཡོན་བསྐུམ། ས་ག ཟླུམ་པོ། རྡོ་རྗེ་རྒྱ་གྲམ། རྡོ་རྗེ་བྱེད་པ། དགའ་བ་འཁྱིལ་བ་སོགས་ཀྱི་རྐང་སྟབས་དང་། ལག་སྟབས། ལུས་ཀྱི་ཉམས་འགྱུར། བསམ་པའི་འཁྱེར་སོ། ངག་གི་གདངས་དབྱངས་སོགས། རྒྱུད་སྡེ་ཁག་ལས་བྱུང་བའི་ལྷ་སྐུའི་རྣམ་འགྱུར་དང་ཕྱག་སྟབས་སོགས་རྒྱས་པར་མཆིས་ཤིང་། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་བསམ་ཡས་གཙུག་ལག་ཁང་བཞེངས་གྲུབ་ནས་རབ་གནས་ཀྱི་དགའ་སྟོན་ཉིན་མོར། སློབ་དཔོན་པདྨ་སཾ་བྷ་བ་དང་མཁན་པོ་བོ་དྷི་ས་ཧྭ་གཉིས་ཀྱིས་རྡོ་རྗེའི་གར་ཐོག་མར་མཛད་པར་གྲགས་སོ། །

[8] ས་པཎ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། རོལ་མོའི་བསྟན་བཅོས། གསུང་འབུམ། གླེགས་བམ་དང་པོ། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་༡༩༩༢། ཤོག ༣༥༡-༣༦༢།

[9] ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་དང་དབྱངས་འདྲེན་པའི་ཕྱོགས་ཙམ་ཞིག་ཁོ་བོས་བྱས་པའི་རོལ་མོའི་བསྟན་བཅོས་སུ་བལྟ་བྱའོ། ། ས་པཎ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། ང་བརྒྱད་མའི་རང་འགྲེལ། གསུང་འབུམ། གླེགས་བམ་དང་པོ། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་༡༩༩༢། ཤོག ༣༥༡-༣༦༢།

[10] བསྟན་འགྱུར་དཔེ་བསྡུར་མ། སྒྲ་མདོ། སེ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་ཞིབ་འཇུག་ལྟེ་གནས། ཤོག ༣༥༤-༥༥༤།

[11] इतिहासकथोद्भूतं इतरद्वा सदाश्रयम्। चतुर्वर्गफलायत्तं चतुरुदात्तनायकम् ।।१. १५ ।। (काव्यादर्शः) སྔོན་བྱུང་གཏམ་ལས་གྱུར་པའམ། ། ཅིག་ཤོས་ལེགས་པ་ལ་བརྟེན་པ། ། སྡེ་བཞི་འབྲས་བུའི་དབང་གྱུར་དང༌། ། མཁས་ཤིང་རྒྱ་ཆེའི་འདྲེན་པ་ཅན། །ཞེས་དང་། गुणतः प्रागुपन्यस्य नायकं तेन विद्विषाम् निराकरणं इत्येष मार्गः प्रकृतिसुन्दरः ।। १.२१ ।। ཐོག་མར་འདྲེན་པ་ཡོན་ཏན་གྱིས། །ཉེ་བར་བཀོད་ནས་དེ་ཡིས་ནི། །དགྲ་ལ་གནོད་པ་བྱེད་ཅེས་པའི། །ལམ་འདི་རང་བཞིན་མཛེས་པ་ཡིན། །ཞེས་སོགས་དང་། लास्यच्छलितशम्पादि प्रेक्षार्थं इतरत्पुनः ।श्रव्यं एवेति सैषापि द्वयी गतिरुदाहृता ।। १.३९ ।। སྒེག་དང་རོལ་དང་སྟབས་ལ་སོགས། །ལྟ་བའི་དོན་ཡིན་ཅིག་ཤོས་ཀྱང༌། །མཉན་པར་བྱ་བ་ཉིད་ཅེས་པ། །འདི་ཡང་ལུགས་གཉིས་དག་ཏུ་བརྗོད། །ཞེས་སོགས་ཟློས་གར་གྱི་སྐོར་ཕྲན་ཚེགས་བྱུང་ངོ་། །

[12] यच्चसंध्यङ्गलक्षणाद्यागमान्तरे । व्यावर्णितं इदं चेष्टं  अलङ्कार तयाइव नः ।।२.३६७ ।।(काव्यादर्शः) གང་ཡང་མཚམས་སྦྱོར་ཡན་ལག་དང༌། །འཇུག་པའི་ཡན་ལག་མཚན་ཉིད་སོགས། །ལུང་གཞན་དག་ཏུ་བརྗོད་འདི་ཡང༌། །རྒྱན་ཉིད་དུ་ནི་བདག་ཅག་འདོད། །

[13] པཎྜི་ཏ་ཀིརྟི་ཙིནྟྲ་དང་ཡར་ཀླུང་བ་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན་གྱི་འགྱུར། བསྟན་འགྱུར། གསེར་བྲིས་མ། སྣར་ཐང་། པོད་༡༨༠། ཤོག ༥༦༠-༦༣༩།

[14] མཁན་པོ་ལཀྵ་ཀ་ར་དང་ཤོང་སྟོང་འགྱུར། བསྟན་འགྱུར། གསེར་བྲིས་མ། སྣང་ཐང་། པོད་༡༨༠། ཤོག ༦༤༢-༧༢༥།

[15] དེང་གི་བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་བརྡ་ཆད་དུ་ཟློས་གར་གྱི་མི་སྣ་ཞེས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་བཞིན་འདུག་མོད། ཁོ་བོས་འདིར་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་དུ་པ་ཏྲ་ཞེས་བྱུང་བ་བོད་སྐད་དུ་སྔ་རབས་ལོ་ཙྪ་བ་རྣམས་ཀྱིས་སྣོད་ཅེས་སྐད་དོད་དུ་མཛད་པ་ཇི་བཞིན་བཀོལ་པའོ། །དེ་ཡང་འདྲེན་པ་དང་འདྲེན་མས་གཙོས་པའི་འཁྲབ་སྟོན་པ་དག་ནི། ཟློས་གར་དུ་བྱུང་བའི་ཉམས་དང་འགྱུར་བ། དེ་བཞིན་ལུས་ངག་གི་མངོན་ཚུལ་རྣམ་པ་སྣ་ཚོགས་རྣམས་གང་དུ་འཇོག་པའི་སྣོད་དུ་སོང་བས། དེ་རྣམས་ལ་སྣོད་ཅེས་བསྒྱུར་བ་ནི་དོན་ལའང་འོས་འཚམ་དུ་འགྱུར་བར་མཐོང་ངོ་། །

[16] དཀོན་མཆོག་བསྟན་པའི་སྒྲོན་མེ། ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཡང་དག་ལམ་ལ་བཀྲི་བའི་རོལ་རྩེད། གསུང་འབུམ་པོད་ད་པ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་༢༠༠༣།  ཤོག ༢༩༠།

[17] རྒྱ་བཟའ་བལ་བཟའི་རྣམ་ཐར། རིགས་བཟང་གི་མཁའ་འགྲོ་མ་སྣང་ས་འོད་འབུམ་གྱི་རྣམ་ཐར། ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་དྲི་མེད་ཀུན་ལྡན་གྱི་མཛད་ཚུལ་རྒྱས་པར་མུ་ཏིག་ཕྲེང་བ། མཁའ་འགྲོ་མ་འགྲོ་བ་བཟང་མོའི་གསུང་རབ་རྣམ་ཐར། གཟུགས་ཀྱི་ཉི་མའི་རྣམ་ཐར། གཅུང་པོ་དོན་ཡོད་དང་དོན་གྲུབ་སྐུ་མཆེད་གཉིས་ཀྱི་རྣམ་ཐར་དད་པའི་པདྨོ་འཛུམ་པའི་ཉིན་བྱེད། ཆོས་རྒྱལ་ནོར་བཟང་གི་རྣམ་ཐར། གྲུབ་དབང་པད་འབྱུང་གི་རྣམ་སྤྲུལ་ཁྱེའུ་པད་འོད་ལོག་ལམ་འཕྱན་པའི་འཁྲུང་རབས་རྣམ་ཐར།

[18] འབྲུག་པ་སངས་རྒྱས་རྡོ་རྗེ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ༢༠༠༤།

[19] བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་མང་ཚོགས་སྒྱུ་རྩལ་ཁང་གིས་བསྒྲིགས། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པའི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་༢༠༡༠།

[20] ས་ཕུད་ཐུབ་བསྟན་དཔལ་ལྡན། ཟློས་གར་རང་འབྱུང་ཁམས། སླེ། ལ་དྭགས། ཕྱི་ལོ་༡༩༨༨།

[21] ལ་དྭགས་བཀྲ་ཤིས་རབ་རྒྱས། ཟློས་གར་དུས་ཀྱི་མེ་ལོང་། ལྡི་ལི། ཕྱི་ལོ་་༢༠༠༣།

[22] ཤེལ་ཚེ་དབང་རིག་འཛིན། ཟློས་གར་དུས་ཀྱི་བཀའ་ཆད། སླེ། ལ་དྭགས། ཕྱི་ལོ་༡༩༨༠།

[23] རང་སྒྲ། ཐོན་མི་སམྦྷོ་ཊའི་མཛད་རྗེས་ལས་བརྩམས་པའི་རྟོགས་བརྗོད་ཀུན་ཏུ་བཟང་པོའི་ཟློས་གར། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༩༩། མཁས་དབང་ཟམ་གདོང་རིན་པོ་ཆེས་ཀྱང་ཐོན་མི་རྒྱ་གར་དུ་བགྲོད་པའི་བྱུང་བ་བརྗོད་བྱར་བྱས་པའི་ཟློས་གར་གྱི་འཁྲབ་གཞུང་ཞིག་མཛད་པ། ཁོང་གི་གསུམ་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་སུ་བཞུགས།

[24] བོད་ཀྱི་ཟློས་གར་གཞས་མ་གཏམ་འདེམས་སྒྲིག བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་༡༩༨༥།

[25] ཀླུ་འབུམ་རྒྱལ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན། ཕྱི་ལོ་༢༠༡༤།

[26] དགེ་ཆོས་ཀྱི་བསྒྱུར་ཅིག་དང་། ཨོ་རྒྱན་གྱིས་བསྒྱུར། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་༢༠༠༩།

[27] སྙན་བཟང་པ་དགེ་འདུན། བོད་རིག་པའི་གནད་གཞི་ཞིབ་འཇུག་སྦས་དོན་གསལ་བྱེད། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་༢༠༡༥། ཤོག ༢༧།

[28] སི་ཏུ་པཎ་ཆེན། འཆི་མེད་མཛོད་ཀྱི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་པ་འདོད་འཇོའི་བ་མོ། བཀའ་འབུམ། པོད་ང་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང། ཕྱི་ལོ་༢༠༡༡། ཤོག ༣༣༩།

[29] नानाभावोपसम्पन्नं नानावस्थान्तरात्मकम्। लोकवृत्तानुकरणं नाट्यमेतन्मया कृतम्।।१.११२।। उत्तमाधममध्यानां नराणां कर्मसंश्रयम्। हितोपदेशजननं धृतिक्रीडासुखादिकृत्।।१.११३।।

[30] ཡན་ལག་སོགས་ཞེས་པའི་སོགས་སྒྲའི་ནང་ངག་གི་རྣམ་པ་རིག་བྱེད་དང་། སྒེག་འཆོས། རྒྱན་ཆ། ཨཱ་ཧཱ་རྱ། སྙིང་སྟོབས་ཀྱི་འགྱུར་བ་སོགས་ཀྱི་མངོན་ཚུལ་རྣམས་ཚུད་ཡོད། རྣམ་པར་འགྱུར་བ། རྗེས་སུ་འགྱུར་བ། རྣམ་པར་གཡོ་བའི་འགྱུར་བ་སོགས་ཀྱང་ཡན་ལག་ཡིན་ནོ།

[31] योऽयं स्वभावो लोकस्य सुखदुःखसमन्वितः। अङ्गाद्यभिनयोपेतः नाट्यमित्यधीयते।।१.११९।। देवतानामसुराणां राज्ञामथ कुटुम्बिनाम्।। कृतानुकरणं लोके नाट्यमित्यभिधीयते।।१.१२०।।

[32] ས་པཎ་ཀུན་རྒྱལ་མཚན། ང་བརྒྱད་མའི་རང་འགྲེལ། གསུང་འབུམ་པོད་དང་པོ། ཤོག ༦༩༠།

[33] སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། བཻ་ཌཱུརྱ་གཡའ་སེལ། དཔེ་རིང་པར་མ། ལྡི་ལི། ཕྱི་ལོ་༡༩༧༡། ཤོག ༥༩༣།

[34] འཇམ་མགོན་ཀོང་སྤྲུལ་བློ་གྲོས་མཐའ་ཡས། ཤེས་བྱ་ཀུན་ཁྱབ། པོད་གཉིས་པ། ཤོག ༣༣༣།

[35] रसभावव्यञ्जनायुक्तं नृत्यमित्यभिधीयते । अभिनयदर्पण १६

[36] ताण्डवं ताण्डवं नटनं नाट्यं लास्यं नृत्यं च नर्तने।।१.३८१ तौर्यत्रिकं नृत्यगीतवाद्यं नृत्यगीतवाद्यं नाट्यमिदं त्रयम्१.३८२

[37] वाक्यार्थाभिनयरसाश्रयं नाट्यम्।

[38] दुःखार्तानां श्रमार्तानां शोकार्तानां तपस्विनाम्। विश्रान्तिजननं लोके नाट्यमेतद्भविष्यति।।१.११४।। धर्म्यमर्थ्यं यशस्यं च सोपदेश्यं ससङ्ग्रहम् । भविष्यतश्च लोकस्य सर्वकर्मानुदर्शकम् । ।१. ११६।।

[39] देवदानवगन्धर्वयक्षरक्षोमहोरगैः।जम्बूद्वीपे समाक्रान्ते लोकपालप्रतिष्ठिते।।९.११ महेन्द्रप्रमुखैर्देवैरुक्तः किल पितामहः।क्रीडनीयकमिच्छामो दृश्यं श्रव्यं च यद्भवेत्।।१.१२ (नाट्यशास्त्र)

[40] सर्वशास्त्रार्थसम्पन्नं सर्वशिल्पप्रवर्तकम् । नाट्याख्यं पञ्चमं वेदं सेतिहासं करोम्यहम्।।१.१५।। एवं सङ्कल्प्य भगवान् सर्ववेदाननुस्मरन्। नाट्यवेदं ततश्चक्रे चतुर्वेदाङ्गसम्भवम्।।१.१६।।

[41] सदाशिव, शिव, ब्रह्मा, भरत, कशयप मतड्ग, याष्टिक,द्रुर्गा, शत्त्कि, शार्दूल, कोहल, विशखिल, कम्बल,अशवतर, वायु, विश्वावसु,रम्भा,अर्जुन, नारद,तुम्बुरु,आञ्जनेय, मातृगुप्त,रावण, नन्दिकेशवर,स्वाति,राहुल, क्षेत्रराज, रुद्रट

[42] བྷ་ར་ཏ་མུ་ནིས་བརྩམས་པའི་ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ལེའུ་དང་པོའི་ཤློཀ་༡༧-༣༥བར་གསལ།

[43] Natalia Lidova (2014). “Natyashastra”. Oxford University Press.

[44] डाँ पारसनाथ द्विवेदी, नाट्यशास्त्र का इतिहास, चौखम्बा सुरभारती प्रकाशान, १९९५,पृ.९

[45] वृद्धभरत, नन्दिभरत , कोहलभरत, दत्तिलभरत, मतड्गभरत

[46] डाँ पारसनाथ द्विवेदी, नाट्यशास्त्र का इतिहास, चौखम्बा सुरभारती प्रकाशान, १९९५, पृ.५

[47] शृङ्गारहास्यकरुणा रौद्रवीरभयानकाः । बीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाट्ये रसाः स्मृताः ॥ ६.१५॥ སྒེག་དང་རྒོད་དང་སྙིང་རྗེ་དང་། ། དྲག་ཤུལ་དཔའ་དང་འཇིགས་རུང་དང་། །མི་སྡུག་རྨད་བྱུང་ཞེས་བྱ་སྟེ། །ཟློས་གར་ཉམས་ནི་བརྒྱད་དུ་བཤད། །

[48] སྒེག་པ་སྐྱ་སེང་ལྷ་ཁྱབ་འཇུག །དྲག་པོ་སྐྱ་བོ་དྲག་པོ་དང་། །དགོད་པ་དང་པོའི་ལྷ་ཡིན་དཀར། །སྙིང་རྗེ་དམར་ལ་གཤིན་རྗེའོ། །དཔལ་བ་སྔོ་བསངས་དབང་པོ་དང་། །འཇིགས་རུང་ནག་ལ་ནག་པའོ། །མི་སྡུག་སྔོན་པོ་དུས་ཆེན་མོ། །རྨད་བྱུང་སེར་ལ་ཚངས་པའོ། །

[49] སྒེག་པ་ལྟ་བུར་མཚོན་ན་ལྟ་བ་དང་། རྫི་མ་བསྐྱོད་པ། འཛུམ་པ། རྣམ་པར་འཁྲུལ་བ། སྣ་ཚོགས་ཡན་ལག་བསྐྱོད་པ། རྩེད་འཇོའི་རྣམ་གྲངས་ཁག་དང་། དེ་ལས་ལྟ་བ་ལ་མཚོན་ནའང་ས་མཿསྟེ་ཐད་ཀར་ལྟ་བ། ཨཱ་བ་ལོ་ཀི་ཏམ྄་སྟེ་སྐོར་ཏེ་ལྟ་བ། སཱ་ཅི་ཟུར་མིག་ལྟ་བ། པྲ་ལོ་ཀི་ཏཿགཡས་གཡོན་ཏུ་གཡོ་བ། ནི་མཱི་ལི་ཊཿཟིམ་ཟིམ་གྱིས་ལྟ་བ། ཨུལློ་ཀི་ཏཿཐོད་དུ་ལྟ་བ། ཨ་ནུ་བྲ་ཏེཿབསྟོད་སྨད་མྱུར་བ། ཨ་བ་ལོ་ཀི་ཏཿསྨད་པ་བཅས་བསྟན། དེ་འབྲེལ་སྙིང་རྗེ་ལ་མཆི་མ་འཛག་ཤུགས་རིང་བརྗོད་པ་འཕྲུལ། །ཡན་ལག་རེངས་དང་དྲན་པ་ཉམས། །མྱ་ངན་སྨྲེ་སྔགས་འདོན་སོགས་བྱེད། །འཇིགས་རུང་ལ་ལག་པ་རྐང་པ་བཞིན་འདར་ཞིང་། །ལུས་རེངས་སྙིང་ནི་རབ་གཡོ་དང་། །མཆུ་དང་རྐན་དང་མགྲིན་པ་སྐམ། །ངོ་མཚར་ལ་སོ་དང་མིག་ནི་ཡངས་བ་དང་། །དངས་ཤིང་ཉེ་བ་ཞི་བ་དང་། །སྤུ་ལངས་རྔུལ་དགའ་མཆི་མ་འཛག །ལེགས་པའི་གཏམ་ཡང་སྨྲ་བར་བྱ། ། དེ་མཚུངས་བཞད་བགད་ལ་ནི་སྨི་ཏ་སྟེ་འཛུམ་དམུལ་བ།མིག་དག་ཅུང་ཟད་ཁ་ཕྱེས་ཤིང་མཆུ་དག་ཅུང་ཟང་གཡོ་བ། ཧ་སི་ཏ། བཞད་པ། སོ་རྣམས་ཅུང་ཟད་སྟོན་པའོ། །འཛུམ་དམུལ་བ་དང་བཞད་པ་གཉིས་ནི་ཆེན་པོ་རྣམས་ཀྱིའོ། ། བི་ཧ་སི་ཏ། སྙན་པོར་དགོད་པ། སྒྲ་དང་བཅས་སྙན་པོར་དགོད་པ། ཨ་བ་ཧ་སི་ཏ། གཡོ་བས་དགོད་པ། དཔུང་པ་དང་མགོ་བོ་གཡོ་ཞིང་དགོད་པའོ། ། སྙན་པོར་དགོད་པ་དང་། གཡོ་བས་དགོད་པ་ནི་བར་པ་རྣམས་ཀྱིའོ། །ཨ་པ་ཧ་སི་ཏ།མིག་ཆུ་དང་བཅས་དགོད་པ། ཨ་ཏི་ཧ་སི་ཏ། ཤིན་ཏུ་དགོད་པ། རྐང་པ་དང་ལག་པ་རྣམས་གཡོ་བས་དགོད་པ། ཕྱི་མ་གཉིས་པོ་ནི་དམན་པ་རྣམས་ཀྱིའོ། །ཞེས་སོགས་རྒྱས་བསྟན་ཡོད། །

[50] निर्वेदग्लानिशङ्काख्यास्तथासूया मदः श्रमः । आलस्यं चैव दैन्यं च चिन्तामोहः स्मृतिर्धृतिः ॥ ७.१८॥ व्रीडा चपलता हर्ष आवेगो जडता तथा । गर्वो विषाद औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव च ॥ १९॥ सुप्तं विबोधोऽमर्षश्चाप्यवहित्थमथोग्रता । मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा मरणमेव च ॥ ७.२०॥ त्रासश्चैव वितर्कश्च विज्ञेया व्यभिचारिणः । त्रयस्त्रिंशदमी भावाः समाख्यातास्तु नामतः ॥ ७.२१॥ ཆགས་བྲལ། ངར། ཞུམ་པ། ངལ་བ། ར་བཟི། བེམས་ཉིད། དྲག་པོ། རྨོངས་པ། གཉིས་སད་པ། རྨི་ལམ། སེམས་འཁྲུག ང་རྒྱལ། འཆི་བ། ལེ་ལོ། མི་བཟོད་པ། གཉིད། འཆབ་པ། སྤྲོ་བ་ཉིད། མྱོས་པ། ཐེ་ཚོམ། དྲན་པ། བློ། ནད། སྐྲག་པ། ངོ་ཚ་བ། དགའ་བ། ཕྲག་དོག སྐྱོ་བ། བརྟན་པ། གཡོ་ཉིད། མི་དགའ། སེམས་པ། རྣམ་པར་བརྟགས་པ་སོགས་སོ། །

[51] नाट्ये कतिविधः कार्यः तज्ज्ञैरभिनयक्रमः । कथं वाभिनयो ह्येष कतिभेदस्तु कीर्तितः ॥ ८.२॥ चतुर्विधश्चैव भवेन्नाट्यस्याभिनयो द्विजाः । अनेकभेदबहुलं नाट्यं ह्यस्मिन् प्रतिष्ठितम् ॥ ८.८॥ आङ्गिको वाचिकश्चैव ह्याहार्यः सात्त्विकस्तथा । ज्ञेयस्त्वभिनयो विप्राः चतुर्धा परिकल्पितः ॥८.९॥ सात्त्विकः पूर्वमुक्तस्तु भावैश्च सहितो मया । अङ्गाभिनयमेवादौ गदतो मे निबोधत ॥८.१०॥ त्रिविधस्त्वाङ्गिको ज्ञेयः शारीरो मुखजस्तथा । तथा चेष्टाकृतश्चैव शाखाङ्गोपाङ्गसंयुतः ॥ ८.११॥ शिरोहस्तकटीदक्षः पार्श्वपादसमन्वितः । अङ्गप्रत्यङ्गसंयुक्तः षडङ्गो नाट्यसङ्ग्रहः ॥८. १२॥  तस्य शिरोहस्तोरःतस्य शिरोहस्तोरः पार्श्वकटीपादतः षडङ्गानि । नेत्रभ्रूनासाधरकपोलचिबुकान्युपाङ्गानि ॥ ८. १३॥

[52] इतिहास, आगम, काव्य, अलंकार,गन्धवाद, धातुवाद,

[53] वाचि यत्नस्तु कर्तव्यो नाट्यस्येयं तनुः स्मृता ।१५.२ ।

[54] वाङ्मयानीह शास्त्राणि वाङ्‍निष्ठानि तथैव च । तस्माद्वाचः परं नास्ति वाग् हि सर्वस्य कारणम् ॥ ३॥

[55] ས་པཎ་གྱི་རོལ་མོའི་བསྟན་བཅོས་ལས་ཚིག་སྦྱོར་གནད་ཀྱང་ང་ཡིས་བཤད། །དེ་ཡང་དབྱེ་ན་རྣམ་གཉིས་ཏེ། །ངོ་བོ་འམ་དཔེ་ཡིས་སོ། །རང་གོ་ངོ་བོ་ལུས་ངག་དང་། །ཡིད་ཀྱི་ཡོན་ཏན་བརྗོད་པ་ཙམ། །ལུས་ངག་ཡིད་ལས་གཞན་པ་ཡི། །འབྱོར་དང་དབང་ཐང་རིགས་ཡོན་ཏན། །བརྩེ་དང་སྙན་པར་སྨྲ་ལ་སོགས། །བསྟོད་པར་བྱེད་ན་རང་གི་ཆོས། །ཕྱོགས་གཅིག་གི་གམ་ནི་ཕལ་ཆེར་གྱིས། །འདྲ་བའི་ཡོན་ཏན་ལེགས་བརྟགས་ཏེ། །དེ་འདྲ་ཁྱོད་ཉིད་ཡིན་ནོ་ཞེས། །མཚུངས་པར་སྦྱོར་བ་དཔེ་ཡིན་ནོ། །ཞེས་གསུངས་པ་དང་མཚུངས་སོ། །

[56] ས་པཎ་གྱི་རོལ་མོའི་བསྟན་བཅོས་ལས། སྤྱིར་ནི་འཇིག་རྟེན་འདི་ན་ཡང་། །སྐྱེས་དང་བེུད་ལ་སོགས་པའི། །ཁྱད་པར་ཉིད་ཀྱིས་མི་འདྲ་བའི། །དབྱངས་ཀྱི་སྦྱོར་བ་དུ་མ་མཐོང་། །དབུས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ལྡིར་ཞིང་འགྱུར། །གཙང་པ་འཚེར་ཞིང་གསལ་བ་ཡིན། །གཙེར་ཞིང་མདུད་པ་མངའ་ཪིས་པ། །ཁམས་པ་རྣམས་ནི་བརྗིད་ཅིང་གྱོང་། །དེ་ལྟར་དེ་དག་རྣམས་ལ་ཡང་། །སོ་སོར་ཕྱེ་ན་རྣམ་པ་མང་། །ཞེས་སོགས་གསུངས་པ་དང་མཐུན་པར་སྣང་ངོ་། །

[57] ས་པཎ་གྱི་རོལ་མོའི་བསྟན་བཅོས། ཤོག ༣༥༡-༣༥༥།

[58] ཐུབ་པ་མིས་བྱིན་བུས། རྨ་བྱས་སྒྲོགས་པ་དྲུག་སྐྱེས་ཏེ། །བ་ལང་སྐད་ནི་ཁྱུ་མཆོག་ཅེས། །ས་འཛིན་སྐྱེས་ནི་ར་ཡི་སྟེ། །ཁྲུང་ཁྲུང་སྐད་ནི་བར་མའོ། །མེ་ཏོག་བདོ་བའི་དུས་སུ་ནི། །ཁུ་བྱུག་སྒྲོགས་པ་ལྔ་པ་སྟེ། །བློ་ལྡན་སྐྱེས་ནི་རྟ་ཡི་སྐད། །འཁོར་ཉན་གླང་པོོའི་སྒྲ་ཡིན་ནོ། །

[59] ཏཱ་ལཿ སོ་སོར་གནས་པར་བྱེད་པའི་ཕྱིར་ཏཱ་ལཿ གནས་བྱེད་དེ། འདི་ལྟར་འདི་ཙམ་གྱི་དུས་སུ་དབྱངས་དལ་བར་ལེན་ཞིང་། འདི་ཙམ་གྱི་དུས་སུ་མྱུར་བ་དང་། འདི་ཙམ་ལ་བར་མའི་རྒྱུ་མཚན་གྱི་ཕྱིར་ལག་པའི་སོར་མོ་རྣམས་བསྐུམ་པ་དང་རྐྱོང་བའི་བྱ་བ་རྣམས་ཀྱིས་དུས་ཀྱི་ཚད་འཇལ་བའམ་དུས་དང་བྱ་བ་དག་གི་ཚད་ལ་ཏཱ་ལཿ ཞེས་བརྗོད་དོ།

[60] གླུ་དང་རོལ་མོ་དང་རྐང་པ་འགོད་པ་ལ་སོགས་པའི་བྱ་བ་རྣམས་ཀྱང་ཕན་ཚུན་གྱི་བྱ་བའི་དུས་དག་མཚུངས་པ་ནི་ལ་ཡཿ སྟེ་འགྲིག་ཆགས་སོ། །

[61] धनञ्जय, दशरूपकम् ཞེས་པའི་ལེའུ་བཞིའི་བདག་ཉིད་ཅན་གྱི་གཞུང་ཞིག་བརྩམས་ཡོད།

[62] इतिवृत्तं तु नाट्यस्य शरीरं परिकीर्तितम्। पञ्चभिः सन्धिभिस्तस्य विभागः सम्प्रकल्पितः ॥ २१.१॥ मुखं प्रतिमुखं चैव गर्भो विमर्श एव च । तथा निर्वहणं चेति नाटके पञ्च सन्धयः ॥ २१.३७॥

[63] རཏྣ་ཤྲཱིའི་རྒྱ་འགྲེལ་ལས། སྒོ་དང་། ལན་གྱི་སྒོ། སྙིང་པོ། མི་བཟོད་པ། ངེས་ཐོབ་བཅས་ལྔ་རུ་བཤད། ༼ཁམས་འགྲེལ་ན་དྲངས་ཡོད།༽

[64] སི་ཏུ་ཆོས་ཀྱི་འབྱུང་གནས། གསུང་འབུམ་ང་པ། ཤོག ༣༤༡།

[65] Freyrtag’s pyrmid: Exposition, inciting incident, rising action, climax, falling action,  resolusion.

[66] སྙན་ངག་མེ་ལོང་མའི་ལེའུ་བར་པའི་ཤློ་ཀ་༣༦༧པ་སྟེ། གང་ཡང་མཚམས་སྦྱོར་ཡན་ལག་དང་། །འཇུག་པའི་ཡན་ལག་མཚན་ཉིད་སོགས། །ལུང་གཞན་དག་ཏུ་བརྗོད་འདི་ཡང་། །རྒྱན་ཉིད་དུ་ནི་བདག་ཅག་འདོད། །ཅེས་བྱུང་བའི་ཚིགས་སུ་བཤད་པའི་མཚམས་ཀྱི་འགྲེལ་པར། ཁམས་སྤྲུལ་བསྟན་འཛིན་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མའི་སྙན་འགྲེལ་ཡོངས་གྲགས་ཁམས་འགྲེལ་ཞེས་གྲགས་པར་ཟློས་གར་གྱི་མཚན་ཉིད་ཀྱང་རྒྱན་དུ་བསྟན་པའི་ས་བཅད་དུ་གོང་གསལ་འཇུག་པའི་ཡན་ལག་བཞིའི་སྐོར་ངོ་སྤྲོད་ཙམ་མཛད་འདུག་གོ །

[67] ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་ལེའུ་ཉེར་གསུམ་པའི་ཤློཀ་༡༤-༡༧༧།

[68] ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་ལེའུ་ཉེར་བཞི་པའི་ཤློཀ་༢༤༠-༢༩༠།

[69] ས་པཎ་གྱི་གསུང་འབུམ། པོད་དང་པོ། ཤོག ༣༥༡།

[70] क्वचिद्धर्मः क्वचित्क्रीडा क्वचिदर्थः क्वचिच्छमः। क्वचिद्धास्यं क्वचिद्युद्धं क्वचित्कामः क्वचिद्वधः।।१.१०८।। धर्मोऽधर्मप्रवृत्तानां कामः कामोपसेविनाम्। निग्रहो दुर्विनीतानां विनीतानां दमक्रिया।।१.१०९।। क्लीबानां धार्ष्ट्यजननमुत्साहः शूरमानिनाम्। अबुधानां विबोधश्च वैदुष्यं विदुषामपि।।११०।। ईश्वराणां विलासश्च स्थैर्यं दुःखार्दितस्य च। अर्थोपजीविनामर्थो धृतिरुद्वेगचेतसाम्।।१.१११।।

[71] ས་པཎ་གྱིས་མཛད་པའི་རོལ་མོའི་བསྟན་བཅོས་ལས་གཡར་བའོ། །

– – – – –