ཕྱི་ལོ་༡༩༢༨ ལོར་བོད་ནང་ལྷག་པའི་ཤར་པ་རྒྱལ་པོའི་གནད་དོན་གྱི་སྐོར་ལ་རགས་ཙམ་གླེང་བ།

[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།] རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་ཕྱི་ལོ་༡༩༢༨ ལོར་རྒྱལ་ས་ལྷ་སར་ཁ་ཚ་ར་[1]ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་ཟེར་བ་ཞིག་གིས་ཁྲིམས་འགལ་གྱི་ལས་དོན་བརྩམས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་སྡེ་པ་གཞུང་གིས་ཡུལ་མིའི་ཁྲིམས་ལུགས་ལག་བསྟར་རྩ་འཛིན་གཞིར་བཟུང་འཛིན་བཟུང་བཙོན་འཇུག་དོ་དམ་བྱས་ཏེ་ཉེས་བརྡུང་དྲག་པོ་བཏང་བས། སྟབས་མ་ལེགས་པར་ཁོ་པ་བཙོན་ཁང་ནང་འདས་གྲོངས་སུ་ཕྱིན་པ་རེད།  གནས་ཚུལ་འདིས་རྐྱེན་པས་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་ཁྱོད་ཤི་ང་གསོན་གྱི་དམག་འཁྲུག་འབྱུང་ལ་ཉེ་ཞིང་། མཐར་༸གོང་ས་༸སྐྱབས་མགོན་༸སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་ཆེན་པོ་མཆོག་གི་མཚན་ཐོག་ནས་བལ་ཡུལ་སྲིད་གཞུང་ལ་དགོངས་སེལ་ཕྱག་ཡིག་ཅིག་སྤྲིངས་ཏེ་འདུམ་འགྲིགས་ཞི་འཇགས་བྱུང་བའི་སྔ་ཕྱིའི་བྱུང་བ་རྣམས་དབྱིན་ཇི་དང་བལ་ཡུལ་གྱི་ཡིག་ཚགས་ཁག་གཙོ་བོར་བཟུང་སྟེ་དཔྱད་པ་བྱས་ཡོད།

[བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ།] ཤར་པ་རྒྱལ་པོ། བལ་ཡུལ་གཞུང་ཚབ་ཁང་། ཏཱ་ལའི་བླ་མ། ཅནྟར་ཤམ་ཤར། བྷིམ་ཤམ་ཤར།

གླེང་སློང་བའི་གཏམ།

བོད་དང་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་དུས་རབས་བདུན་པའི་སྐབས་ནས་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་འབྲེལ་བ་དམིགས་བསལ་ཅན་ཞིག་བྱུང་བ་ནས་བཟུང་། ཡག་སྡུག་ཅི་རིགས་ཀྱི་ཆོས་དང་རིག་གཞུང་ཚོང་འབྲེལ་དམག་དོན་སོགས་ཀྱི་ཐད་རེས་ཆད་རེས་མཐུད་ཀྱི་འབྲེལ་ལམ་ཟམ་མི་ཆད་པར་ཡག་ཉེས་ཅི་རིགས་བྱུང་མྱོང་བ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་མེ་ལོང་ལས་གསལ་པོར་མཐོང་ཐུབ་ཅིང་། འདས་ཟིན་པའི་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་རིང་མོའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཆུ་རྒྱུན་ཁྲོད་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་ཁབ་དང་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་པོའི་དབར་ལ་མཚམས་རེར་འཆམ་མཐུན་གྱི་བརྩེ་སེམས་དྲོན་མོས་ཕན་ཚུན་སྐྱེས་འབུལ་རེས་བྱེད་པ་དང་། ཡང་མཚམས་རེར་ཁྱོད་ཤི་ང་གསོན་གྱི་དྲག་པོའི་དམག་འཁྲུག་བྱུང་མྱོང་ཡོད་པ་རེད། ལས་དབང་གིས་ཁོ་བོའི་འབུམ་རམས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་<<སྤྱི་ལོ་༡༦༠༠-༡༩༥༩ བར་དུ་བྱུང་བའི་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་གྱི་ཆབ་སྲིད་དང་ཚོང་དོན་གྱི་འབྲེལ་ལམ་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་>>ཞེས་པའི་བརྗོད་གཞིའི་ཐོག་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་པའི་ལོ་ངོ་གསུམ་གྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ནང་༸གོང་ས་༸སྐྱབས་མགོན་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་ཆེན་པོས་བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་གཉིས་ཀྱི་ཐུགས་འགན་བཞེས་བཞིན་པའི་སྐབས་ཏེ། སྤྱི་ལོ་༡༩༢༨ ལོར་བལ་ཡུལ་གྱི་མི་སེར་ཡིན་པ་ཁ་ཚ་ར་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་ཟེར་བའི་སྐྱེས་པ་ཞིག་གིས་བོད་ནང་ཚུལ་མིན་གྱི་བྱ་སྤྱོད་སྤེལ་བ་ལ་བརྟེན་ནས་མཐར་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་དམག་འཁྲུག་འབྱུང་ལ་ཉེ་བའི་ཛ་དྲག་གི་གནས་ཚུལ་བྱུང་ཡོད་པ་ཐོག་མར་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་། དབྱིན་ཡིག་ཐོག་བྲིས་པའི་བལ་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་ནང་གནད་དོན་འདི་ཧ་ཅང་གལ་ཆེན་དུ་བརྩིས་ནས་ཆེད་དུ་འདིའི་སྐོར་ལ་ཉམས་ཞིབ་རྩོམ་ཡིག་འདི་འདྲ་བྲིས་འདུག་ལ། དབྱིན་ཡིག་ཐོག་གནད་དོན་དེར་རྒྱལ་པོའི་གནད་དོན་(Gyalpo Issue)ནམ་རྒྱལ་པོའི་གདོང་ཐུག་(Gyalpo Incident)ཞེས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དོན་རྐྱེན་གནད་འགག་ཅིག་ཏུ་བརྩི་བཞིན་འདུག་ཀྱང་། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་མཐར་ཆགས་སུ་བཀོད་པའི་ཡིག་ཚང་ཁག་ནང་འདིའི་སྐོར་གསལ་གྱི་མི་འདུག་པ་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྟོང་ཆ་ཞིག་ཏུ་འཁུམས། ད་བར་ཁོ་བོས་བོད་ཡིག་ཡིག་ཆ་ཁག་ནང་མཇལ་བ་གསུམ་ཙམ་སྟེ་<<བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་རྒྱལ་རབས་>>[2]དང་། <<བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས་>>དེབ་བཅུ་གཉིས་པ་[3]དང་། འཕགས་ཡུལ་ཀིརྟིའི་བྱེས་པ་གྲྭ་ཚང་ནས་བཏོན་པའི་<<བོད་ཀྱི་ཕྱི་འབྲེལ་ལོ་རྒྱུས་>>^[4]ཞེས་པའི་དཔེ་དེབ་དེ་དག་གི་ནང་མདོར་ཙམ་གསལ་ཡོད་ཀྱང་། ངོ་སྤྲོད་ཙམ་ཡིག་ཕྲེང་ལྔ་དྲུག་ཙམ་གྱིས་འཐུས་པས་བྱས་ཡོད་པ་དང་། འགའ་ཞིག་གི་ནང་དོན་ལ་ནོར་འཁྲུལ་ཤོར་ཡོད་པ་དང་། ཡང་འགའ་ཞིག་གི་ནང་ལོ་ཚིགས་ནོར་བ་སོགས་ཀྱི་སྐྱོན་མི་ཉུང་བ་ཞིག་མཆིས་པས་བྱུང་བའི་རྒྱ་མཚོ་བཏུང་བར་འདོད་མཁན་ཞིག་ལ་མཚོན་ན་ཚིམ་པ་ནམ་ཡང་མི་སྐྱེ་ཁོ་ཐག་ཡིན། དེས་ན། ཁོ་བོས་ཤེས་འདོད་ཆོས་ཅན་གྱི་བརྗོད་གཞི་འདིར་རྒྱ་ཆེ་ས་དང་གཏིང་ཟབ་ས་ཞིག་ནས་ཉམས་ཞིབ་ཕྲན་བུ་བྱེད་རྒྱུའི་སྐོམ་པ་ཆུ་འདོད་ལྟར་གྱུར་བས། འཁུར་དུ་མི་སེམས། རྒྱན་དུ་རློམ། ཞེས་པའི་དཔེ་ལྟར་དགའ་སྤྲོའི་ངང་བརྗོད་གཞི་འདིའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་མདོ་ཙམ་བྱ་རྒྱུའི་སྤྲོ་བ་རབ་ཏུ་བརྟས།

དང་པོ། དུས་འགྱུར་མ་བྱུང་གོང་གི་བོད་ཡུལ་དུ་ཡོད་པའི་བལ་པོའི་ཚོང་པའི་སྐོར།

བལ་བོད་གཉིས་དབར་དུས་རབས་བདུན་པའི་འགོ་སྟོད་ཙམ་ནས་གཉེན་སྒྲིག་གི་འབྲེལ་བ་བྱུང་བ་ནས་བཟུང་། བོད་ནང་བལ་ཡུལ་གྱི་གཞུང་འབྲེལ་མི་སྣ་དང་། ལག་ཤེས་བཟོ་ལས་མཁན། ཚོང་པ་སོགས་རྒྱུན་ཆད་མེད་པར་འགྲོ་འོང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་། ལྷག་པར་དུ་སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཅུ་བདུན་པའི་དུས་དཀྱིལ་ཙམ་ལ་བལ་བོད་གཉིས་དབར་ས་མཚམས་སུ་དམག་འཁྲུག་བྱུང་ཞིང་། མཐར་བལ་བོད་གཉིས་དབར་ཆིངས་ཡིག་བཞག་^[5]པ་ནས་བཟུང་བོད་ནང་བལ་ཡུལ་གྱི་ཚོང་པ་མི་རབས་ནས་མི་རབས་བར་གནས་སྡོད་བྱེད་འགོ་ཚུགས་ཡོད་པ་རེད། བལ་ཡུལ་གྱི་ཚོང་པ་རྣམས་བོད་ནང་ཡོང་དུས་ཁེར་རྐྱང་ཡིན་པ་ལས་སྐྱེས་སྨན་མཉམ་དུ་འཁྲིད་སྲོལ་མེད་པས་ཁོ་ཚོ་བོད་ལ་སྡོད་རིང་བོད་པའི་བུད་མེད་དང་གཉེན་སྒྲིག་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་ལ། ལྷོ་ཁ་གྲྭ་ནང་ལ་ཡང་བལ་པོ་དང་བོད་པའི་བུ་མོ་གཉེན་སྒྲིག་བྱེད་མཁན་ཡང་རེ་ཟུང་བྱུང་ནས་དེ་ཁུལ་ཁ་ཚར་བ་ཟེར་བའི་བལ་པོའི་མི་ཁོངས་ཡིན་པའི་ཁྱིམ་ཚང་ཡང་ཁག་ཅིག་ཡོད་^[6]པ་ལས་གསལ་པོར་ཤེས་ཐུབ་པས། བལ་བོད་གཉིས་དབར་ལོ་ངོ་བརྒྱ་ཕྲག་མང་པོའི་རིང་བཟང་ངན་ལ་མ་བལྟོས་པར་ཚོང་འབྲེལ་གྱི་འབྲེལ་ལམ་ཟབ་མོ་བྱུང་ཡོད་ཅིང་། བོད་ཀྱི་ཚོང་པ་མང་པོ་ཞིག་བལ་ཡུལ་དུ་ཕྱིན་ནས་རས་ཆ་དང་བཟའ་ཆས་མངར་མོའི་རིགས་ཀྱི་མཁོ་ཆས་ཉོ་སྒྲུབ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་། བལ་ཡུལ་གྱི་ཚོང་པ་མང་པོ་ཞིག་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་ས་དང་། གཞིས་ཀ་རྩེ། རྒྱལ་རྩེ། ལྷོ་ཁ་སོགས་སུ་བསྡད་དེ་མི་རབས་ནས་མི་རབས་བར་ཚོང་ལས་གཉེར་གྱི་ཡོད་པ་དང་།  དེ་སྔ་ལྷ་སར་སྡོད་པའི་བལ་པོ་རྣམས་ནང་ཁུལ་གཅིག་ཕན་གཅིག་གྲོགས་དང་ཡུལ་སྲོལ་དུས་ཆེན་སྲུང་རྩིའི་ཆེད་པཱ་ལཱ་ཟེར་བའི་སྐྱིད་སྡུག་ཚོགས་པ་ཁག་བཅུ་^[7]བཙུགས་ཡོད་པ་སོགས་སྡོད་སྒར་སོ་སོའི་ནང་སྐྱིད་སྡུག་མཉམ་མྱོང་ཐོག་བལ་ཡུལ་དང་། ཀ་ལོན་སྦུག ཀ་ལི་ཀ་ཏ་བཅས་ཀྱི་ཚོང་ཟོག་བཏོན་ནས་ལྷ་སར་ཚོང་ལས་འཁྲུག་ཆ་དོད་པོ་ཡོད་པ་རེད།^[8] གཉའ་ནང་བུར་སྲས་པ་རིན་ཆེན་དར་ལོ་ལགས་ཀྱིས། བལ་པོའི་འགོ་ཁྲིད་གཙོ་བོ་ཌི་ཋ་ཞེས་པ་གོརྵ་གཞུང་རྐྱང་ནས་བསྐོ་གཏོང་བྱེད་པ་དེ་ནི་ཕྱི་ལོ་༡༨༥༦ ལོར་བལ་བོད་གཞུང་གཉིས་དབར་བཞག་པའི་ཆིངས་ཡིག་གི་འབྲུ་དོན་བཞིན་བལ་ཡུལ་གཞུང་གིས་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་ས་དང་། གཞིས་རྩེ། རྒྱལ་རྩེ། བལ་བོད་ས་མཚམས་འཁེལ་བའི་གནད་ཡོད་ས་གནས་གཉའ་ནང་དང་། སྐྱིད་གྲོང་སོགས་སུ་བལ་གཞུང་གི་བཅའ་སྡོད་སྐུ་ཚབ་ཆེད་འཛུགས་བྱས་པའི་གྲས་ཤིག་ཡིན་ཞིང་། སྐུ་ཚབ་ཌི་ཋའི་འོག་ཏུ་ཐ་ཀཱ་ལི་དང་། མུ་ཀྵིཡ་ཟེར་བ་སོགས་བྱ་སྤུ་གནོན་གྱི་སྒྲིག་འཛུགས་ཡོད་པའི་ཐོག དུས་ཆེན་སྲུང་རྩིའི་ཆེད་སྤྱི་དངུལ་དང་། རྟེན་དངོས་མང་པོ་མཉམ་དུ་བདག་ཉར་བྱེད། བལ་པོ་རྣམས་དབྱར་ཁ་ཚོང་འདུས་སུ་ཚོང་འཐབ་བྱེད་པ་དང་། དགུན་དུས་ཟླ་བ་གཉིས་གསུམ་རང་ཡུལ་དུ་ཕྱིར་ལོག་བྱེད། ཁོ་ཚོའི་བཟའ་ཟླ་ཕལ་ཆེ་བ་གཉའ་ནང་ཚོང་འདུས་ཀྱི་བུད་མེད་ཡིན་ཡང་། མང་ཆེ་བར་བལ་ཡུལ་དུའང་བཟའ་ཟླ་བུ་ཕྲུག་ཡོད་པར་བཤད་^[9]ཅེས་གསུངས་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་<<ལྷ་སྡོད་ཚོང་པ་ཞིག་གིས་རང་གིས་ཆུང་མར་བསྐུར་བའི་འཕྲིན་>>ཞེས་པའི་དབྱིན་ཡིག་གི་དཔེ་དེབ་ནང་“དེ་སྔོན་ལྷ་སར་བལ་པོའི་(Newars)ཚོང་པ་ཆིག་སྟོང་ཙམ་ཡོད་པ་དང་།  འགའ་ཞིག་གཞིས་ཀ་རྩེ་དང་།  རྒྱལ་རྩེ།  སྐྱིད་རོང་།  གཉའ་ནང་སོགས་སུ་སྡོད་ཀྱི་ཡོད། དུས་རབས་འདིའི་(དུས་རབས་ཉི་ཤུ་)དུས་འགོར་ལྷ་སའི་མི་འབོར་ཁྲི་གཉིས་ཙམ་ཡོད་ཅིང་།  ཕྱོགས་མཐའ་ཁག་གི་འབྲོག་པ་མང་པོ་ཞིག་ལྷ་སར་གནས་སྐོར་དུ་ཡོང་གི་ཡོད་ཅིང་།  ཁོ་ཚོས་གསེར་དང་། གླ་རྩི།  པགས་པ།  བལ། གཡག་གི་མཇུག་མ་སོགས་འཁྱེར་ཡོང་ནས་རང་ལ་དགོས་མཁོ་ཡོད་པའི་དངོས་ཟོག་དང་བརྗེ་ཚོང་རྒྱག་གི་ཡོད། བལ་པོའི་ཚོང་པ་མང་པོ་ཞིག་གིས་ལོ་ངོ་ཁ་ཤས་ལྷ་སར་བསྡད་རྗེས་དེ་རྗེས་ཁོ་ཚོའི་བུ་ཕྲུག་དང་གཅེན་གཅུང་སོགས་ལ་རྩིས་སྤྲོད་ཀྱི་ཡོད་པས་ཁོ་ཚོ་ལྷ་སར་ཚོང་བརྒྱབ་ནས་གཏན་སྡོད་བྱེད་པའི་ཁྱིམ་མི་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་གྱི་ཡོད་པ་རེད། བལ་པོ་(Newars)ཚོས་རང་གི་ཆུང་མ་བོད་ནང་གཏན་ནས་འཁྲིད་ཀྱི་མེད་པས་བོད་རིགས་བུ་མོ་དང་ཆུང་མ་བསྒྲིགས་ཀྱི་ཡོད་ཅིང། ཁྲིམས་ལུགས་གཞིར་བཞག་ན། ཕྲུ་གུ་བུ་སྐྱེས་ན་ཕ་ལ་བདག་ནས་བལ་པོའི་མི་སེར་ཆགས་པ་དང་། བུ་མོ་སྐྱེས་ན་ཨ་མར་བདག་ནས་བོད་པའི་མི་སེར་ཆགས་ཀྱི་ཡོད། དེས་ན་ལྷ་སར་བལ་པོའི་ཚོང་པ་མང་པོ་གནས་སྡོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།”^[10]ཅེས་འཁོད་ཡོད་པ་ལས་བོད་ས་མ་ཤོར་གོང་བལ་པོའི་ཚོང་པ་མང་པོ་ཞིག་བོད་ནང་གནས་སྡོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་གསལ་པོར་ཤེས་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད་ལ། མི་ཐོག་ནས་མི་ཐོག་བར་ལྷ་སར་ཚོང་རྒྱག་པའི་བལ་པོའི་ཚོང་པ་རྣམས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་གནས་སྟངས་ཡང་བོད་པ་ལས་ཡག་པ་ཡོད་པ་རེད། རྒྱ་གར་དབྱིན་ཇིའི་སོ་མྱུལ་བ་སཱ་རཱ་ཏ་ཅན་ཏར་དྷ་སེ་(Sarat Chandra Das)སྤྱི་ལོ་(༡༨༨༡-༡༨༨༢) བར་བོད་ལ་འགྲོ་བའི་སྐབས་སུ་ཁོང་གིས་མཐོང་ཚུལ་ལ་ལྷ་སའི་ནང་གི་ཚོང་པ་རྒྱུ་ནོར་ཆེ་ཤོས་དག་ནི་བལ་ཡུལ་གྱི་ཚོང་པ་ཡིན་པ་ལས་བོད་པ་མིན་ཞེས་ཁོ་རང་གི་དཔེ་དེབ་ལྷ་ས་དང་བོད་དབུས་གཙང་ཁུལ་ལ་བསྐྱོད་པ་<<Journey to Lhasa and central Tibet>>ཞེས་པའི་དཔེ་དེབ་ནང་བཀོད་ཡོད།^[11] དེ་བཞིན་<<བལ་ཡུལ་དང་བལ་པོ་>>ཞེས་པའི་དབྱིན་དེབ་ནང་ལ་ཡང་ལྷ་སར་ནཱེ་ཝ་རཱིའི་ཚོང་པ་སུམ་སྟོང་ཙམ་ཡོད་^[12]ཅེས་གསལ་ཡོད།

གཉིས་པ། ལྷ་སར་གནས་སྡོད་ཁ་ཚ་རའི་གནས་སྟངས་དང་དཀའ་རྙོག་སྐོར།

དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་ཙམ་ནས་བོད་ནང་བལ་ཡུལ་གྱི་ཚོང་པ་མང་པོ་ཞིག་གནས་སྡོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་། ཁོ་ཚོ་ཕལ་ཆེ་བ་ལྷ་ས་དང་། གཞིས་ཀ་རྩེ། ལྷོ་ཁ། རྒྱལ་རྩེ་སོགས་དབུས་གཙང་གི་ས་གནས་ཁག་ཏུ་མི་རབས་ནས་མི་རབས་བར་ཚོང་བརྒྱབ་ནས་འཚོ་བ་སྐྱེལ་གྱི་ཡོད་ལ། བོད་ནང་ཁོ་ཚོར་ལྟ་རྟོགས་བྱེད་མཁན་གྱི་གཞུང་ཚབ་ཡང་ཡོད་པ་རེད། བལ་པོའི་ཚོང་རིགས་དེ་ཚོ་ཚང་མ་སྐྱེས་པ་ཕོ་ཤ་སྟག་ཡིན་པས་བོད་ནང་སྡོད་རིང་བོད་པའི་བུད་མེད་དང་གནས་སྐབས་ཀྱི་དགའ་རོགས་སྒྲིག་པ་དང་། དེ་བཞིན་ཆང་ས་བརྒྱབ་ནས་བུ་ཕྲུག་སྐྱེས་མཁན་ཡང་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཡོད་པས། བོད་ས་མ་ཤོར་གོང་ཁ་ཚ་རའི་གྲངས་འབོར་མང་པོ་ཡོད་པ་གསལ་པོ་ཡིན་ཞིང་། ཁོ་ཚོས་བོད་སྐད་དང་བལ་སྐད་གཉིས་ཀ་ཤེས་ཀྱི་ཡོད་པས་རྐང་པ་གཉིས་བཙུགས་ལྟ་བུས་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་ཀའི་ཐོབ་ཐང་དང་ཁེ་ཕན་རྩོད་ཀྱི་ཡོད་པ་རེད། ཕྱི་ལོ་༡༩༡༣ ལོར་བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་པོ་ཅནདྷར་ཤམ་ཤཱ་(Chandra Shamsha)ཡིས་ལྷ་སར་གནས་སྡོད་བལ་ཡུལ་གྱི་གཞུང་ཚབ་ལཱལ་བྷ་ཧ་དྷུར་བྷསེ་ན་ཊི་(Lal Bahadur Basnet)ལ་བོད་ནང་ཁ་ཚ་རའི་གྲངས་འབོར་ག་ཚོད་ཡོད་མེད་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་སྙན་ཐོ་ཞིག་བལ་གཞུང་ལ་སྤྲོད་དགོས་པའི་བཀའ་རྒྱ་བཏང་ཡོད་པ་བཞིན། སྐབས་དེར་རོབ་རྩིས་བྱས་པར་གཞིགས་ན། སྐྱིད་གྲོང་ལ་༨༠ གཉའ་ནང་ལ་༢༤༨ གཞིས་ཀ་རྩེར་༡༡༢ ལྷ་སར་༡༨༣  དེ་བཞིན་ས་ཁུལ་གཞན་ཁག་ཏུ་༢༤༥ བཅས་ཁྱོན་བསྡོམས་༩༠༠ ཙམ་ཡོད་པར་བཤད་ཡོད།^[13] རྗེས་སོར་ཕྱི་ལོ་༡༩༥༦ ལོར་སླེབས་དུས་བོད་ནང་ཁ་ཚ་ར་ཁྱོན་བསྡོམས་ཉིས་སྟོང་ཙམ་ཡོད་པ་བལ་ཡུལ་གྱི་དེབ་ཐེར་ཁག་ཏུ་གསལ་འདུག^[14]

ཕྱི་ལོ་༡༩༢༠ ནས་བཟུང་༡༩༣༠ ཙམ་བར་གྱི་མི་ལོ་བཅུ་ལྷག་ཙམ་གྱི་རིང་བོད་དུ་ཁ་ཚ་རའི་དཀའ་རྙོག་དེ་ཧ་ཅང་རྙོག་འཛིང་ཆེན་པོ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་བས། བོད་གཞུང་ངོས་ནས་ཡོངས་ཁྱབ་བཀའ་རྒྱ་སྩལ་ཏེ་ཁ་ཚ་རའི་ཚུལ་མིན་གྱི་བྱ་སྤྱོད་ལ་སྟངས་འཛིན་བྱེད་དགོས་པ་དང་། ཡུལ་ཆུ་འཐུང་ན་ཡུལ་ཁྲིམས་འཁྱེར་བ་དང་། ཡུལ་ཡར་ཀླུང་དུ་བསྡད་ན་ལྷ་ཡར་ལྷ་ཤམ་བུ་གསོལ་དགོས་ཟེར་བའི་གཏམ་དཔེ་ལྟར་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ཁྲིམས་དང་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཡུལ་གོམས་གཤིས་ལུགས་ལ་བརྩི་འཇོག་དང་སྲུང་སྐྱོབ་བྱེད་དགོས་པའི་ཉེན་བརྡ་བཏང་ཡོད་ཅིང་། ལྷག་པར་དུ་ཕྱི་ལོ་༡༩༢༤ ལོར་ཁ་ཚ་རའི་དཀའ་རྙོག་ཚད་མཐོ་ཤོས་སུ་སླེབས་པས། བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་གིས་ལྷ་སར་གནས་སྡོད་བལ་པོའི་གཞུང་ཚབ་ཁང་དང་། དེ་བཞིན་བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་པོར་དབུས་གཙང་ཁུལ་དུ་གནས་སྡོད་ཁ་ཚ་རས་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ཁྲིམས་ལ་བརྩི་འཇོག་མི་བྱེད་པ་དང་། བོད་ཀྱི་ས་ཁུལ་ཁག་གི་རྫོང་དཔོན་གྱི་བཀའ་ཁྱབ་ལ་མི་ཉན་པར་སྒལ་རལ་ཉག་རྐྱང་བྱེད་ཀྱི་འདུག་པས། རབ་བྱུང་ན་ཁོ་ཚོར་གོ་བསྐོན་བསླབ་བྱ་གནང་རོགས་ཞེས་རེ་སྐུལ་གྱི་ཕྱག་ཡིག་བསྲིངས་ཡོད་^[15]ཀྱང་། བལ་ཡུལ་གཞུང་ངོས་ནས་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་གི་རེ་བསྐུལ་ལ་སྣང་མེད་བཏང་བས་གནས་སྟངས་དེར་འགྱུར་བ་ཅི་ཡང་མ་བྱུང་བར་དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་ཇེ་སྡུག་ཇེ་ཞན་ཏུ་སོང་བས། བོང་བུ་ཁྱོད་ལ་ཉལ་སྟངས་བཅོ་བརྒྱད་ཡོད་ན། བོང་རྫི་ང་ལ་སློང་སྟངས་བཅུ་དགུ་ཡོད་ཟེར་བའི་དཔེ་བཞིན་བོད་གཞུང་གི་ངོས་ནས་ཐབས་ལམ་ཁག་གཉིས་མ་བཏོན་ཀ་མེད་བྱུང་ཡོད་དེ། གཅིག་ནས་བོད་དུ་སྐྱེས་པའི་ཁ་ཚ་ར་རྣམས་ངེས་པར་དུ་བོད་གཞུང་ལ་ཐོ་འགོད་བྱེད་དགོས་པ་དང་། གཉིས་ནས་སླད་ཕྱིན་ཁ་ཚ་ར་རྣམས་ངེས་པར་དུ་བོད་པའི་མི་སེར་བཟོ་དགོས་པའི་བླང་བྱ་བཏོན་ཡོད།^[16]

བོད་དུ་ཡོད་པའི་ཁ་ཚ་ར་རྣམས་ནི་བལ་ཡུལ་གཞུང་ལ་ཁྲལ་འཇལ་མཁན་གྱི་འབྱུང་ཁུངས་གཙོ་བོ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། ཁ་ཚ་ར་རེ་རེས་ལོ་རེར་བལ་ཡུལ་གཞུང་ལ་དངུལ་ཊམ་ཁ་གཉིས་རེའི་མགོ་ཁྲལ་འཇལ་གྱི་ཡོད་པ་དེ་མུ་མཐུད་གནས་ཆེད་བལ་གཞུང་གིས་བོད་གཞུང་གི་རེ་སྐུལ་ལ་སྣང་མེད་བཏང་བ་རེད། བོད་སྡེ་པ་གཞུང་གིས་ཀྱང་བལ་གཞུང་གི་བསམ་ཚུལ་དེ་རྟོགས་ཏེ་བོད་གཞུང་རང་ངོས་ནས་ཁ་ཚ་རའི་ཚབ་བྱས་ཏེ་བལ་ཡུལ་གཞུང་ལ་ཊམ་ཁ་ལྔ་རེ་མགོ་ཁྲལ་འཇལ་རྒྱུར་ཁས་ལེན་དམ་བཅའ་ཞུས་ཤིང་། ཕྱི་ལོ་༡༩༢༥ ལོའི་ཟླ་༡ ཚེས་༣༠ ཉིན་སྐབས་དེའི་བོད་ཀྱི་དམག་སྤྱི་ཆེན་མོ་ཚ་རོང་ཟླ་བཟང་དགྲ་འདུལ་ཆེད་མངགས་བལ་ཡུལ་དུ་བསྐྱོད་དེ་བལ་རྒྱལ་དང་བཀའ་མོལ་གནང་ཞིང་།  སྐབས་དེར་གནད་དོན་གཉིས་ཀྱི་ཐོག་ལ་བཀའ་མོལ་ཞུས་ཡོད་དེ། དང་པོ་ནི་བོད་དུ་ཡོད་པའི་ཁ་ཚ་རའི་མི་རབས་རྗེས་མ་རྣམས་བོད་ཀྱི་མི་སེར་བཟོ་རྒྱུར་ཁས་ལེན་གནང་རོགས་ཞེས་དང་། གཉིས་པ་ནི་སྔོན་ཆད་ཕྱི་ལོ་༡༨༥༤ ནས་༡༨༥༥ བར་ལོ་ངོ་གཅིག་རིང་གོོར་ཥ་དང་བོད་གཉིས་དམག་འཁྲུག་བརྒྱབ་ནས་མཐར་སྤྱི་ལོ་༡༨༥༦ ལོར་གོར་བོད་གཉིས་དབར་ཆིངས་ཡིག་དོན་ཚན་བཅུ་ཅན་ཞིག་བཞག་ཅིང་། ཆིངས་ཡིག་གི་དོན་ཚན་དང་པོར་བོད་སྡེ་པ་གཞུང་གིས་ཇི་སྲིད་བར་ལོ་ལྟར་བལ་ཡུལ་གཞུང་ལ་བལ་སྒོར་ཁྲི་གཅིག་རེ་སྤྲོད་དགོས་པ་དེར་གཅོག་ཆ་ཡོང་རྒྱུའི་རེ་སྐུལ་ཞུས་ཡོད་ཀྱང་། བལ་ཡུལ་རྒྱལ་པོས་གནད་དོན་དེར་ཁས་ལེན་མ་བྱས་པས་རེ་འདུན་དེ་སྒྲུབ་མེད་པ་རེད།

ཕྱི་ལོ་༡༩༢༥ ལོར་བོད་ནང་བོད་མི་མང་པོ་ཞིག་གི་བསམ་ཚུལ་ལྟར་བོད་སྡེ་པ་གཞུང་གིས་ཕྱིན་ཆད་བོད་དུ་སྐྱེས་པའི་ཁ་ཚ་ར་རྣམས་བོད་ཀྱི་མི་སེར་གྱི་ཁོངས་མི་བཟོ་དགོས་པ་མ་ཟད། བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས་དང་ཡུལ་ཁྲིམས་ལ་སྲུང་བརྩི་ཞུ་དགོས་པའི་གཏན་འབེེབ་བྱས་ཡོད། ཅི་སྟེ་ཁྲིམས་འགལ་གྱི་གནས་ཚུལ་ལྷག་ཚེ་བལ་པོའི་གཞུང་ཚབ་པས་བྱུས་གཏོགས་བྱེད་རྒྱུ་མེད་པར་བོད་གཞུང་གི་ཡུལ་ཁྲིམས་གཞིར་བཟུང་ཐག་གཅོད་བྱེད་ཀྱི་ཡིན་ཞེས་གསུངས་ཡོད།

གསུམ་པ། ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་ཟེར་བ་དེ་སུ་ཞིག་ཡིན་མིན་མཚམས་སྦྱོར་མདོར་བ སྡུས་ཙམ་ཞུ་བ།

ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་ནི་ཕ་བལ་པོའི་མི་སེར་ཡིན་པ་གང་ཞིག་ལ་ཨ་མ་བོད་པ་ཡིན་པའི་ཁ་ཚ་རའི་རིགས་ཤིག་ཡིན་ཞིང་།^[17] བོད་གངས་ཅན་ལྗོངས་ཀྱི་ལྟེ་གནས་དབུས་གཙང་ཆོས་ཀྱི་ཆོལ་ཁའི་ཡ་གྱལ་གཙང་ཕྱོགས་ཕག་རི་(Pher-rank)^[18]ཞེས་པའི་ས་གནས་སུ་སྐྱེས་པ་དང་།^[19] ལོ་ངོ་ལྔའི་སྐབས་སུ་བལ་ཡུལ་གྱི་སོ་ལོ་ཁམ་བུའམ་(Solukhambu)ཤར་ཁམ་བུ་(Shar-Kom-Pu)ཞེས་པའི་ས་གནས་སུ་གནས་སྤོས་བྱས་ཏེ་དེ་གར་ཁོ་རང་གི་ཨ་ཞང་དང་མཉམ་དུ་བསྡད་པ་དང་། ལང་ཚོ་དར་ལ་བབ་ཅིང་ནར་སོན་རྗེས་བལ་ཡུལ་ཤར་པའི་བུད་མེད་ཝ་ལུང་དབང་མོ་ཟེར་བ་ཞིག་དང་གཉེན་སྒྲིག་བྱས་ཤིང་། ལོ་ངོ་བཅུ་ཕྲག་ཁ་ཤས་ས་གནས་དེ་གར་མི་སེར་དཀྱུས་མའི་འཚོ་བ་བསྐྱལ་ནས་བསྡད་ཅིང་། དེ་རྗེས་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་དུས་མགོར་རྡོ་རྗེ་གླིང་ལ་གནས་སྤོས་བྱས་ཡོད་པ་དང་། དེ་གར་ལོ་ངོ་བཅུ་གཅིག་ཙམ་བསྡད་པའི་རིང་དོས་འཁྱེར་པའམ་ཀུ་ལིའི་ལས་ཀ་གཉེར་ཞིང་། དེ་རྗེས་ལྷ་སར་གནས་སྤོས་བྱས་ཏེ་ལོ་ངོ་ཉི་ཤུ་རྩ་གཉིས་ཧྲིལ་པོ་ལྷ་སར་བསྡད་མྱོང་བའི་མི་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དེ་གར་ཚོང་ལས་ཙག་ཙིག་གཉེར་ནས་བལ་བོད་གཉིས་ཀར་ཁྲལ་འཇལ་གྱི་ཡོད་ཀྱང་། ཁོ་རང་བལ་ཡུལ་གྱི་མི་སེར་ཡིན་ཞེས་བརྗོད་ཀྱི་ཡོད་པ་མ་ཟད། བལ་ཡུལ་མི་སེར་གྱི་ལག་ཁྱེར་ཡང་ཡོད་པ་རེད། སྐབས་དེའི་བལ་ཡུལ་གཞུང་ཚབ་ལས་ཐོགས་པ་ལཱལ་བྷ་ཧར་དྷུར་བྷསེ་ནས་ཊེ་(Lal Bahadur Basnet)དང་ཕན་ཚུན་མཛའ་གྲོགས་ལྟ་བུར་གྱུར་ཞིང་། བལ་ཡུལ་གཞུང་ཚབ་དེ་པའི་འགྲམ་ནས་ཚོང་གཉེར་བྱེད་ཡག་གི་འགྲོ་སོང་མ་དངུལ་འབོར་ཆེན་གཡར་ཡོད་པ་དང་། ཁོ་ལ་རང་སྲུང་གི་ཆེད་མེ་མདའ་ཉར་ཆོག་པའི་ཐོབ་ཐང་ལག་འཁྱེར་ཡང་སྤྲད་ཡོད།^[20]

བོད་ནང་ལོ་ངོ་ཉི་ཤུ་ལྷག་ཙམ་བསྡད་མྱོང་ཞིང་བོད་གཞུང་ཕྱི་འབྲེལ་ལས་ཁུངས་ནང་ཏར་འཕྲིན་གྱི་ལས་ཀ་བྱེད་མྱོང་བའི་མི་སྣ་རའོ་སི་མཱ་ཡར་(W.P. Rosemayer)གྱིས་ཕྱིར་དྲན་བྱས་པ་ལྟར་ན། ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་ནི་ཧ་ཅང་སྤྱང་གྲུང་ལྡན་པའི་མི་སྣ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། ཁོས་རང་ཉིད་བལ་ཡུལ་གྱི་མི་སེར་ཡིན་པར་བསྙད་དེ་བོད་གཞུང་ལ་ཚོང་ཁྲལ་རྒྱག་གི་མེད་ཅིང་། ལྷ་སར་གནས་སྡོད་བལ་ཡུལ་གྱི་གཞུང་ཚབ་དང་ཧ་ཅང་མཐུན་འབྲེལ་ཟབ་པོ་ཡོད་ལ། བྱུ་རུ་དང་གཟི་སོགས་ཀྱི་ཚོང་རྒྱག་གི་ཡོད།^[21] ཅེས་དང་། ཡང་བོད་ནང་སྐུ་སྲུང་དམག་མིའི་བཀོད་འདོམས་གནང་མྱོང་བའི་འབྲས་ལྗོངས་པ་ལེགས་ལྡན་ལགས་ཀྱིས་འདི་ལྟར་འགྲེལ་བརྗོད་གནང་མྱོང་སྟེ།  ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་ནི་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སོ་པའི་ལས་ཀ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པར་བོད་མི་ཚོས་དྭོགས་པ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་། ཁོ་བོད་ནང་ཡོང་ནས་ལྷ་སར་གནས་སྡོད་བལ་ཡུལ་གྱི་གཞུང་ཚབ་ལཱལ་བྷ་ཧ་དྷུར་གྱི་འགྲམ་ནས་དངུལ་གཡར་ཏེ་རྒྱ་མིའི་ལག་ནས་ཅ་དངོས་རྙིང་པ་དེ་འདྲ་ཉོ་ཡི་ཡོད་ཅིང་། ཕྱི་ལོ་༡༩༡༣ ལོར་ལྷ་སར་ཚོང་ཁང་ཞིག་ཀྱང་བཙུགས་ཡོད་པ་རེད་^[22]ཅེས་གསུངས་ཡོད་པ་རེད། དེ་བཞིན་ཕྱི་ལོ་༡༩༢༡ ལོར་ལེགས་ལྡན་ལགས་དང་འབྲས་སྤྱི་བློན་ཆེན་ཅལ་སི་བྷེལ་(Sir Charles Bell) གཉིས་ལྷ་སར་ཡོད་དུས་ཤར་པ་རྒྱལ་པོས་ལྷ་སྡོད་བལ་ཡུལ་གྱི་གཞུང་ཚབ་པའི་འགྲམ་ནས་དངུལ་སྨར་འབོར་ཆེན་གཡར་གྱི་ཡོད་པའི་མཐོང་སྣང་བྱུང་ཡོད།

སྐབས་དེར་བོད་ནང་ཁོ་དང་ཁོ་འདྲ་བའི་ཁ་ཚ་ར་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་ཚོས་རྐང་པ་གཉིས་བཙུགས་ལྟ་བུས་ཕྱོགས་གཉིས་ཀའི་ཁེ་བཟང་ལེན་གྱི་ཡོད་པ་སྨོས་མ་དགོས་པ་དང་། བོད་མི་རིགས་ཀྱི་ཡུལ་གོམས་གཤིས་ལུགས་ལས་བརྒལ་ཏེ་ལྷ་སའི་ཁྲོམ་གཞུང་ནང་ཐ་མག་འཐེན་པ་དང་། ཆང་ཁང་བཙུགས་པ། གཙང་པོའི་ནང་ནས་ཉ་བཟུང་བ། བར་གསེང་བྱུང་སྐབས་རི་མགོར་ཕྱིན་ནས་རི་དྭགས་རྔོན་པ་སོགས་སངས་རྒྱས་ཀྱི་ཞིང་ཁམས་འདྲ་བའི་བོད་ཡུལ་གྱི་རྒྱ་ཆེའི་དད་ལྡན་མང་ཚོགས་རྣམས་ཀྱི་མིག་ལ་མ་མཛེས་པའི་བྱ་བ་མང་པོ་ལས་ཤིང་། ཁྲིམས་འགལ་གྱི་ཐོག་ནས་ཉལ་ཐ་དང་བྱུ་རུ་ནག་ཚོང་རྒྱག་པ་སོགས་ཀྱིས་བོད་མིའི་སེམས་ཁམས་ལ་ཕོག་ཐུག་བཟོས་པས་བལ་བོད་དབར་གྱི་འབྲེལ་བར་དོ་ཕོག་བྱུང་ཡོད།^[23] གཞི་རྩའི་ཆ་ནས་ཁོ་རང་གི་ཕ་བལ་ཡུལ་གྱི་མི་སེར་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་ལུགས་ཀྱི་འགྲོ་སྟངས་གཞིར་བཟུང་བྱས་ན་བལ་ཁོངས་ཀྱི་སྤྱི་འབངས་ཡིན་ཡང་། བོད་གཞུང་གིས་ཁོ་བལ་ཁོངས་མི་སེར་ཡིན་པར་ཁས་ལེན་མི་བྱེད་པར་ཁོ་རང་སྐྱེས་ས་བོད་ཡིན་པ་དང་། ཁོང་གི་ཨ་མ་བོད་པ་ཡིན་པར་བརྟེན་བོད་པའི་མི་སེར་ཡིན་ཞེས་གླེང་བས་ཕྱོགས་གཉིས་དབར་འགལ་ཟླའི་རང་བཞིན་དུ་གྱུར་^[24]ཞིང་། དེའི་སྟེང་༸གོང་ས་༸སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག་ནས་བོད་ལྗོངས་རྒྱ་ཁྱབ་ཏུ་རྡོ་ཐ་དང་ཐ་མ་ཁ་སོགས་བཀག་སྡོམ་ནན་པོ་གནང་བ་དེར་གོར་ཁོངས་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་ནས་ངོ་རྒོལ་བརྩི་མེད་བྱས་པ་མ་ཟད། ༸གོང་ས་མཆོག་ལ་ཡང་ངན་སྨྲས་སྣ་ཚོགས་བྱས་སྟབས་བོད་གཞུང་ནས་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་འཛིན་བཟུང་དོ་དམ་བྱས་^[25]པ་དང་། ཁུངས་ལྡན་གྱི་ཡིག་ཚང་ལྟར་ན་ཁོ་ཕྱི་ལོ་༡༩༢༨ལོའི་ཟླ་༡ ནང་འཛིན་བཟུང་བྱས་ཡོད་པ་དང་། ལག་པར་ལྕག་སྒྲོགས་བརྒྱབ་ཏེ་སྣང་རྩེ་ཤག་བཙོན་ཁང་ལ་བཅུག་ཡོད་པ་དང་།^[26] ཟླ་བ་བཅུ་དགུའི་རྗེས་ཏེ་ཕྱི་ལོ་༡༩༢༩ ལོའི་ཟླ་༨ ཚེས་༡༠ ཉིན་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་བཙོན་ཁང་ནས་བྲོས་བྱོལ་གྱིས་ལྷ་སར་བཅའ་སྡོད་བལ་ཡུལ་གྱི་གཞུང་ཚབ་ཁང་ལ་སྐྱབས་བཅོལ་དུ་ཕྱིན་པས།^[27] ཟླ་དེའི་ཚེས་༡༦ དང་༡༧ ཉིན་གཉིས་ལ་བལ་ཡུལ་གཞུང་ཚབ་པ་ལཱལ་བྷ་ཧར་དྷུར་བྷསེ་ནས་ཊེ་(Lal Bahadur Basnet)གོར་ཞིབ་ལས་ཁུངས་སུ་འབོད་འགུགས་ཀྱིས་གོ་བསྐོན་བསླབ་བྱ་བརྒྱབ་སྟེ་བོད་གཞུང་གིས་བལ་ཡུལ་གཞུང་ཚབ་ཁང་ལ་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་བོད་གཞུང་ལ་རྩིས་སྤྲོད་བྱེད་དགོས་པའི་རེ་འདུན་བཏོན་ཀྱང། ལྷ་སྡོད་བལ་ཡུལ་གཞུང་ཚབ་པས་གནད་དོན་དེར་ཁས་ལེན་མ་བྱས་པར་བརྟེན། གོར་ཞིབ་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་མཐའ་མའི་ཐག་གཅོད་ལ་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་བོད་གཞུང་ལ་རྩིས་མི་སྤྲོད་པར་གཏན་འཁེལ།^[28] དེ་རྗེས་ཕྱི་ལོ་༡༩༢༩ ལོའི་ཟླ་བ་༨ པའི་ཚེས་༢༠ གཡས་གཡོན་ལ་ནང་ལྷ་སའི་ཁྲོམ་གཞུང་ནང་ལྷ་སྡོད་བལ་ཡུལ་གཞུང་ཚབ་ཁང་ནས་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་བཙན་ཁྲིད་བྱེད་སྲིད་པའི་དཀྲོགས་གཏམ་གང་སར་གྱར་བས། ལྷ་སྡོད་བལ་ཡུལ་གྱི་གཞུང་ཚབ་པ་རཱ་ནཱ་གྷམ་སྦིར་(Rana Gambhir)གྱིས་བོད་གཞུང་བཀའ་ཤག་ལ་ཡོང་སྲིད་པའི་གནས་ཚུལ་འདིའི་སྐོར་སྙན་སེང་ཞུས་པ་དང་ཆབས་གཅིག་སྲུང་བྱ་ནན་པོ་མཛད་ཀྱང་། ལོ་འདིའི་ཟླ་བ་༨ ཚེས་༢༥ ཉིན་གྱི་དགོང་དྲོའི་ཆུ་ཚོད་གསུམ་པ་ཙམ་ལ་བོད་རིགས་དམག་དཔོན་དགུ་བཅུ་ཙམ་དང་དམག་མི་ཆིག་སྟོང་སུམ་བརྒྱ་ཙམ་^[29]གྱིས་བལ་ཡུལ་གཞུང་ཚབ་ཁང་གི་མཐའ་བསྐོར་ནས་ཁང་པའི་ཐོག་ཁར་འཛེགས་ཏེ་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་བཙན་འཁྲིད་བྱས་པ་མ་ཟད། ཁོ་པའི་རྐུབ་ལ་རྟ་ལྕག་༡༥༠ བཞུས་པ་དང་། སྐེ་ལ་རྒྱལ་ཁྲིམས་གསེར་གྱི་གཉའ་ཤིང་ལྕི་མོ་ཞིག་གཡོག་ནས་ཉེས་བརྡུང་བཏང་བ་དང་རྐང་པར་ཡང་ལྕག་སྒྲོགས་བརྒྱབ་པ་རེད།^[30] བོད་པ་ཚོས་བརྗོད་པ་ལྟར་ན། སྐབས་དེར་བོད་དམག་ཚོས་དབྱུག་པ་མ་གཏོགས་གོ་མཚོན་འཁྱེར་མེད་པར་བཤད་ཀྱང་། སྐབས་དེའི་གནས་ཚུལ་ཞིབ་ཕྲ་ཁྲ་ཆུང་མིག་གིས་དངོས་སུ་མཐོང་མྱོང་མཁན་གྱི་རྒྱ་གར་གྱི་མཁས་པ་རཱ་ཧུལ་པཎྜི་ཏ་(Rahul Sanskritiyian)[31]གྱིས་བོད་དམག་ཚོས་གོ་མཚོན་མཉམ་འཁྱེར་བྱས་ཡོད་པར་བརྗོད་པ་^[32]དང་། ཤར་པ་རྒྱལ་པོར་མནར་གཅོད་ཚད་མེད་བཏང་བ་མ་ཟད་ནོར་བུ་གླིང་ཁའི་སྐུ་སྲུང་དམག་སྒར་ཉེ་འཁོར་དུ་བཙོན་ཁང་གསར་རྒྱག་བྱས་ནས་ཚེ་གང་དོ་དམ་བྱ་རྒྱུའི་བཀའ་བཅད་ཐོན་^[33]ཀྱང་། ཁོས་རང་ཉིད་བོད་པའི་མི་སེར་ཡིན་པར་ཁས་ལེན་ནམ་ཡང་མ་བྱས་པས་མེ་ཚ་བའི་སྟེང་ཤིང་ཤག་པ་བསྣན་པ་ཟེར་བའི་དཔེ་ལྟར་དཀའ་རྙོག་ཇེ་ཆེ་ཇེ་ཆེར་ཕྱིན་པ་དང་།  བསམ་ཡུལ་ལས་འདས་པ་ཞིག་ལ་ཕྱི་ལོ་༡༩༢༩ ལོའི་ཟླ་༩ ཚེས་༡༧ ཉིན་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་རྒྱུན་ལྡན་མ་ཡིན་པའི་གནས་སྟངས་ཤིག་གི་འོག་གློ་བུར་དུ་ཚེ་ལས་འདས་པ་རེད།  བལ་པོ་ཚོས་དེ་ནི་བོད་དམག་ཚོས་ཤར་པ་རྒྱལ་པོར་ཚད་ལས་འདས་པའི་རྡུང་རྡེག་དང་མནར་གཅོད་བཏང་བ་ལས་བྱུང་བར་བཤད་ཀྱིན་ཡོད།

བཞི་པ། ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་འདས་གྲོངས་སུ་ཕྱིན་པ་དེས་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་རྙོག་ཟིང་བྱུང་བའི་སྐོར།

བོད་དམག་གིས་ལྷ་སར་ཡོད་པའི་བལ་པོའི་གཞུང་ཚབ་ཁང་ལ་འཛུལ་ནས་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་འཛིན་བཟུང་དོ་དམ་བྱས་པ་དང་། དེ་རྗེས་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་གློ་བུར་དུ་བཙོན་ཁང་ནང་འདས་གྲོངས་ཕྱིན་པའི་གནས་ཚུལ་དེས་བལ་བོད་མི་རིགས་གཉིས་ཀྱི་དབར་དུ་སྲིད་དོན་གྱི་འགལ་ཟླ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཆགས་པ་དང་། ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་རྒྱལ་ཁོངས་གང་ཞིག་གི་མི་སེར་ཡིན་མིན་ཐད་དེ་བས་གླེང་རྙོག་ཆེ་རུ་ཕྱིན་པ་རེད། དེ་ལྟར་གཅིག་ནས་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་རྒྱལ་ཁབ་གང་གི་མི་སེར་ཡིན་མིན་ཐད་སྔར་ནས་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་རྩོད་རྙོག་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་དང་། གཉིས་ནས་ཁོ་རང་བོད་པའི་བཙོན་ཁང་ནང་དུ་གློ་བུར་དུ་འདས་གྲོངས་སུ་ཕྱིན་པའི་གནས་ཚུལ་དེས་ཕྱོགས་གཉིས་དབར་འགལ་ཟླའི་རྩེ་མོར་སོན་ནས་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་ཀས་དམག་རྒྱག་རྒྱུར་གྲབས་གཤོམ་བྱས་ཤིང་། སྐབས་དེར་རྒྱ་གར་དབྱིན་ཇིའི་སྲིད་གཞུང་གིས་བོད་ཀྱི་༸གོང་ས་༸ཏཱ་ལའི་བླ་མ་མཆོག་ལ་འཕྲིན་ཡིག་ཅིག་བསྲིངས་ཏེ་ཤར་པ་རྒྱལ་པོའི་གནད་དོན་འདིར་བོད་གཞུང་གིས་འགན་འཁྱེར་དགོས་པ་དང་། བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་ཞི་མཐུན་མཉམ་གནས་བྱེད་དགོས་སྐོར་གདམས་ཡོད།^[34] བལ་ཡུལ་གཞུང་གིས་ཀྱང་གནད་དོན་གཉིས་ཀྱི་ཐོག་ནས་བོད་གཞུང་ལ་ཉེན་བརྡ་བཏང་ཡོད་དེ། ཕྱོགས་གཅིག་ནས་བལ་ཡུལ་གྱི་སྲིད་བློན་ཅནྡར་ཤམ་ཤར་(Chandra Shumsher)གྱིས་བོད་ལ་དམག་དྲངས་རྒྱུར་གཏན་འཁེལ་ཏེ་རྒྱལ་པོའི་སྲས་ཀལ་ཤར་ཤཱམ་ཤཱར་(Kaisher Shumsher)དམག་སྤྱིར་བསྐོ་བཞག་བྱས་^[35]པ་དང་། དམག་དོན་གྱི་ཆེད་དུ་བལ་སྒོར་འབུམ་ཉེར་ལྔ་ཟུར་བཅད་བྱས་པ་མ་ཟད། བལ་ཡུལ་རྒྱལ་ཡོངས་ལ་བཀའ་རྒྱ་བཏང་སྟེ་འབྲུ་རིགས་དང་། ར་ལུག མར་སོགས་ཕྱིར་འཚོང་མི་ཆོག་པའི་བཀག་རྒྱ་བསྡམས་པ། དེ་བཞིན་བལ་དམག་སུམ་སྟོང་ཙམ་མངགས་ཏེ་བོད་ཀྱི་སྐྱིད་གྲོང་ཕྱོགས་སུ་དམག་ལམ་བསྐྱར་བཟོ་བྱེད་པ་སོགས་དམག་རྒྱག་གྲ་སྒྲིག་བྱེད་འགོ་བཙུགས་པ་དང་། གཉིས་ནས་བོད་གཞུང་གི་གཞུང་ཞབས་བསམ་མེད་འགའ་ཞིག་གིས་བླུན་རྟགས་དང་ཧོལ་རྒྱུགས་ཀྱི་སྒོ་ནས་བལ་ཡུལ་གཞུང་ཚབ་ཁང་ནང་བཙན་གྱིས་འཛུལ་ནས་རྒྱལ་པོ་འཛིན་བཟུང་བཙན་འཁྲིད་བྱས་པ་མ་ཟད་། བཙོན་ཁང་ནང་འདས་གྲོངས་སུ་ཕྱིན་པའི་གནས་ཚུལ་དེ་ནི་ཆོས་དང་འཇིག་རྟེན་གཉིས་ཀ་དང་འགལ་བ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། ༸གོང་ས་༸ཏཱ་ལའི་བླ་མས་གནད་དོན་དེར་འགྱོད་བཤགས་དང་སྦྲགས་བལ་གཞུང་ལ་དགོངས་སེལ་གྱི་ཡི་གེ་ཞིག་ངེས་པར་དུ་སྤྲོད་དགོས་པའི་བླང་ཆ་བཏོན་ཡོད་པ་རེད།^[36] བལ་གཞུང་གིས་ཕྱོགས་གཅིག་ནས་བོད་ལ་དམག་རྒྱག་རྒྱུར་གྲ་སྒྲིག་བྱས་པ་དང་། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་བོད་གཞུང་ལ་དགོངས་སེལ་གྱི་ཡི་གེ་བསྲིངས་དགོས་པའི་བླང་ཆ་བཏོན་ཡོད་ཅིང་། བལ་གཞུང་གིས་ཐོག་མར་རྒྱ་གར་དབྱིན་གཞུང་ལ་དམག་རོགས་ཞུས་ཀྱང་དབྱིན་གཞུང་གིས་རྩ་བ་ནས་ཁས་ལེན་མ་བྱས་པས་གོར་རྒྱལ་ལ་བློ་ཕམ་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད།^[37] བོད་གཞུང་གི་ངོས་ནས་ཀྱང་བལ་ཡུལ་ལ་དགོངས་སེལ་གྱི་ཕྱག་བྲིས་བསྲིངས་རྒྱུར་ཞལ་བཞེས་གཏན་ནས་མ་གནང་བར་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ཚྭ་ཡ་བལ་གྱིས་འདེགས་རྒྱུར་ཐུགས་ཐག་བཅད་དེ་གོ་མཚོན་གསར་ཉོ་དང་། འབྲུ་རིགས་གྲབས་གསོག སྦྲ་གུར་འཚེམ་བཟོ་སོགས་ཀྱི་གྲ་སྒྲིག་འཐུས་ཚང་གནང་ཞིང་། བལ་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་ནང་སྐབས་དེ་དུས་བོད་དམག་༡༡༤༣༡ ཡོད་པར་བཤད་ཡོད།^[38] འདི་ལྟར་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་ཀའི་ངོས་ནས་དམག་གྲ་ལེགས་པར་སྒྲིག་ཏེ་ཁྱོད་ཤི་ང་གསོན་གྱི་དམག་འཁྲུག་རྒྱག་རྒྱུའི་བསམ་བློའི་གྲྭ་སྒྲིག་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་བོད་ཀྱི་ཁ་དཔེར། གཉེན་འཁྲུག་པ་མི་ཡུལ་ཁམས་ལའང་ཡོད། དགྲ་འདུམ་པ་སྲིན་པོའི་ཡུལ་ལའང་ཡོད། ཟེར་བའི་དཔེ་བཞིན་སྤྱིར་འཇིག་རྟེན་གྱི་བྱ་དངོས་ཐམས་ཅད་མི་རྟག་པའི་རང་བཞིན་ཡིན་པ་དང་། ཆོས་ཐམས་ཅད་གྲུབ་པའི་སྐད་ཅིག་མ་གཉིས་པར་འགྱུར་འགྲོ་བ་བཅོས་སུ་མེད་པའི་དངོས་པོའི་གཤིས་ལུགས་ཡིན་ཞིང་། ལྷག་པར་དུ་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གནད་དོན་མང་པོ་ཞིག་དབྱར་གྱི་གནམ་གཤིས་བཞིན་ཧ་ཅང་འགྱུར་སླ་བའི་རང་བཞིན་ཡིན་པ་བཞིན། གློ་བུར་བའི་གནད་དོན་ཁག་གཉིས་ཀྱིས་འབར་ལ་ཁད་པའི་མེ་རི་གློ་བུར་དུ་ཞི་བ་ལྟར་ཕྱོགས་གཉིས་ཀའི་གནས་ཚུལ་ལ་གློ་བུར་བའི་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་ཡོད་དེ། གཅིག་ནས་ཕྱི་ལོ་༡༩༢༩ ལོའི་ཟླ་༡༡ ཚེས་༡༩ ཉིན་ལོ་ངོ་སུམ་ཅུ་ཙམ་རིང་བལ་ཡུལ་གྱི་སྲིད་དབང་ཁ་ལོ་བསྒྱུར་མྱོང་བའི་རྒྱལ་པོ་ཅནྡར་ཤཱམ་ཤཱ་(Chandra Shumsher)གློ་བུར་དུ་ཕྱི་མའི་ལམ་དུ་གཤེགས་པས། བལ་རྒྱལ་གསར་པ་བྷིམ་ཤཱམ་ཤཱར་(Bhim Shumsher)ཁྲི་ལ་བསྐོ་བཞག་བྱས་པ་དང་། གཉིས་ནས་ཤར་པ་རྒྱལ་པོའི་ཚེ་སྲོག་གི་དབུགས་རྒྱུན་མཐའ་མ་དེ་བོད་ཀྱི་བཙོན་ཁང་གི་རྩིག་གྱང་གསེང་ནས་བསྡུ་དགོས་བྱུང་བ་དང་། ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་འདས་གྲོངས་ཕྱིན་པ་དེས་ཁོང་རྒྱལ་ཁོངས་གང་ཞིག་གི་མི་སེར་ཡིན་མིན་ཐད་ལ་ཤེས་རིག་གི་དཀྱིལ་འཁོར་ཁྲོད་དང་། ལྷག་པར་དུ་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་དང་འཛམ་གླིང་ཁྲིམས་ལུགས་རིག་པའི་སློབ་མ་ཚོར་དྲི་རྟགས་རང་བཞིན་གྱི་ཚ་རླབས་ཤིག་འཕྱུར་བ་རེད།^[39] བལ་རྒྱལ་གསར་པ་དང་བོད་གཞུང་བཀའ་ཤག་གཉིས་དབར་ཡིག་ངག་གཉིས་ཀའི་ལམ་ནས་གྲོས་མོལ་རབ་དང་རིམ་པ་བྱས་མཐར། བོད་གཞུང་གིས་ད་རེས་ཀྱི་རྙོག་དྲྭ་དེར་དགོངས་སེལ་གྱི་ཕྱག་བྲིས་ཤིག་བལ་ཡུལ་གཞུང་ལ་ཕུལ་ཡོད་^[40]པ་དང་། རྒྱ་གར་དབྱིན་གཞུང་གིས་ལེགས་ལྡན་ལགས་བོད་ལ་མངགས་ནས་ཁོང་བར་དཔང་ཐོག་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་ཞི་འགྲིག་བྱུང་^[41]ཏེ་མཐར་དམག་རྒྱག་མ་དགོས་ཙམ་བྱུང་བ་དེས་འབར་ལ་ཉེ་བའི་མེ་ལྕེ་དེ་ཞི་བར་གྱུར་ཞིང་། ཧི་མ་ལ་ཡའི་རྒྱབ་མདུན་གཉིས་སུ་གནས་ཆགས་པའི་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་པོ་མུ་མཐུད་འཆམ་མཐུན་གྱི་ལམ་ལ་ཞུགས་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད།

ལྔ་པ། བོད་སྡེ་པ་གཞུང་གིས་བལ་ཡུལ་སྲིད་གཞུང་ལ་བསྐུར་བའི་དགོངས་སེལ་གྱི་ཕྱག་བྲིས་སྐོར།   

གཅིག་ནས་བོད་སྡོད་ཁ་ཚ་རའི་དཀའ་རྙོག་སྔར་ནས་ཡོད་མུས་དང་། དེ་བཞིན་ཕྱི་ལོ་༡༩༢༨ ལོར་བལ་བོད་ས་མཚམས་སུ་ཆགས་པའི་མདོ་ཐམ་(Thutam)ཟེར་བའི་ས་ཁུལ་དེ་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་སུའི་མངའ་ཁོངས་སུ་ཡོད་མིན་གྱི་རྩོད་གཞི་དྲག་པོ་བྱུང་བ་འདི་གཉིས་ཀྱི་ཐོག གློ་བུར་དུ་བྱུང་བའི་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་བོད་དུ་འདས་གྲོངས་ཕྱིན་པའི་གནད་དོན་དེས་དེ་མ་ཐག་རྐྱེན་བྱས་པའི་དབང་གིས་མེ་ཚ་བའི་སྟེང་ལ་ཤིང་ཤག་པ་ཞེས་པའི་དཔེ་ལྟར་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་དམག་འཁྲུག་འབྱུང་རྒྱུའི་ཉེན་ཁ་ཚབས་ཆེན་བྱུང་བ་དང་། བལ་ཡུལ་གཞུང་ངོས་ནས་ཀྱང་དམག་གྲྭ་སྒྲིག་པ་སོགས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་བྱུང་སྟབས། བོད་སྡེ་པ་གཞུང་གིས་དགོངས་སེལ་ཕྱག་ཡིག་ཅིག་བསྲིངས་ཡོད་ཅིང་། སྐབས་དེ་དུས་བོད་གཞུང་གིས་དེའི་འདྲ་བཤུས་སམ་ཡང་ན་མ་ཕྱི་གང་རུང་ཞིག་གཞུང་གི་ཕྱི་འབྲེལ་ཡིག་ཆའི་ཁྲོད་ཉར་ཚགས་གནང་ཡོད་ངེས་ལ། བཀའ་ཤག་གི་མགྲོན་དེབ་ལྟ་བུའི་ཡིག་སྣོད་ནང་འདིའི་སྐོར་གྱི་གནས་ཚུལ་གཏན་གཏན་འཁོད་ཡོད་ངེས་ཀྱང་། ད་བར་བོད་སྡེ་པ་གཞུང་གིས་ཉར་ཚགས་གནང་བའི་མ་ཡིག་ངོ་མ་དེ་གང་དུ་ཡོད་མེད་ཕྱོགས་གང་སར་བཙལ་ཡང་ལག་སོན་མ་བྱུང་ལ། དེ་བཞིན་སྐབས་དེ་དུས་ཀྱི་འབྲེལ་ཡོད་སྐྱེས་ཆེན་ཁག་གི་ལོ་རྒྱུས་དང་རྣམ་ཐར་ཁག་གི་ནང་དུ་ཡང་གཏན་ནས་མཇལ་མ་བྱུང་། གལ་སྲིད་ཡོད་པའི་དབང་དུ་བཏང་ན། ༸གོང་ས་༸སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པའི་གསུང་འབུམ་ཁག་གི་ནང་དུ་དེའི་སྐོར་གསལ་ཡོད་ངེས་རེད་སྙམ་ནས་འབད་པས་བཙལ་ཀྱང་ད་བར་རྙེད་སོན་གཏན་ནས་མ་བྱུང་བས་རེ་ཞིག་ཡིད་སེམས་རྨང་ནས་སྨྲེང་མོད། འོན་ཀྱང་སྟབས་ལེགས་པ་ཞིག་ལ་བལ་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་གལ་ཆེན་ཞིག་སྟེ། <<བལ་བོད་དབར་གྱི་འབྲེལ་ལམ་>>ཞེས་པའི་དབྱིན་ཇིའི་དཔེ་དེབ་འདིའི་ནང་དུ་བོད་གཞུང་གིས་བལ་ཡུལ་སྲིད་གཞུང་ལ་བསྲིངས་པའི་དགོངས་སེལ་གྱི་ཕྱག་ཡིག་དེའི་ངོ་བཤུས་ཤིག་བཀོད་འདུག་ཅིང་། ཡིག་ཆ་དེའི་ཡོངས་ཁུངས་ནི་དཔེ་དེབ་འདི་རང་གི་འོག་མཆན་དུ་གསལ་བ་བཞིན་བལ་ཡུལ་གྱི་ཕྱི་འབྲེལ་ཡིག་ཚང་གི་ཡིག་ཆར་^[42]ཁུངས་བཅོལ་བ་ཞིག་ཡིན་འདུག་པས་ངོ་མ་ཡིད་རྟོན་བྱེད་འོས་པ་ཞིག་རེད་སྙམ། གཤམ་དུ་ཡིག་ཆ་དེའི་ནང་གང་འཁོད་པ་དག་བོད་བསྒྱུར་ཞུས་ན་འདི་ལྟ་སྟེ། “ང་ཚོས་བསྲིངས་པའི་སྔོན་གྱི་བཟོད་གསོལ་འཕྲིན་ཡིག་དེའི་ནང་རྒྱལ་པོ་ཆེན་པོའི་ཐུགས་དགོངས་ཚིམ་པའི་དོན་གནད་འགའ་ཤས་གསལ་ཡོད་པ་རྟོགས་བྱུང་། དེ་དང་སྟབས་བསྟུན། ད་རེས་བཟོད་གསོལ་གྱི་ཏར་འཕྲིན་ཞིག་འབུལ་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། བོད་པའི་སྐོར་སྲུང་དམག་མི་ཚོས་རྒྱལ་པོ་དང་ཁོང་གི་སྐྱེས་སྨན་གཉིས་འཛིན་བཟུང་བྱས་པ་དང་། བལ་པོའི་གཞུང་ཚབ་ཁང་ནས་བཙན་ཁྲིད་བྱས་པའི་བྱ་སྤྱོད་དེ་ནི་ཧ་ཅང་ཐལ་དྲགས་པ་དང་། བོད་པ་ཚོས་ཞབས་འདྲེན་དང་ལྐུག་རྟགས་བསྟན་པ་ཞིག་རེད། བོད་དང་བལ་ཡུལ་གཉིས་ནི་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་གི་རིང་ཕན་ཚུན་སྤུན་མཆེད་ཀྱི་མཛའ་བརྩེའི་འདུ་ཤེས་བརྟན་པོ་ཡོད་པས། བོད་གཞུང་གིས་སྙིང་ཐག་པ་ནས་འགྱོད་སེམས་དང་བཅས་དགོངས་སེལ་གྱི་ཡི་གེ་འདི་བསྐུར་བ་ཡིན། དེ་ལྟར་བསྐུར་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། བལ་བོད་གཉིས་དབར་སྔར་བཞིན་མུ་མཐུད་འབྲེལ་ལམ་བཟང་པོ་ཡོང་ཆེད་ཡིན་ཞིང་། མཁྱེན་དཔྱོད་ཡངས་པའི་རྒྱལ་པོ་ཆེན་པོ་མཆོག་གིས་བལ་བོད་གཉིས་དབར་སྤུན་གྲོགས་ཀྱི་མཛའ་བརྩེའི་འདུ་ཤེས་ལ་གཟིགས་ནས་ང་ཚོའི་བཟོད་གསོལ་གྱི་འཕྲིན་ཡིག་ལ་ཞལ་བཞེས་གནང་བའི་འབོད་སྐུལ་ཞུ་ཡི་ཡོད་ལ། སླད་ཕྱིན་ཆད་བལ་བོད་གཉིས་དབར་སྤུན་གྲོགས་ལྟ་བུའི་མཛའ་འབྲེལ་ལ་གཅེས་སྤྲས་གནང་རྒྱུའི་རེ་སྐུལ་ཞུ་བཞིན་ཡོད་པས་དེ་དེ་བཞིན་ཡོང་བའི་སྨོན་འདུན་དང་བཅས། བོད་ལྕགས་རྟ་^[43]ལོའི་ཟླ་༡ པོའི་ཚེས་༦ ཉིན་ཕུལ།”^[44]ཞེས་བརྫངས་ཡོད་ཅིང་། དབྱིན་ཡིག་ཐོག་ཡོད་པའི་དགོངས་སེལ་གྱི་ཕྱག་ཡིག་འདིའི་ཟིན་བྲིས་དེ་ལེགས་ལྡན་ལགས་ཀྱིས་བཏབ་ཡོད་པར་བཤད།^[45]

བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་གིས་བལ་ཡུལ་གཞུང་ལ་དགོངས་སེལ་གྱི་ཕྱག་བྲིས་བསྲིངས་རྗེས་བལ་རྒྱལ་བྷིམ་ཤམ་ཤཱར་(Bhim Shumsher) གྱིས་དགའ་སྤྲོའི་ངང་ནས་བོད་སྡེ་པ་གཞུང་གི་དགོངས་སེལ་ཕྱག་བྲིས་དེར་དང་ལེན་བྱས་པ་མ་ཟད། ཕྱི་ལོ་༡༩༣༠ ལོའི་ཟླ་བ་༣ ཚེས་༢༡ ཉིན་བལ་རྒྱལ་ཁོང་གིས་༸གོང་ས་༸ཏཱ་ལའི་བླ་མ་མཆོག་དང་བཀའ་ཤག་གི་བཀའ་བློན་ལྷན་རྒྱས་ལ་ཏར་འཕྲིན་གྱི་ཐོག་ནས་རྒྱག་ལ་ཉེ་བའི་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་ཀྱི་དམག་འཁྲུག་ཞི་བར་དགའ་མགུ་ཡི་རངས་ཀྱི་རྣམ་འགྱུར་བསྟན་ཡོད་པ་དང་། མུ་མཐུད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་སྔར་རྒྱུན་བཞིན་འཆམ་མཐུན་ཞི་བདེར་གནས་ཐུབ་པའི་རེ་སྨོན་བཅངས་ཡོད་ཅིང། ད་དུང་བོད་སྡོད་བལ་གཞུང་གི་གཞུང་ཚབ་པར་ཏར་འཕྲིན་བཏང་ནས་བོད་གཞུང་གི་བཀའ་བློན་རྣམས་ལྷ་སྡོད་བལ་ཡུལ་གཞུང་ཚབ་ཁང་ལ་མགྲོན་འབོད་ཞུས་ཏེ་བཀྲ་ཤིས་པའི་དུས་ཚིགས་དེ་སྲུང་བརྩི་ཞུ་དགོས་པའི་བཀའ་བཏང་ཡོད་པ་རེད། འདི་ལྟར་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་སླར་ཡང་འཆམ་མཐུན་ཞི་འགྲིགས་བྱུང་སྟེ་ཤར་པ་རྒྱལ་པོའི་གནད་དོན་དང་འབྲེལ་བའི་དཀའ་རྙོག་དང་། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་དམག་འཁྲུག་འབྱུང་ལ་ཉེ་བའི་གནད་དོན་སོགས་ཆར་རྗེས་ཀྱི་འཇའ་ཚོན་ཇི་བཞིན་དུས་ཀྱི་འགྱུར་བའི་ཁྲོད་རིམ་པས་ཡལ་ཏེ་མི་རྣམས་ཀྱི་བསམ་བློའི་དྲན་མཛོད་ཁང་ནས་གཏིང་བརྗེད་དུ་ཕྱིན་ཡོད་དོ།།

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

བོད་ཡིག་ཁག

བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་རྒྱལ་རབས། སྨད་ཆ། ཞྭ་སྒབ་པ་དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན། བོད་གཞུང་ཤེས་རིག་པར་ཁང་། ཕྱི་ལོ་1986

བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས།   སྤྱིའི་འདོན་ཐེངས་བཅུ་གཉིས་པ།  མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  ཕྱི་ལོ་1991

མེ་ལྕེ་དྲག་པོའི་ནང་གི་པུར་རྒྱལ་བོད་དང་། ངའི་གཞོན་ནུའི་ལང་ཚོ། ལྕེ་བདེ་བདེ་ཆེན་རྒྱ་མཚོ། ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཕྲེང་20  བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ཕྱི་ལོ་2015

ཡུལ་གྱར་གྱི་སྐྱོ་གནས་དང་། བལ་ཡུལ་ནང་གི་བོད་མི་དང་བོད་གླེང་བ། གཉའ་ནང་བུར་སྲས་པ་རིན་ཆེན་དར་ལོ། ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་། ཕྱི་ལོ་2022

བོད་ཀྱི་ཕྱི་འབྲེལ་ལོ་རྒྱུས། ཕྱི་ལོ་2001 ལོའི་དངོས་གཞི་ལྔ་པའི་འཛིན་གྲྭ་ཐུན་མོང་ནས། འཕགས་ཡུལ་ཀིརྟིའི་བྱེས་པ་གྲྭ་ཚང་། ཕྱི་ལོ་2022

ཕྱི་ཡིག་ཁག

Journey to Lhasa and central Tibet by Sarat Chandra Das, New Delhi. Edition 1970

Nepalese Thakali at Gyantse (1905-1938) by Dr. Tirtha Prasad Mishra . Ancient Nepal (Journal of the Department of Archaeology. Edited by Shaphalya Amatya 1989

The taming of Tibet: A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930) by Tirtha Prasad Mishra, Delhi 1991

Nepal and the Nepalese by Lieut.Col.G.H.D.Gimlette, Anmol Publications PVT LTD,New Delhi 1993

Nepal-Tibet relations 1850-1930 years of hopes, Challenges and Frustrations by Prep R. Uprety. Kathamandu, Second Edition 1998

Letter from a Lhasa merchant to his wife by Chittadhar Hridaya. Robin Books  Edition:2002

<<Nepalese in Tibet: A case study of Nepalese half-breeds (1856-1956)>> by Tirtha P. Mishra  2 CNAS Journal, Vol. 30, No. 1 (January 2003)

<<Nepal, Tibet, China and India, 1923-33: Tangled web of Himalayan politics.>> by K.Majumdar. Page no 1127-1154  Critical Readings on the History of Tibetan Foreign Relations, edited by Saul Mullard, 4 Volumes, Brill, Leiden Boston, 2013

मरी तिब्बत यात्रा , लेखक। महापंडित राहुल सांकृत्यायन ‍। प्रकाशन, लोकभारती प्रकाशन। तीसरा संस्करण 2021

དཔྱད་ཡིག་དང་ཞབས་མཆན། 

[1] ཁ་ཚ་ར་ཞེས་པ་ནི་བལ་པོའི་ཡུལ་སྐད་(खच्चर) (Khachara) ཞེས་པའི་སྒྲ་དེ་སོར་བཞག་བྱས་པ་ལས་བྱུང་ཞིང་། དེའི་གོ་དོན་དངོས་ནི་དྲེལ་ལ་གོ་ཡི་ཡོད། དྲེལ་ནི་ཕ་བོང་བུ་དང་མ་རྟ་གཉིས་འདུས་པ་ལས་བྱུང་ཞིང་། བལ་ཡུལ་དང་རྒྱ་གར་ནང་དུས་ད་ལྟ་ཡང་དྲེལ་ལ་ཁ་ཆ་ར་ཞེས་ཟེར་གྱི་ཡོད་པ་ཡོངས་གྲགས་ཡིན་ཀྱང། འདིར་སྐབས་ཐོག་གི་གོ་དོན་ནི་ཕ་བལ་པོ་དང་མ་བོད་པ་གཉིས་འདུས་པ་ལས་བྱུང་བའི་ཕྲུ་གུར་ཟེར་གྱི་ཡོད་ཅིང་། ཚིག་འདི་བལ་པོ་ཚོས་མཐོང་ཆུང་དང་འཕྱ་དམོད་ཀྱི་ཚིག་ཅིག་ལ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད།

[2] བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་རྒྱལ་རབས། སྨད་ཆ། ཞྭ་སྒབ་པ་དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན། བོད་གཞུང་ཤེས་རིག་པར་ཁང་། ཕྱི་ལོ་1996 ཤོག་ངོས། 285

[3] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས་>>དེབ་བཅུ་གཉིས་པ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ་1990 ཤོག་ངོས། 157

^[4] མེ་སྟག ཕྱི་ལོ་1926 ལོར་བོད་རིགས་རྒྱལ་པོ་ཟེར་བ་བལ་པོའི་བུད་མེད་དང་གཉེན་བསྒྲིགས་པ་ཞིག་གིས་བལ་གཞུང་ཁ་འཁྱེར་ནས། བོད་ཁྲིམས་མང་པོར་འགལ་བ་བྱས་ནས་བོད་ཀྱི་སྐོར་སྲུང་བས་གོར་ཥའི་གཞུང་ཚབ་ཁང་དུ་འཛུལ་ནས་བཟུང་བར་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཁྲིམས་འགལ་བོད་ཕྱོགས་ཀྱིས་བྱས་པས། བལ་བོད་གཉིས་འཁྲུག་པ་ཡོང་ལ་ཁད་བྱས་ཀྱང་རྒྱ་གར་གཞུང་གིས་གོར་བོད་བར་དགོངས་སེལ་གྲོས་མོལ་བྱས་ནས། བོད་གཞུང་གིས་བལ་གཞུང་ལ་དགོངས་དག་ཞུས་ཏེ་བདེ་འཇགས་བྱུར་བར་བཤད།  བོད་ཀྱི་ཕྱི་འབྲེལ་ལོ་རྒྱུས། ཕྱི་ལོ་2001 ལོའི་དངོས་གཞི་ལྔ་པའི་འཛིན་གྲྭ་ཐུན་མོང་ནས། འཕགས་ཡུལ་ཀིརྟིའི་བྱེས་པ་གྲྭ་ཚང་། ཕྱི་ལོ་2022  ཤོག་ངོས། 375

^[5] ཕྱི་ལོ་1645 ལོར་བྱུང་བའི་བལ་བོད་དམག་འཁྲུག་དང་སྐབས་དེའི་ཆིངས་ཡིག་གི་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ། འཇམ་དབྱངས་དོན་གྲུབ། བོད་ཀྱི་སྲིད་བྱུས་ཉམས་ཞིབ་དུས་དེབ།  དྷ་རམ་ས་ལ། སྤྱིའི་འདོན་ཐེངས་དགུ་པ།  ཕྱི་ལོ་2022 ཤོག་ངོས། 47-65

^[6] མེ་ལྕེ་དྲག་པོའི་ནང་གི་པུར་རྒྱལ་བོད་དང་། ངའི་གཞོན་ནུའི་ལང་ཚོ། ལྕེ་བདེ་བདེ་ཆེན་རྒྱ་མཚོ། ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཕྲེང་20  བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ཕྱི་ལོ་2015 ཤོག་ངོས། 57

^[7] Kun Pala, Chatangya Pala, Chusingshar Pala, Gorashar Pala, Jhawala Pala, Bajrasattva Pala, Lhakan Pala, Tarunsahr Pala, Mu Pala.

^[8] ཡུལ་གྱར་གྱི་སྐྱོ་གནས་དང་། བལ་ཡུལ་ནང་གི་བོད་མི་དང་བོད་གླེང་བ། གཉའ་ནང་བུར་སྲས་པ་རིན་ཆེན་དར་ལོ། ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་། ཕྱི་ལོ་2022 ཤོག་ངོས། 436

^[9] གཉའ་ནང་ཚོང་འདུས་པའི་བུ་ཚ་རྒྱལ་ཁམས་པ། དེབ་དང་པོ། བུར་སྲས་པ་རིན་ཆེན་དར་ལོ། ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་། ཕྱི་ལོ་2009 ཤོག་ངོས། 132

^[10] Letter from a Lhasa merchant to his wife by Chittadhar Hridaya. Robin Books  Edition: 2002

^[11]  Journey to Lhasa and central Tibet by Sarat Chandra Das, New Delhi. Edition 1970  Page no 181

^[12] Nepal and the Nepalese by Lieut. Col. G.H.D. Gimlette, Anmol Publications PVT LTD, New Delhi 1993  Page no 61

^[13] Nepalese in Tibet: A case study of Nepalese half-breeds (1856-1956) by Tirtha P. Mishra  2 CNAS Journal, Vol. 30, No. 1 (January 2003) Page no 4

^[14] Nepalese in Tibet: A case study of Nepalese half-breeds (1856-1956) by Tirtha P. Mishra  2 CNAS Journal, Vol. 30, No. 1 (January 2003) Page no 5

^[15] Nepal-Tibet relations 1850-1930 years of hopes, Challenges and Frustrations by Prep R.Uprety. Kathamandu, Second Edition 1998 Page no 136

^[16] Nepal-Tibet relations 1850-1930 years of hopes, Challenges and Frustrations by Prep R.Uprety. Kathamandu, Second Edition 1998 Page no 137

^[17] The taming of Tibet: A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930) by Tirtha Prasad Mishra, Delhi 1991 Page no 172

^[18] Pher-rank ཞེས་པའི་ཡུལ་ལུང་དེ་དེང་གཞིས་ཀ་རྩེའི་མངའ་ཁོངས་སུ་ཡོད་ཅིང་། འཕགས་བོད་ས་མཚམས་སུ་ཆགས་པའི་ཕག་རི་ཡིན་མིན་ཁ་ཚོན་གཅོད་མི་ཐུབ་པས་མུ་མཐུད་དཔྱད་པར་འཚལ།

^[19] Nepal-Tibet relations 1850-1930 years of hopes,Challenges and Frustrations by Prep R. Uprety. Kathamandu, Second Edition 1998 Page No 132

^[20] The taming of Tibet: A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930) by Tirtha Prasad Mishra, Delhi 1991 Page no 174

^[21] Nepal, Tibet, China and India, 1923-33: Tangled web of Himalayan politics by K.Majumdar. Page no 1127-1154  Critical Readings on the History of Tibetan Foreign Relations, edited by Saul Mullard, 4 Volumes, Brill, Leiden Boston, 2013 Page no 1140

^[22] Nepal, Tibet, China and India, 1923-33: Tangled web of Himalayan politics by K.Majumdar. Page no 1127-1154  Critical Readings on the History of Tibetan Foreign Relations, edited by Saul Mullard, 4 Volumes, Brill, Leiden Boston, 2013 Page no 1140

^[23] The taming of Tibet:A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930).By Tirtha Prasad Mishra, Delhi 1991 Page no 254

^[24] The taming of Tibet:A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930).By Tirtha Prasad Mishra, Delhi 1991 Page no 174

^[25] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས།    སྤྱིའི་འདོན་ཐེངས་བཅུ་གཉིས་པ།    མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།    སྤྱི་ལོ་1991  ཤོག་ངོས། 157

^[26] Nepal-Tibet relations 1850-1930 years of hopes,Challenges and Frustrations By Prep R. Uprety. Kathamandu, Second Edition 1998 Page No 133

^[27] Nepal-Tibet relations 1850-1930 years of hopes,Challenges and Frustrations By Prep R. Uprety. Kathamandu, Second Edition 1998 Page No 133

^[28] The taming of Tibet: A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930) by Tirtha Prasad Mishra, Delhi 1991 Page no 176

^[29] བལ་བོད་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ་ཞེས་པའི་དབྱིན་དེབ་ཀྱི་ཤོག་ངོས་༡༣༣ ནང་བོད་རིགས་ཉེན་རྟོགས་པ་བརྒྱད་ཅུ་དང་། སྒྲིག་ཆས་གྱོན་པའི་དམག་མི་སུམ་བརྒྱ་ཐམ་པ་ཡོང་ནས་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་འཛིན་བཟུང་བྱས་ཞེས་བཀོད་འདུག་པས་ཕལ་ཆེར་དེ་ཉིད་ཡིད་རྟོན་རུང་བ་ཞིག་རེད་སྙམ། གང་ལགས་ཞེ་ན་བལ་ཡུལ་གྱི་ཉེས་ཅན་མི་གཅིག་གི་ཆེད་དུ་བོད་པའི་དམག་མི་ཆིག་སྟོང་སུམ་བརྒྱ་བཏང་ཟེར་བ་དེ་ནི་འུར་སྒྲོགས་ཡིན་ངེས་པས་ཡིད་རྟོན་དཀའ།

^[30] Nepal-Tibet relations 1850-1930 years of hopes,Challenges and Frustrations by Prep R. Uprety. Kathamandu, Second Edition 1998 Page No 133

[31] དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ནང་གི་རྒྱ་གར་གྱི་མཁས་པ་རཱ་ཧུལ་པཎྜི་ཏ་སྐབས་དེར་བོད་ནང་རིག་གཞུང་རྟོག་ཞིབ་དང་ཡིག་རྙིང་བཙལ་འཚོལ་ཆེད་ཕེབས་ཡོད་པས་སྐབས་དེའི་ཤར་པ་རྒྱལ་པོ་འཛིན་བཟུང་གི་དངོས་བྱུང་གི་གནས་ཚུལ་རྣམས་ཁོང་གི་དཔེ་དེབ་ནང་གསལ་པོ་བཀོད་ཡོད། मरी तिब्बत यात्रा , लेखक। महापंडित राहुल सांकृत्यायन ‍। प्रकाशन, लोकभारती प्रकाशन। तीसरा संस्करण 2021.

^[32] The taming of Tibet: A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930) by Tirtha Prasad Mishra, Delhi 1991 Page no 177

^[33] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས།    སྤྱིའི་འདོན་ཐེངས་བཅུ་གཉིས་པ།    མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།   ཕྱི་ལོ་1991  ཤོག་ངོས། 158

^[34] Nepal-Tibet relations 1850-1930 years of hopes,Challenges and Frustrations By Prep R. Uprety. Kathamandu, Second Edition 1998 Page No 134

^[35] The taming of Tibet: A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930).By Tirtha Prasad Mishra, Delhi 1991 Page no 179

^{[36] [36]} Nepal-Tibet relations 1850-1930 years of hopes,Challenges and Frustrations By Prep R. Uprety. Kathamandu, Second Edition 1998 Page No 134

^[37] The taming of Tibet: A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930) by Tirtha Prasad Mishra, Delhi 1991 Page no 180

^[38] The taming of Tibet: A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930) by Tirtha Prasad Mishra, Delhi 1991 Page no 181

^{[39] [39]} Nepal-Tibet relations 1850-1930 years of hopes, Challenges and Frustrations by Prep R. Uprety. Kathamandu, Second Edition 1998 Page No 135

^[40] The taming of Tibet: A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930) by Tirtha Prasad Mishra, Delhi 1991 Page no 187

^[41] The taming of Tibet:A history account of compromise and confrontation in Nepal-Tibet Relations (1900-1930) by Tirtha Prasad Mishra, Delhi 1991 Page no 188

^[42] Foreign Political, file No, 228-X, 1929, NAI.

^[43] ཕྱི་ལོ་༡༩༣༠ ལོར་འཁེལ།

^[44] Nepal-Tibet relations 1850-1930 years of hopes, Challenges and Frustrations by Prep R. Uprety. Kathamandu, Second Edition 1998 Page No 214

^[45] Nepalese in Tibet: A case study of Nepalese half-breeds (1856-1956)by Tirtha P. Mishra  2 CNAS Journal, Vol. 30, No. 1 (January 2003) Page no 1147

– – – – –