[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།] དཔྱད་རྩོམ་འདི་གའི་ནང་དུ་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་རིག་གནས་དང་འབྲེལ་བའི་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ཇི་ལྟར་གསར་རྙེད་བྱུང་ཚུལ་དང་། དུས་ནམ་ཞིག་ཏུ་ཡུལ་གང་དུ་ཆེད་མཁས་པ་སུ་དང་གང་གིས་སྔོག་འདོན་བགྱིས་པའི་སྐོར་གྱི་རྒྱབ་ལྗོངས་བཅས་བརྗོད་རྒྱུ་དང་། དེ་བཞིན་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་དུ་སྔོག་འདོན་སྐབས་སུ་རིག་དངོས་སོགས་རྣམ་གྲངས་ཅི་ཙམ་ཞིག་ཐོན་ཡོད་པ་དང་རིག་དངོས་དེ་དག་གི་ཁྱད་ཆོས་སོགས་གླེང་འདོད་པར་མ་ཟད། གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་པ་རྣམས་ཀྱིས་བརྟག་དཔྱད་རིམ་པར་བྱས་རྗེས་གནའ་ཤུལ་འདི་མི་ལོ་ ༥༠༠༠ ནས་ ༤༠༠༠ བར་གྱི་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་གདོད་མའི་རིག་གནས་ཁྱད་པར་བ་ཞིག་ཡིན་པའི་སྐོར་དང་། གཞན་ཡང་གནའ་ཤུལ་འདི་དང་འབྲེལ་ནས་བོད་ཀྱི་གདོད་མའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་རོགས་འདེགས་བླ་མེད་ཐེབས་པའི་སྐོར་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ་ཚད་ལྡན་དག་བསྐྱར་ཞིབ་ཏེ་གླེང་བ་ཡིན་ནོ།
[གནད་ཚིག] མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ། བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ། རྡོ་ཆས་དུས་རབས། རུས་ཆས། བུམ་པ་ལྟོ་གཉིས་མ།
ངོ་སྤྲོད།
སྤྱིར་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་རིག་པ་བྱུང་ནས་བཟུང་བོད་སྐད་ཡིག་ཏུ་དེའི་སྐོར་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ཧ་ཅང་ཉུང་བ་དང་། ད་དུང་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ལ་དོ་སྣང་དང་རྒྱུས་ལོན་བྱས་པའི་ཚད་ཧ་ཅང་དམའ་བར་སྙམ། དེ་ལས་ཀྱང་བྱེས་ཀྱི་་ཤེས་ཡོན་པའི་སྡེ་རུ་བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་དཔྱད་རྩོམ་སྤེལ་པའང་ཤིན་ཏུ་དཀོན། འོན་ཀྱང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་མཁས་པ་དང་རྒྱ་རིགས་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་སྔོག་འདོན་བྱས་པ་དང་དཔྱད་རྩོམ་སྤེལ་བ་སོགས་མང་དུ་སྣང་། འདིར་བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་ཁོངས་གཏོགས་སུ་གྱུར་བའི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་གནའ་ཤུལ་གྲགས་ཅན་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་སྐོར་ཅུང་ཟད་གླེང་འདོད། སྒོས་སུ་བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་ས་ཚིགས་གྲགས་ཅན་ཆབ་མདོའི་མཁར་རོ་སྔོག་འདོན་བྱས་པའི་རྒྱབ་ལྗོངས་དང་། དུས་ནམ་ཞིག་ནས་ཆེད་མཁས་པ་སུ་དག་གིས་གནའ་ཤུལ་དེ་ཇི་ལྟར་གསར་རྙེད་བྱུང་ཞིང་སྔོག་འདོན་བྱས་པའི་སྐོར་གླེང་བར་བྱ་རྒྱུ་དང་། དེ་བཞིན་གནའ་ཤུལ་འདི་ནས་བོད་ཀྱི་གདོད་མའི་རིག་གནས་སུ་གཏོགས་པའི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་རིག་དངོས་གང་དག་ཐོན་པ་དང་། རིག་དངོས་དེ་དག་ལ་བརྟེན་ནས་ང་ཚོས་གདོད་མའི་ལོ་རྒྱུས་ཇི་ལྟར་འགྲེལ་དགོས་པ་སོགས་གླེང་འདོད། ཁྱད་པར་དུ་གནའ་ཤུལ་འདི་ནས་རྙེད་པའི་རིག་དངོས་དག་གཙོ་བོར་བྱས་ཏེ་བོད་ཀྱི་ཕྱི་ནང་གི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་བརྟག་དཔྱད་བྱས་པའི་ལོ་ཚིགས་སོགས་ལ་བརྟེན་ནས་བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་མ་བྱུང་བའི་སྔ་རོལ་གྱི་གདོད་མའི་ལོ་རྒྱུས་མི་ལོ་ ༥༠༠༠ ཙམ་ཕྱིར་འདེད་བཏང་བའི་གལ་ཆེའི་རང་བཞིན་སོགས་གླེང་རྒྱུ་ཡིན།
དེ་ཡང་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ས་བབ་མཐོ་ཚད་ནི་ཆ་སྙོམས་རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ནས་རྨིད་ ༤༠༠༠ ཙམ་ཡིན་ལ་སྤྱིའི་རྒྱ་ཁྱོན་ལ་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ས་ཡ་ ༢.༥ ཙམ་ཡོད། བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ཕྱོགས་ཐམས་ཅད་གངས་རིས་བསྐོར་ཡོད་དེ། ལྷོ་ཕྱོགས་ནས་བྱང་ཕྱོགས་བར་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད་ཅུང་ཟད་གུག་པའི་ཚུལ་གྱིས་བོད་ཀྱི་ལྷོ་རྒྱུད་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་སུ་ལྕགས་རི་བཞིན་གྲུབ་ཅིང་། ནུབ་རྒྱུད་དང་བྱང་རྒྱུད་གཉིས་ཀ་ར་ཀོ་རམ་རི་རྒྱུད་དུ་འབྲེལ་ཡོད་ལ་ཕ་མིར་རི་རྒྱུད་དག་ཀྱང་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་བོ་དང་མཉམ་པ་ཞིག་ཡིན། བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ལྷོ་རྒྱུད་དང་ནུབ་རྒྱུད་ཀྱི་རི་བོ་མཐོ་ལ་ཆེས་རྩིབ་པའི་ས་བབ་དག་བརྒལ་ནས་འགྲོ་རྒྱུ་ཤིན་ཏུ་དཀའ། བྱང་ཤར་གྱི་ཡུལ་གྲུ་ནི་ལྟོས་ས་ལྟོས་འཇོག་གི་སྒོ་ནས་ལྷོ་རྒྱུད་དང་ནུབ་རྒྱུད་ཀྱི་རི་བོ་དག་ལས་ཅུང་ཟད་དམའ་ཞིང་རི་རྒྱུད་རྣམས་ཆི་ལན་རི་བོ་མཉམ་པར་ཆགས་ཡོད། དེ་བཞིན་རི་རྒྱུད་ཀྱི་བར་གསེང་དག་ཏུ་སྲིད་པའི་གཙང་པོ་དག་འབབ་པ་ཡིན་ཏེ། བོད་ཀྱི་མངའ་རིས་ཕྱོགས་སུ་སེང་གེ་གཙང་པོ་དང་། གླང་ཆེན་ཁ་འབབ། རྨ་བྱ་ཁ་འབབ། ཡར་ཀླུང་གཙང་པོ་དག་འབབ་པ་ཡིན། མདོ་ཁམས་སྒང་དྲུག་གི་རི་རྒྱུད་དག་ཏུ་སྨད་ཀྱི་ཆུ་ཆེན་དག་རྨ་ཆུ་དང་། འབྲི་ཆུ། རྫ་ཆུ། རྒྱལ་མོ་རྔུལ་ཆུ་བཅས་འབབ་པ་ཡིན། སྤྱིར་གནའ་བོའི་གདོད་མའི་ཤེས་རིག་དཔལ་ཡོན་དག་གཙང་པོའི་འགྲམ་རྒྱུད་དུ་ཆགས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་ལ་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཆུ་ཆེན་རྣམས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་སུ་གྱུར་བའི་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་ས་མཐོ་ཞིང་གནམ་གཤིས་འཁྱགས་ན་ཡང་སྔོན་ཆད་རྡོ་ཆས་རྙིང་མ་དང་གསར་མའི་དུས་ནས་བཟུང་འགྲོ་བ་མི་འཚོ་སྡོད་བྱས་ཡོད་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་མང་དུ་རྙེད་ཡོད། བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་སྔོག་འདོན་ཡང་རབ་དང་རིམ་པ་མང་པོ་བགྱིས་ཡོད་པར་མ་ཟད་གདོད་མའི་རྡོ་ཆས་དུས་རབས་དང་། ལི་ཆས་དུས་རབས། ལྕགས་ཆས་དུས་རབས་སོགས་ཀྱི་གནའ་ཤུལ་མང་པོ་ཐོན་ཡོད། དེ་དག་ལས་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་དུས་རབས་དང་འབྲེལ་བའི་གནའ་ཤུལ་གྲགས་ཅན་ཆབ་མདོ་མཁའ་རོའི་སྔོག་འདོན་བྱས་པའི་རྒྱབ་ལྗོངས་སོགས་མདོ་ཙམ་བརྗོད་པར་བྱ།
ཆབ་མདོ་མཁར་རོ་གསར་དུ་རྙེད་པའི་སྐོར་བཤད་པ།
བོད་ཀྱི་ཉེ་རབས་ལོ་རྒྱུད་ཁྲོད་ཕྱི་མིག་ཅིག་འཕངས་ན་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་སྔོག་འདོན་ཁྲོད་ནས་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་གླེང་དགོས་པ་ཞིག་ཏུ་མཐོང་། ཕལ་ཆེར་རྒྱུ་མཚན་གསུམ་གྱི་སྒོ་ནས་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་གལ་ཆེ་བར་བརྗོད་ཆོག་པར་འདོད་དེ། གཅིག་ནས་ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་སྔོག་འདོན་ཐོག་མ་ཡིན་པ་དང་། གཉིས་ནས་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་གནའ་ཤུལ་ལེགས་ཤོས་ཡིན། གསུམ་ནས་བོད་ཀྱི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་གནའ་ཤུལ་གྱི་ལོ་ཚིགས་སྔ་ཤོས་གྲས་ཡིན་པ་བཅས་ཀྱིས་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ངེས་པར་དུ་གླེང་དགོས་པ་ཞིག་ཏུ་འཁུམས།
དེ་ཡང་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ནི་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་རིག་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ཀྱི་དཀྱོགས་མཚམས་ཤིག་ཏུ་མཐོང་སྟེ། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༡ ནས་ ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༧ བར་བོད་མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་དུ་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་སྔོག་འདོན་ཚད་ལྡན་ཞིག་བྱུང་མེད་པར་མ་ཟད། བོད་ཀྱི་གདོད་མའི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཤེས་རིག་ཡིག་ཐོག་ཏུ་འཁོད་པའི་བཤད་རྒྱུན་ཙམ་ལས་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་ལམ་ནས་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་རྡོ་ཆས་གསར་རྙིང་སོགས་ཀྱི་རིག་གནས་བྱུང་བའི་སྒྲུབ་བྱེད་ཁུངས་ལྡན་ཞིག་རྙེད་མེད། འོན་ཏང་། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༧༧ ལོར་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ཡོད་སར་ཨར་འདམ་བཟོ་གྲྭའི་ལས་ཀ་བ་དག་གིས་ཐོག་མར་རྙེད་ཡོད། སྤྱི་ལོ་ ༡༩༧༧ ལོར་བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་པ་བསོད་ནམས་དབང་འདུས་ལགས་ཆབ་མདོའི་ས་ཁུལ་དུ་སྔོན་ཆད་གུང་ཁྲན་ཏང་སླེབས་པའི་ཤུལ་རྗེས་ཀྱི་རིག་དངོས་འཚོལ་བསྡུ་བྱེད་ཆེད་དུ་བསྐྱོད་སྐབས་ས་གནས་ཀྱི་རྒྱ་རིགས་དཔོན་པོ་འགའ་ཤས་ཀྱིས་རྡོ་ཆས་འགའ་བསྟན་པ་དང་། དེ་ནས་ཁོང་ཚོ་དངོས་སུ་རྡོ་ཆས་དེ་དག་རྙེད་སའི་ས་ཁུལ་དུ་ཆས་ཏེ་རྟོག་ཞིབ་བྱས་ཤིང་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་རྙེད་པ་ཞིག་ཡིན།[2]
ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ནི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཆབ་མདོ་གྲོང་བརྡལ་གྱི་ཤར་ལྷོའི་མཚམས་ཀྱི་ཟླ་ཆུའི་གཡས་ཕྱོགས་སུ་ཧ་ལམ་སྤྱི་ལེ་ ༡༢ ཡོད་པའི་ཟུར་གསུམ་གྱི་ས་སྒང་ཞིག་ཏུ་ཡོད། (དཔེ་རིས། ༡) རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ལས་མཐོ་ཚད་སྨི་ ༣༡༠༠ ཟིན་ཞིང་རྒྱ་ཁྱོན་སྨི་ངོས་གྲུ་བཞི་མ་ཁྲི་གཅིག་ལྷག་ཙམ་ཡོད། བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་གནའ་ཤུལ་གྲགས་ཆེན་མང་པོ་ཞིག་ཡོད་པ་ལས་གཅིག་ནི་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ས་ཚིགས་ཡིན་པ་སྨོས་མ་དགོས་ཤིང་མཁས་པ་ལ་ལས་ཁ་རུབ་དང་ཁ་རོབ་ཅེས་བྲིས་པ་མང་མོད། དོན་གྱིས་མཁར་རོ་ཞེས་པའི་གནའ་མཁར་ཀོག་ཏོ་དང་ཞིག་རོ་ཡིན་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་མིང་དེ་ལྟར་ཐོགས་ཤིང་ཕྱིས་སུ་མཁར་རོའི་སྒྲ་མ་དག་རྒྱུད་འབྱམས་སུ་སོང་བས་ཁ་རུབ་སོགས་དག་ཆ་མི་འདྲ་བ་དག་བྱུང་བར་སྙམ། ཆབ་མདོ་མཁར་རོ་གསར་རྙེད་བྱུང་བའི་དུས་སྐབས་ནི་རིག་གནས་གསར་བརྗེ་མཇུག་རྫོགས་ཙམ་ཡིན་ལ་དེའི་སྔོན་དུ་བོད་ཀྱི་ས་ཁུལ་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་གནའ་རྫས་སྔོག་འདོན་བྱེད་རྒྱུ་ཕར་ཞོག་རིག་གནས་མང་པོ་ཞིག་ལ་གཏོར་བཤིག་ཚབས་ཆེན་ཐེབས་ཡོད། ལས་ཀ་བ་དང་ས་གཤིས་རིག་པ་བ་དག་གིས་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་རིག་དངོས་གང་འཚམ་ཞིག་དེའི་སྔོན་དུ་རྙེད་སོན་བྱུང་ཡོད། འོན་ཀྱང་། ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་སྔོག་འདོན་བྱས་པའི་གནའ་ཤུལ་གང་ཡང་མེད་པར་སྣང་། དེ་བས་ཆབ་མདོ་མཁར་རོ་བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་ཤིན་ཏུ་གལ་འགངས་ཅན་ཞིག་ཡིན་པ་སྨོས་ཅི་ལ་དགོས།
ཆབ་མདོ་མཁར་རོ་སྔོག་འདོན་བྱས་པའི་བརྒྱུད་རིམ།
ད་ནི་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་དངོས་སུ་སྔོག་འདོན་བྱས་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཅུང་ཟད་བརྗོད་ན། དེ་ནི་བོད་ལྗོངས་ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ་ཟླ་ཆུའི་ནུབ་ངོས་སུ་ས་སྟེགས་རིམ་པ་གཉིས་པའི་སྟེང་དུ་གནས་ཡོད་པ་དང་། མཐོ་ཚད་རྒྱ་མཚོའི་ངོས་ནས་སྨི་ ༣༡༠༠ ཙམ་ཡོད་པའི་གནའ་ཤུལ་དེ་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༨ ལོའི་ཟླ་བ་ལྔ་པ་ནས་བརྒྱད་པ་བར་ཐོག་མར་སྔོག་འདོན་བྱས། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༧༩ ལོའི་ཟླ་ལྔ་པ་ནས་བརྒྱད་པ་བར་དུ་བོད་ལྗོངས་རིག་དངོས་དོ་དམ་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་དང་ཟི་ཁྲོན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་ལོ་རྒྱུས་ཚན་པའི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཆེད་ལས་འཛིན་གྲྭ་སོགས་ཀྱིས་ཁྱོན་བསྡོམས་རྒྱ་ཁྱོན་རྨི་ངོས་སྙོམས་གྲུ་བཞི་མ་ ༡༨༠༠ སྔོག་འདོན་བྱས། མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་སྔོག་འདོན་གྱི་བརྒྱུད་རིམ་ཚད་དང་ལྡན་ཞིག་བྱུང་ཡོད་ལ་གནའ་ཤུལ་དེར་ས་ཐིག་བང་རིམ་ལྔ་ཙམ་ཡོད་པར་བཤད། ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་སྔོག་འདོན་སྐབས་སུ་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་རུ་ཁག་ནང་དུ་བོད་རྒྱ་གཉིས་ཀྱི་ཆེད་མཁས་པ་ཡོད་དེ། རིན་ཆེན། ཨའོ་ཁྲའོ་ཀོས། བསོད་ནམས་དབང་འདུས། ཀྲང་ཝུན་ཧྲེན། ཀུན་འདུས། དབང་འདུས་ཆུང་བ། ཁྲིན་ཞན་ཧྲོང་། ཀྲང་ཚེ་ཅོན། ཧོང་ཅིན་ལེ། ལིའི་ཕུང་ཞུ། ཧྲི་ཞིང་པང་། ཐོང་ཨེན་ཀྲེང་། སྐྱིད་དབྱངས། ཧོའུ་ཧྲི་ཀྲེང་། ལེང་ཅན། ཏིང་ཁི་ཕིང་། ལིས་ཧུང་། རན་ཀོང་ཡུས། ཝང་ཏུང་ཡོན། ཆིའུ་ཞོན་ཁྲོང་། སི་ཁྲོན་སློབ་ཆེན་གྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཆེད་ལས་ཀྱི་སློབ་མ་བཅུ་གཉིས་དང་། བོད་ལྗོངས་རིག་དངོས་དོ་དམ་ཨུ་ལྷན་རྒྱབ་ཕྱོགས་འགན་སྲུང་མི་སྣ་དང་། སྐབས་དེའི་ལས་ཀ་བ་བཅས་ཚུད།[3] རྒྱ་བོད་གཉིས་ཀྱིས་གྲུབ་པའི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་པ་རྣམས་ནི་བོད་ཀྱི་གནའ་ཤུལ་གྲགས་ཅན་མཁར་རོ་སྔོག་འདོན་བྱེད་མཁན་གྱི་རུ་ཁག་ཐོག་མ་ཡིན་ལ་ཁོང་ཚོས་སྔོག་འདོན་བྱས་པའི་གནའ་ཤུལ་དེ་ནི་བོད་ཀྱི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་རིག་གནས་སུ་གྲགས་པའི་གནའ་ཤུལ་སྙན་གྲགས་ཆེ་ཤོས་སུ་གྱུར། དེ་ནས་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༧༩ ལོར་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་རིག་དངོས་དོ་དམ་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་གིས་གདན་འདྲེན་ཞུས་ཏེ་རྒྱལ་ཁབ་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་བརྟག་དཔྱད་ཁང་དང་། སི་ཁྲོན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་ལོ་རྒྱུས་ཚན་ཁག ཡུན་ནན་གནའ་རྫས་འགྲེམས་སྟོན་ཁང་བཅས་ཐུན་མོང་ཐོག་མི་སྣ་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱིས་མཁར་རོའི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་རུ་ཁག་བཙུགས་ནས་ལོ་དེའི་ཟླ་ལྔ་པ་ནས་བརྒྱད་པའི་བར་དངོས་སུ་སྔོག་འདོན་བྱས་པའི་གོ་རིམ་ནས་གནའ་བོའི་ཁང་ཤུལ་གྲངས་ཉི་ཤུ་རྩ་དགུ་དང་། རྡོ་ཡི་རྩིག་པ་ཁག་གསུམ། རྡོ་རྩིག་གི་སྡིངས་ཆ་སྒོར་དབྱིབས་ཅན་ཁག་གཉིས། རྡོ་ཡི་ར་སྐོར་ཁག་གསུམ། མེ་ཐལ་གྱི་ཕུང་དོང་ཁག་བཞི་བཅས་དང་།[4] རྡོ་ཆས་རིགས་ ༧༩༧༨ ཙམ་དང་། རུས་ཆས་ཁག་ ༣༦༨ བཅས་དང་། རྫ་ལེབ་ཁྲི་གཉིས་ལྷག་ཙམ་ཐོན་ཡོད་ཀྱང་རང་གཟུགས་ལྷུ་སྒྲིག་ཐུབ་པ་ ༤༦ ཡོད། ད་དུང་རྒྱན་ཆའི་རིགས་ལྔ་བཅུ་སྐོར་བཅས་གསར་རྙེད་བྱུང་།[5][6][7] (དཔེ་རིས། ༢) དེ་ནི་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ཐེངས་དང་པོར་སྔོག་འདོན་བྱས་པའི་སྐབས་ཡིན།
ཡང་བསྐྱར་སྤྱི་ལོ་ ༢༠༠༢ ནས་ ༢༠༡༢ ལོར་བཅས་ཐེངས་བཞི་ལ་གནའ་ཤུལ་སྔོག་འདོན་བྱས་ཏེ་སྤུད་ཚད་ཅན་གྱི་རིག་དངོས་གྲངས་ ༨༣༤༦༥ ལྷག་རྙེད་སོན་བྱུང་ཡོད་ཅིང་དེ་དག་གི་ནང་དུ་རྭ་ཅོ་དང་རྒྱན་ཆ། རུས་ཆས། རྫ་ཆས་འདྲ་མིན་དང་། རྡོ་ཆས་ལ་སོགས་ཚུད་ཡོད།[8] ཆབ་མདོ་གནའ་ཤུལ་ནས་ཐོན་པའི་རིག་དངོས་ཀྱི་གྲས་སུ་ལམ་ཤུལ། དོང་ཤུལ། རྡུང་བཟོའི་རྡོ་ཆས། རྡོ་ཆས་ཕྲ་མོ། བརྡར་བཟོས་རྡོ་ཆས། རྫ་ཆས། རུས་ཆས། འབྲུ་སྣ་བཅས་རིག་དངོས་ཕོན་ཆེན་པོ་ཐོན་ཡོད། རྒྱ་རིགས་ཆེད་མཁས་པ་དང་ཕྱི་གླིང་གནའ་རྫས་རིག་པ་བ་རྣམས་ཀྱིས་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་དུ་རྡོ་ཆས་རྙིང་མའི་སྐབས་ཀྱི་སྡོད་ཁང་དབྱིབས་ཟུར་ཞིག་དང་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་སྐབས་ཀྱི་རྡོ་ཁང་དང་ཨར་འདམ་གྱིས་བཟོས་པའི་སྡོད་ཁང་རིགས་ཡོད་པར་བརྗོད། གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ་ལས། ཁ་རུབ་ཀྱི་རིག་གནས་ནི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་དུས་རབས་ཀྱི་རིག་གནས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་དང་། ད་བར་མི་ལོ་བཞི་སྟོང་ལྔ་བརྒྱ་ནས་ལྔ་སྟོང་བར་སོང་ཟིན་ཅིང་། རིག་གནས་དེ་དག་གི་ཐོག་ནས་ལྷོ་ནུབ་དང་ནུབ་བྱང་གི་གནའ་མི་རྣམས་ཕན་ཚུན་འགྲོ་འོང་དང་རིག་གནས་སྤེལ་རེས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་མཐོང་ཐུབ་[9]ཅེས་འཁོད་པ་བཞིན་སྤྱིའི་ཆ་ནས་མཁར་རོའི་ཤེས་རིག་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་དུས་སྐབས་ཀྱིས་ཟིན་པ་ཡོངས་གྲགས་སུ་བཞེད། རྒྱ་ནག་གིས་བོད་དབང་བསྒྱུར་ནས་བཟུང་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ནི་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་ཚན་རིག་དང་མཐུན་པའི་བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་སྔོག་འདོན་ཐོག་མ་དེ་ཡིན་པར་མ་ཟད་བོད་མི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་པའི་རུ་ཁག་གིས་དངོས་སུ་སྔོག་འདོན་བྱས་པའང་ཐོག་མ་ཡིན། སྒོས་སུ་གནའ་ཤུལ་དེ་ནི་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་རིག་གནས་གྲགས་ཅན་ཞིག་དང་སྔོག་འདོན་གྱི་གཞི་རྒྱ་ཆེ་ཞིང་རིག་དངོས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་མང་བ་བཅས་བོད་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་དང་གདོད་མའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་གསོན་ཤུགས་བསྐྲུན་ཡོད། སྐབས་དེར་ཆེད་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་རྡོ་ཆས་ཕྲ་མོ་དང་བརྡར་བཟོས་རྡོ་ཆས་སོགས་ལག་སོན་བྱུང་བར་བརྟེན་ནས་མཁར་རོའི་རིག་གནས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ཅིག་བྱུང་ཡོད་པར་བརྗོད། གདོད་མའི་རྔོན་པ་རྣམས་ཕྱུག་གསོའི་ལས་རིགས་ནང་དུ་རིམ་བཞིན་འཐིམས་ཡོད་པར་སྐད། འོན་ཀྱང་། སི་ཁྲོན་གཙུག་ལག་སློབ་ཆེན་གྱི་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་ལི་ཡོང་ཞིན་ལགས་ཀྱིས་དེ་དག་མཁར་རོ་ས་ཁུལ་དུ་འཚོ་བའི་ལས་རིགས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་མང་པོ་ཡོད་པས་རིག་གནས་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་བའི་ལྟ་ཚུལ་ལ་ངོས་ལེན་མི་བྱེད།[10] གང་ལྟར། ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ནི་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་རིག་གནས་ཤིག་ཡིན་པར་མ་ཟད། རྡོ་ཆས་ཕྲ་མོའི་རིག་གནས་ཀྱི་ཆའང་མངོན་ཐུབ་པ་ཡིན།
ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་རིག་དངོས་དག་གི་སྐོར་བཤད་པ།
ཁང་ཤུལ་གྱི་སྐོར།
སྤྱི་ལོ་ ༡༩༧༧ ནས་ ༢༠༡༢ དབར་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ལས་རྙེད་པའི་རིག་དངོས་ཧ་ཅང་ཕོན་ཆེན་པོ་རྙེད་ཅིང་དེ་དག་གི་ཁྲོད་དུ་རྡོ་ཆས་གསར་རྙིང་གཉིས་ཀྱི་རིག་དངོས་ཡོད་པར་སྣང་། གནའ་ཤུལ་མང་པོ་ཞིག་ནས་རིག་དངོས་འགའ་ཤས་མ་གཏོགས་མི་རྙེད་མོད་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་དུ་རིག་དངོས་ཕོན་ཆེན་པོ་ཞིག་རྙེད་པ་ཙམ་མ་ཡིན་པར་ཁང་ཤུལ་མི་འདྲ་བ་གྲངས་ཉེར་དགུ་ཙམ་རྙེད་སོན་བྱུང་ཡོད། ཁང་ཤུལ་ལའང་རིགས་མི་འདྲ་བ་གཉིས་ཡོད་དེ་གཏོར་དབྱིབས་ཅན་དང་གྲུ་བཞི་ནར་མོའི་དབྱིབས་ཅན་གྱི་རྡོ་ཁང་སོགས་ཡོད་པ་ལས་སྔ་མ་ནི་རྡོ་ཆས་རྙིང་མའི་སྐབས་སུ་གཏོགས་་ཤིང་། ཕྱི་མ་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་གནའ་ཤུལ་ཡིན་པར་བརྗོད། ལྷག་པར་ཁང་ཤུལ་དེ་དག་ལས་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་དུས་སུ་མི་སྡེ་ཞིག་ཡུལ་འདི་གར་མཉམ་དུ་གནས་སྡོད་བྱས་ཡོད་པ་རྟོགས་ཐུབ། ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་ཁང་ཤུལ་ཁ་ཤས་འདམ་སྦག་ལ་རྩྭ་བསྲེས་ཏེ་བཟོས་པའི་ཁང་པ་དང་། རྡོ་བརྩིགས་ཏེ་བཟོས་པའི་ཁང་པ། ཁང་པ་ཚང་མའི་དཀྱིལ་དབུས་སུ་ཐབ་ཀ་གནས་ཤིང་ཐབ་ཀ་ནི་རྡོ་གསུམ་གྱིས་བསྐོར་ནས་འདམ་སྦག་གིས་བཟོས་ཡོད། དེ་བཞིན་ས་ཁང་དེ་དག་གི་རྒྱ་ཁྱོན་ནི་རྨི་གྲུ་བཞི་མ་ ༡༥ ནས་ ༢༠ བར་ཡིན་ལ་ཁང་པ་ཆེ་ཤོས་ལ་རྨི་གྲུ་བཞི་མ་ ༧༠ ཙམ་ཡོད། རྡོ་ཁང་དག་གི་རྒྱ་ཁྱོན་ནི་ཧ་ལམ་རྨི་གྲུ་བཞི་མ་ ༢༥ ནས་ ༣༠ བར་ཡོད། ཞིག་རལ་དུ་གྱུར་བའི་ཁང་པ་དེ་དག་ལ་ཞིབ་ཏུ་བརྟག་དཔྱད་བྱས་རྗེས་ཁང་ཤུལ་དེ་ཚོ་སྔོན་ཆད་ཐོག་བརྩེགས་གཉིས་ཡོད་པར་བཤད། མཁར་རོའི་ཁང་པ་རྣམས་ཀྱི་རྒྱབ་ཕྱོགས་རི་དང་མདུན་ཕྱོགས་གཙང་པོ་ལ་གཏད་ཡོད། ཁང་ཤུལ་དེ་དག་ལས་གཏོར་དབྱིབས་ཅན་གྱི་ཁང་པ་ནི་རྡོ་ཆས་རྙིང་མའི་དུས་སྐབས་དང་ཁང་པ་གཞན་དག་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་སྐབས་ཡིན།
རྡོ་ཆས་ཀྱི་སྐོར།
ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་དུ་རྡོ་ཆས་ཕོན་ཆེན་པོ་ཐོན་ཡོད་ལ་དེ་དག་གི་ཁྲོད་རྡོ་ཆས་ཀྱི་རིགས་སྣ་ཚོགས་ཤིག་མཆིས། གདོད་མའི་མི་དེ་རྣམས་ཀྱིས་གཅོད་རྡོ་དང་། རྡུང་བཟོའི་རྡོ་ཆས། རྡོ་གྲི། རྡོ་ཆས་ཕྲ་མོ། བརྡར་བཟོས་རྡོ་ཆས་ལ་སོགས་རྡོ་ཆས་སྣ་ཚོགས་བེད་སྤྱོད་གཙོ་བོར་བྱས་ཡོད་པ་མཚོན་ཐུབ། སྤྱིར་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ནས་རྙེད་པའི་རྡོ་ཆས་ལ་རིགས་གསུམ་ཙམ་ཕྱེས་ཡོད་དེ། བཅག་ནས་བཟོས་པའི་རྡོ་ཆས་དང་། རྡོ་ཆས་ཕྲ་མོ། བརྡར་ནས་བཟོས་པའི་རྡོ་ཆས་བཅས་ཡིན། བཅག་ནས་བཟོས་པའི་རྡོ་ཆས་ནི་དུས་སྐབས་དེའི་འཚོ་བའི་ལག་ཆ་གཙོ་བོ་ཞིག་ཡིན་པར་སྣང་སྟེ། ཁྱོན་བསྡོམས་གྲངས་ ༦༧༢༨ ཐོ་འགོད་བྱས་འདུག རྡོ་ཆས་དེ་དག་གི་གྲུབ་ཆ་གཙོ་བོ་ནི་བྱེ་རྡོ་དང་། དཀར་ཀོང་བྱེ་ཅན་བྲག་རྡོ། དཀར་ཀོང་བྲག་རྡོ་སོགས་ཡིན་པ་རེད། རྡོ་ཆས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་མང་པོ་ཞིག་མཆིས་པ་ཡིན་ཏེ། སྦྱག་མ། སྟ་རེ། འཇོར་བ། གཏུབ་བྱེད་ཀྱི་ལག་ཆ། གཤོལ། མདུང་རྩེ། མདའ་རྩེ་སོགས་ཡོད། རྡོ་ཆས་དེ་རྣམས་རྡོ་གཡམ་གྱིས་བཟོས་པ་ཡིན་ཞིང་རྡོ་ཆས་དེ་དག་ཚང་མ་རྡུང་གཞུས་ཀྱི་ཐབས་ལ་བརྟེན་ནས་བཟོས་ཡོད།[11] རྡོ་ཆས་དེ་དག་གི་རྒྱབ་ངོས་ནས་ལས་སྣོན་བྱས་པ་དང་མདུན་ངོས་ལས་སྣོན་བྱས་པ། གཞན་ཡང་རྒྱབ་མདུན་ཆ་སྙོམས་ཀྱི་སྒོ་ནས་ལས་སྣོན་བྱས་པ་སོགས་ཡོད། རྡོ་སྟར་དང་རྡོ་འཇོར་བཟོ་བར་བྱ་བ་ལ་ལེ་ཝ་ལའོ་སའི་ཐབས་ལམ་བཀོལ་སྤྱོད་བཏང་ཡོད་པར་བརྗོད།[12]
རྡོ་ཆས་ཕྲ་མོ་ཁྱོན་བསྡོམས་གྲངས་ ༦༣༤ ཡོད་ཅིང་དེ་ཚོའི་གྲུབ་གཞིའམ་རྡོ་རྒྱུ་གཙོ་བོ་ནི་དཀར་ཀོང་ (quartz) དང་། ཤེལ་རྡོ། (agate) མེ་རྡོ་ (chert) སོགས་ཡིན། བརྒྱུད་རྡུང་གི་ཐབས་ལམ་དང་གནོན་བཤུས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ལ་བརྟེན་ནས་རྡོ་ཆས་ཕྲ་མོ་དེ་དག་བཟོས་ཡོད། གྲུ་བཞི་དབྱིབས་ཅན་གྱི་རྡོ་སྙིང་། སྙུངས་དབྱིབས་ཅན་གྱི་རྡོ་རྙིང་། ཀ་དབྱིབས་ཅན་གྱི་རྡོ་སྙིང་བཅས་ཡོད་ལ་དེ་དག་གནོན་བཤུས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ལ་བརྟེན་ནས་བཟོས་ཡོད། གཞན་ཡང་རྡོ་ཡི་མདའ་རྩེ་དང་། ཡོ་བྱད་རྩེ་རྣོ་ཅན། རྐོ་ཆས། གཞོག་ཆས་སོགས་འདུ་བ་ཡིན། བརྡར་བཟོས་རྡོ་ཆས་ལའང་ཁྱོན་བསྡོམས་གྲངས་ ༥༡༦ ཡོད་པ་དང་རྡོའི་རྒྱུ་ནི་གཡང་ཊི་དང་། མེ་རིའི་བྲག་རྡོ། ཀུད་རྒྱུའི་སྤྲུལ་རིས་བྲག་རྡོ། རྡོ་གཡམ་སོགས་ཡོད། བརྡར་བཟོས་རྡོ་ཆས་ཁྲོད་དུ་སྟ་རེ་དང་། སྟེ་ཙག གཟོང་། གྲི། མདའ་རྩེ། གཏུབ་ཆས། བརྡར་ཆས། རྡོ་ལྗི་སོགས་ཚུད་ཡོད། བརྡར་བཟོས་རྡོ་ཆས་རྣམས་ཞིབ་ཚགས་ཤིང་ཡིད་དུ་འོང་ཞིག་ཡིན། སྟ་རེ་དང་སྟེ་ཙག་ཚང་མའི་དབྱིབས་ནི་ནར་མོ་ཡིན། ཟླ་གམ་དབྱིབས་ཅན་གྱི་རྡོ་གྲིའི་རྣོ་ནི་གཞུའི་སྒལ་པའི་ངོས་སུ་བཏོན་ཡོད།[13]
རྫ་ཆས་ཀྱི་སྐོར།
མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ནས་རྫ་ཆས་གང་མང་ཞིག་ཐོན་ཡོད་ནའང་མང་ཆེ་ཤོས་ཆག་གྲུམ་དུ་སོང་ཚར་བ་རེད། རྫ་ལེབ་ཁྲི་གཉིས་ལྷག་ཙམ་ནས་རང་གཟུགས་ལྷུ་སྒྲིག་ཐུབ་པ་ ༤༦ ཙམ་ལ་བྱུང་མེད་པར་སྣང་། སྤྱིར་གནའ་ཤུལ་དེ་ནས་ཐོན་པའི་རྫ་ཆས་ལ་རིགས་གསུམ་དུ་བརྗོད་ཆོག་སྟེ། ཁོག་མ་དང་། སླ་ང་། ཕོར་པ་བཅས་ཡིན་ཞིང་དེ་དག་ཚང་མའིི་མཐིལ་ལེབ་མོ་འབའ་ཞིག་ཡིན། རྫ་ཆས་སྟེང་གི་རི་མོ་ཧ་ཅང་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པོ་ཞིག་ཡིན་ཏེ། བརྐོས་བྲིས་རི་མོ། ཐག་པའི་རི་མོ། ལེབ་ཤད་རི་མོ། ཟུར་སྣོན་རྩེགས་མའི་རི་མོ། སྨྱུག་གཟེབ་རི་མོ་སོགས་ཡོད། མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་དུ་རི་མོ་མེད་པའི་རྫ་ཆས་ཐོན་ཡོད་པར་མི་སྣང་། རྫ་ཆས་ཀྱི་རྒྱུ་ཆ་ནི་བྱེ་མ་མཉམ་བསྲེས་ཅན་གྱི་རྫ་ཆས་རྩུབ་པོ་དང་། བྱེ་མ་མཉམ་བསྲེས་ཅན་གྱི་རྫ་ཆས་འཇམ་པོ་བཅས་རིགས་གཉིས་ཡོད། རྫ་ཆས་མང་ཆེ་བའི་ཕྱི་ངོས་སུ་འཇམ་བརྡར་བརྒྱབས་ཡོད་པ་ལ་རྫ་ཆས་ཉུང་ཤས་ཀྱི་ངོས་ལ་སྔར་བཞིན་རྩུབ་པོའི་རྣམ་པ་བསྡད་ཡོད། རྫ་ཆས་དེ་རྣམས་ཀྱི་ཕྱི་ངོས་སུ་ཚོས་གཞི་དམར་པོ་དང་། སེར་པོ། ཐལ་མདོག ནག་པོ་བཅས་རིགས་བཞི་ཡོད། རྫ་ཆས་མང་ཆེ་ཤོས་སེར་པོ་དང་ཐལ་མདོག་ཡིན་པ་བཤད། བྱེ་མ་མཉམ་བསྲེས་བྱས་པའི་རྫ་ཆས་རྩུབ་པོ་མང་ཆེ་བ་སླ་ང་ཆེ་གྲས་དང་ཁོག་མ་གཏིང་རིང་བའི་རིགས་ཡིན་ཞིང་རྫ་ཆས་དེ་དག་གི་རྒྱུ་ཆ་མཁྲེགས་པོ་མིན། བྱེ་མ་མཉམ་བསྲེས་བྱས་པའི་རྫ་རྒྱུ་ཞིབ་མོས་བཟོས་པ་དག་ཁ་ཆུང་གྲོད་ལུག་ཅན་གྱི་ཁོག་མ་དང་། ཁ་ཆུང་གྲོད་འབུར་ཅན་གྱི་ཁོག་མ། གོང་མཐོ་བའི་ཁོག་མ་སོགས་ཡིན་ཞིང་རྫ་ཆས་དེ་དག་མཁྲེགས་པོ་ཡོད་པར་བརྗོད། རྫ་ཆས་ཚང་མ་ལག་བཟོས་ཡིན་ཞིང་འདག་པ་ནར་མོ་འཕང་ལོར་བསྐོར་བའི་ཐབས་ཤེས་ལ་བརྟེན་ནས་བཟོས་པར་བཤད། ཆབ་མདོ་མཁར་རོ་ནས་ཐོན་པའི་ཆེས་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་རིག་དངོས་ཤིག་ནི་བུམ་པ་ལྟོ་གཉིས་མའམ་ཞབས་གཉིས་མ་ཡིན། (དཔེ་རིས། ༢) བུམ་པ་ཧ་ཅང་དམིགས་བསལ་ཞིག་ཏུ་མཐོང་བས་ཆེད་མཁས་པ་མང་པོས་ལྟོ་གཉིས་བཟོས་པའི་སྐོར་ལ་འགྲེལ་ལུགས་སྣ་ཚོགས་བྱུང་། ལ་ལས་མཛེས་ཆ་དོད་པའི་ཕྱིར་དུ་བཟོས་པར་བཞེད་པ་དང་། ལ་ལས་ས་ལ་བཞག་ཚེ་བརྟན་པའི་ཆེད་དུ་ཡིན་པར་འདོད། བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་ཐོན་པའི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་གནའ་ཤུལ་གཞན་དག་ཏུ་རྫ་ཆས་ཞབས་གཉིས་མ་མཐོང་ཡུལ་དུ་མ་གྱུར་བས་ས་གནས་རིག་གནས་ཁྱད་ཆོས་གཙོ་བོ་ཞིག་ཏུ་སྣང་།
རུས་ཆས་ཀྱི་སྐོར།
རུས་ཆས་དག་ལ་མཚོན་ནའང་ཆེས་ཞིབ་ཚགས་ཤིང་ཡིད་དུ་འོང་བའི་རྒྱན་ཆས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་རྟོགས་ཐུབ། རུས་ཁབ་དང་རུས་མདའ། རུས་པའི་སྙུངས་བུ། རུས་ཁབ། གྲིའི་ཡུ་བ། རུས་གྲི་ལ་སོགས་བྱུང་ཡོད། ར་སྙུངས་ནི་སེམས་ཅན་གྱི་རྭ་ཅོས་བཟོས་པ་ལས་དེ་མིན་རུས་ཆས་ཚང་མ་སེམས་ཅན་གྱི་ཡན་ལག་གང་ཡང་རུང་བའི་རུས་པས་བཟོས་ཡོད་པ་རེད། རུས་ཁབ་ལ་ལི་རྨི་ ༢.༤ ཙམ་གྱི་རིང་ཚད་ལས་མེད་ཀྱང་ཁབ་མིག་ཀྱང་སྐྱོན་མེད་པར་བསྡད་ཡོད་པར་འཁོད།[14] (དཔེ་རིས། ༢) མཁར་རོ་ནས་ཐོན་པའི་འབྲུ་རིགས་ནི་ཁྲེ་རྒོད་རིགས་མི་འདྲ་བ་གཉིས་ཡིན་ལ་ངེེས་གཏན་གྱི་ལོ་ཚིགས་བརྟག་དཔྱད་བགྱིས་མཐར་མི་ལོ་ ༤༠༠༠ ཙམ་ཡིན་པར་བསྙད།[15] གོང་དུ་དྲངས་བའི་གདོད་མའི་ཁང་ཤུལ་དང་། རྡོ་ཆས། རྫ་ཆས། རུས་ཆས་དག་ལ་ཧྲིལ་གྱིས་དཔྱད་ཚེ་སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་ཤིང་འཚོ་བའི་ཆ་རྐྱེན་དུ་གྱུར་བའི་རིག་དངོས་རྣམས་ཀྱི་བཟོ་བཀོད་མཛེས་ཤིང་། སྤུས་ཀ་ལེགས་པ། མི་རིགས་གཞན་དང་མི་འདྲ་བར་ས་གནས་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་པར་མཐོང་ཐུབ། ཆེད་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་བརྟག་དཔྱད་བྱས་མཐར་གནའ་ཤུལ་འདི་ནས་ཐོན་པའི་རིག་དངོས་ཀྱང་མི་ལོ་ ༥༠༠༠ ནས་ ༤༠༠༠ ཡིན་པ་ཡོངས་སུ་གྲགས་པས་ད་ལྟ་བར་དུ་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་གནའ་ཤུལ་རྙིང་ཤོས་ཤིག་ཀྱང་ཡིན།
མཁར་རོ་རིག་གནས་དང་རྡོ་ཆས་གསར་མ།
སྤྱིར་བོད་ཀྱི་བསྐལ་པ་ཡ་ཐོག་གམ་གདོད་མའི་ལོ་རྒྱུས་གླེང་དགོས་ན་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་རིག་པ་ལ་མ་བརྟེན་པར་གླེང་ཐབས་བྲལ། འཛམ་གླིང་གི་ཤེས་རིག་དཔལ་ཡོན་གྲགས་ཅན་ཡོད་དོ་ཅོག་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་དང་། ས་ཁམས་རིག་པ། མི་དཔྱད་རིག་པ་བཅས་ཀྱི་དཔྱད་ཐབས་སྣ་ཚོགས་ལ་བརྟེན་ནས་གླེང་བཞིན་ཡོད། ཁྱད་པར་དུ་རྡོ་ཆས་རྙིང་མ་དང་། རྡོ་ཆས་གསར་མ། ལི་ཆས་དུས་རབས་ཀྱི་ཤེས་རིག་དག་དུས་ནམ་ཞིག་ནས་བྱུང་བ་དང་ཚུལ་ཇི་ལྟར་བྱུང་བར་རྟོགས་དགོས་ཚེ་ཡིག་ཐོག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱིས་འགྲེལ་པར་མི་ནུས། བསྐལ་པ་ཡ་ཐོག་གི་ལོ་རྒྱུས་ནི་ཡིག་ཐོག་གི་ལོ་རྒྱུས་མ་བྱུང་བའི་སྔ་རོལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིན་གཤིས་དུས་སྐབས་དེའི་གནས་ཚུལ་རྟོགས་པར་བྱ་བ་ལ་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་ཐབས་ལམ་སྤྱོད་དགོས་པ་རེད། འཛམ་གླིང་མི་རིགས་གཞན་གྱིས་ཀྱང་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ལ་བརྟེན་ནས་བསྐལ་པ་ཡ་ཐོག་གི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཤེས་རིག་དར་བའི་སྐོར་གླེང་ཐུབ་ཡོད། ཡོངས་གྲགས་སུ་བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་ནི་དུས་རབས་བདུན་པ་ཙམ་དུ་བྱུང་བར་བརྗོད་པ་ཡིན་ཕྱིར་བསྐལ་པ་ཡ་ཐོག་གི་རྡོ་ཆས་དུས་རབས་སུ་ཡིག་ཐོག་ཏུ་འཁོད་པའི་སྐབས་མེད། འོན་ཀྱང་། ངག་རྒྱུན་ལོ་རྒྱུས་དང་། ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས། རིག་གཞུང་གི་ཟ་ཟུར་ནས་གདོད་མའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཕན་ཐོགས་པ་དང་རྒྱབ་རྟེན་དུ་འགྲོ་བའི་རིགས་ཡོད་པ་སྨོས་མ་དགོས། ཉེ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་སྔོག་འདོན་གང་མང་ཞིག་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་བྱས་ཡོད་ཅིང་དེ་དག་ལ་གཞིགས་ནས་རབ་རིབ་ཏུ་གྱུར་བའི་བོད་ཀྱི་བསྐལ་པ་ཡ་ཐོག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཅུང་ཟད་རྟོགས་པར་གྱུར་ཡོད། སྒོས་སུ་རིག་གནས་གསར་བརྗེ་ཚར་ཙམ་ལ་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་གཙོ་བྱས་པའི་ཆེད་ལས་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྔོག་འདོན་བྱས་པའི་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ནི་བོད་ཀྱི་བསྐལ་པ་ཡ་ཐོག་ཙམ་དུ་དར་བའི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་རིག་གནས་ཤིག་ཡིན། བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་རིག་གནས་རྙིང་ཤོས་གྲས་ཡིན་པར་མ་ཟད་ས་གནས་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་གནའ་ཤུལ་ཞིག་ཀྱང་རེད། གནའ་ཤུལ་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་འཛམ་གླིང་མི་རིགས་གཞན་དང་འདྲ་བར་བོད་ལའང་མི་ལོ་ལྔ་སྟོང་ཙམ་ནས་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་རིག་གནས་ཆེས་ཆེར་དར་ཡོད་པ་བདེན་དཔང་བྱས། ཞིབ་འཇུག་པ་དང་ཆེད་ལས་པ་རྣམས་ཀྱིས་དུས་སྐབས་དེ་ཙམ་དུ་བསྐྲུན་པའི་རྡོ་ཆས་དང་། རྫ་ཆས། རུས་ཆས་སོགས་དཔྱད་ཞིབ་ཚད་ལྡན་བྱས་རྗེས་ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་རིག་གནས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས་ཐག་གཅོད་བྱས་པ་ཡིན་གྱི་མུན་སྤྲུལ་དང་འོལ་ཚོད་ཀྱིས་བརྗོད་པ་ག་ལ་ཡིན། མཁར་རོ་ལས་བྱུང་བའི་རིག་དངོས་མང་པོ་ཞིག་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ས་ཁུལ་ནས་ཐོན་པའི་གདོད་མའི་རིག་གནས་དང་འདྲ་བ་ཡིན། དཔེར་ན། རུས་ཁབ་དང་། འཇམ་བཟོས་རྡོ་ཆས་ཨི་ཁུང་ཅན་དག་ལ་དྭགས་དང་། བྲི་ཤ།། གློ་ཡུལ། འབྲས་ལྗོངས་བཅས་སུའང་རྙེད་དུ་ཡོད། རྫ་ཆས་དག་ལ་ས་གནས་ས་ཁུལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་གསལ་དོད་ཅིང་། མཁར་རོ་ནས་ཐོན་པའི་འབྲུ་རིགས་ནི་རྨ་ནུབ་ཁྱམས་རིང་གི་རིག་གནས་དང་འབྲེལ་ཡོད།
རྒྱ་རིགས་མཁས་པ་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཞིབ་འཇུག་སྔ་ཕྱིར་བགྱིས་ཏེ་རྒྱ་དཀར་ནག་གཉིས་དང་འདྲ་བར་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་སྐབས་དེ་ཙམ་དུ་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་རིག་གནས་དར་ཡོད་པ་ར་སྤྲོད་བྱུང་ཡོད། དེ་ཙམ་དུ་མ་ཟད་ཆབ་མདོ་མཁར་རོ་སྔོག་འདོན་བྱས་པའི་རྗེས་སུ་བོད་ཀྱི་ས་ཁུལ་མང་པོར་རྡོ་ཆས་རྙིང་མ་དང་། རྡོ་ཆས་གསར་མ། ལི་ཆས་དུས་རབས་བཅས་ཀྱི་གནའ་ཤུལ་གཅིག་རྗེས་གཉིས་མཐུད་དེ་རྙེད་ཡོད་པས་བོད་ཀྱི་བསྐལ་པ་ཡ་ཐོག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་མེད་པ་ནས་ཡོད་པར་གྱུར་ཏེ། ཡོད་པ་ནས་འཐུས་སྒོ་ཇེ་ཚང་དུ་གྱུར་ཡོད་པ་སྨོས་མ་དགོས། སྤྱིར་བོད་ཀྱི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་གནའ་ཤུལ་གྲགས་ཅན་མང་པོ་བྱུང་ཡོད་དེ། ཉིང་ཁྲི་གནའ་ཤུལ། མེ་ཏོག་རྫོང་གནའ་ཤུལ། རྫོང་རུ་གནའ་ཤུལ། གཤོ་རྔུལ་མདའ་གནའ་ཤུལ། ཆུ་གོང་གནའ་ཤུལ་ལ་སོགས་མང་ནའང་དཔྱད་རྩོམ་ཐུང་ངུ་འདིར་བརྗོད་ཐབས་བྲལ་བས་གཞན་དུ་གླེང་བར་བྱ། ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་ལས་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་མི་ལོ་བཞི་སྟོང་ནས་ལྔ་སྟོང་བར་གྱི་རིག་གནས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་དར་ཡོད་པ་དང་། གནའ་ཤུལ་དེ་ནི་བོད་ཀྱི་གདོད་མའི་ཤེས་རིག་གི་ཁུངས་སྔ་ཞིང་ས་གནས་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་པར་གསལ་བས་ཕྱི་ནང་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་མཁར་རོའི་རིག་གནས་ཞེས་ལོགས་སུ་བཤད་པ་རེད། དེ་ནི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་ལམ་ནས་ར་སྤྲོད་བྱུང་བའི་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་དར་བའི་གདོད་མའི་ཤེས་རིག་ཅིག་དང་ས་གནས་རིག་གནས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་གནའ་ཤུལ་ཞིག་ཡིན་པ་སུས་ཀྱང་བསྙོན་དུ་མེད། མདོར་ན། ཆབ་མདོ་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ་གྱིས་བོད་ཀྱི་གདོད་མའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་གཞོག་འདེགས་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཡོད་པར་མ་ཟད་བོད་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་མི་ལོ་ལྔ་སྟོང་ཙམ་དུ་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་རིག་གནས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཞིག་དར་ཡོད་པ་ར་སྤྲོད་བྱས་ཡིན་ནོ།།
ཁུངས་བཅོལ་ཡིག་ཆ།
བསོད་ནམས་དབང་འདུས། བོད་ལྗོངས་ས་མཐོའི་གནའ་རྫས་བརྟག་དཔྱད་དང་འབྱུང་འགྱུར་གྱི་མདུན་ལམ། བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག ༡༩༩༥།༣
ཧྲི་ཧྲའོ་ཡིས་བརྩམས་ཤིང་རྟ་རྡོས་བསྒྱུར། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག བོདརིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ངོ་མ་ཤུགས་ནས་སྟོན་པའི་ཁུངས་ལུང་ཞིག
པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས། བོད་ཀྱི་གནའ་བོའི་རྒྱལ་ཕྲན་དང་། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ། སྟོང་སྡེ། ཡུལ་དཔོན་ཚན་བཅས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༢༠
པ་སངས་ནོར་བུ། རིག་དངོས་གནའ་ཤུལ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ། ༢༠༡༦
རེབ་གོང་རྡོ་རྗེ་མཁར། བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ། ༢༠༡༠ ཤོག་གྲངས། ༡༩༨
ཚ་བར་ཁ་ངག་དཀོན། བོད་ཀྱི་གནའ་བོའི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་གྱི་དཔྱད་གླེང་། བོད་ལྗོངས་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ། ༢༠༡༡
ལྷ་མཆོག་རྒྱལ། བོད་མིའི་སྲིད་པ་ཆགས་ཚུལ་དང་མི་རྒྱུད་དར་ཚུལ་སོགས་སྐོར་གྱི་བཤད་ཚུལ་ཁ་ཤས་ལ་དཔྱད་པ། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག
ཆབ་འགག་རྟ་མགྲིན། བོད་དང་ཆང་རིགས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་བཤད་པ། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག ༡༩༩༧།༢
བསོད་ནམས་དབང་འདུས། བོད་ལྗོངས་ས་མཐོའི་གནའ་རྫས་བརྟག་དཔྱད་དང་འབྱུང་འགྱུར་གྱི་མདུན་ལམ། བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག ༡༩༩༥།༣
དཔལ་ཐར་རྒྱལ། ལོ་ངོ་ལྔ་སྟོང་ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་པའི་མཁར་རོ་གནའ་ཤུལ། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༧
དཔལ་ཐར་རྒྱལ། ཁ་རུབ་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་བྱས་ཏེ་ལོ་བཞི་བཅུ་འཁོར་བའི་རྗེས་དྲན། ཆབ་མདོའི་ཚགས་པར། ༢༠༢༠
ཕུར་ཕན། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག ཆབ་མདོའི་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ།
ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་དང་ནོར་བྲང་ཨོ་རྒྱུན། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ། སྟོད་ཆ། བོད་ལྗོངས་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༠༦
བོད་ལྗོངས་རིག་དངོས་དོ་དམ་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་དང་ཟི་ཁྲོན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་ལོ་རྒྱུས་ཚན་པའི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཁང་། ཆབ་མདོ་མཁར་རོ། པེ་ཅིན་རིག་དངོས་པར་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ། ༡༩༨༥
D’Alpoim Guedes, Jade, Aldenderfer, Mark. (2019) The Archeology of the Early Tibetan Plateau: New Research on the Initial Peopling through the Early Bronze Age, Research Gate.
Colin Renfrew & Paul Bahn, Archeology: Theories, Methods, and Practices, 6th edition, Thames and Hudson, 2012.
Mark Aldenderfer & Zhang Yinong, Tibetan History Reader, ‘The Prehistory of the Tibetan Plateau to the Seventh Century A.D’ Columbia University Press, 2013,pp 32
Ren, Lele & Dong, Guanghui & Liu, Fengwen & D’Alpoim Guedes, Jade & Flad, Rowan & Ma, Minmin & Li, Haiming & Yang, Yishi & Liu, Yujia & Zhang, Dongju & Li, Guolin & Li, Jiyuan & Chen, Fahu. (2020). Foraging and farming: archaeobotanical and zooarchaeological evidence for Neolithic exchange on the Tibetan Plateau. Antiquity. 1-16. 10.15184/aqy.2020.35.
夏吾卡先, 西藏史前考古前沿动态及其研究方法, 20 西藏大学学报，2019
索朗旺堆和他的文物考古事业, 中国西藏, 2002/5
དཔྱད་ཡིག་དང་་ཞབས་མཆན།
[1] kyab999@gmail.com
[2] 索朗旺堆和他的文物考古事业, 中国西藏, 2002/5, 37-38
[3] དཔལ་ཐར་རྒྱལ། ཁ་རུབ་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་བྱས་ཏེ་ལོ་བཞི་བཅུ་འཁོར་བའི་རྗེས་དྲན། ཆབ་མདོའི་ཚགས་པར། ༢༠༢༠
[4]ཕུར་ཕན། ཆབ་མདོའི་མཁར་རོའི་གནའ་ཤུལ། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག
[5] བསོད་ནམས་དབང་འདུས། བོད་ལྗོངས་ས་མཐོའི་གནའ་རྫས་བརྟག་དཔྱད་དང་འབྱུང་འགྱུར་གྱི་མདུན་ལམ། བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག ༡༩༩༥།༣
[6] ཧྲི་ཧྲའོ་ཡིས་བརྩམས་ཤིང་རྟ་རྡོས་བསྒྱུར། བོདརིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ངོ་མ་ཤུགས་ནས་སྟོན་པའི་ཁུངས་ལུང་ཞིག ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག
[7]པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས། བོད་ཀྱི་གནའ་བོའི་རྒྱལ་ཕྲན་དང་། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ། སྟོང་སྡེ། ཡུལ་དཔོན་ཚན་བཅས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༢༠ ཤོག ༢༥༨ འདིའི་ནང་དུ་ཁང་ཤུལ་ཉི་ཤུ་རྩ་དགུ་དང་། རྡོ་ཆས་ ༧༩༦༨ དང་། རུས་ཆས་ ༣༦༦ དང་། རྫ་ཆས་དང་རྫ་ཁོག་ཆག་ཧྲུལ་ཁྲི་ ༢ ཙམ་ཡོད་པར་བཀོད་འདུག་པ་ཐུགས་མཉམ་པར་མ་བཞག་པར་སྣང་།
[8]དཔལ་ཐར་རྒྱལ། ལོ་ངོ་ལྔ་སྟོང་ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་པའི་མཁར་རོ་གནའ་ཤུལ། སྤྱི་ལོ། ༢༠༡༧
[9]ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་དང་ནོར་བྲང་ཨོ་རྒྱུན། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རགས་རིམ་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བ། སྟོད་ཆ། བོད་ལྗོངས་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་ཁང་། སྤྱི་ལོ། ༢༠༠༦ ཤོག་གྲངས། ༢༩
[10] 夏吾卡先, 西藏史前考古前沿动态及其研究方法, 20 西藏大学学报，2019
[11]རྡུང་གཞུས་ཀྱི་ཐབས་ལམ་ཞེས་པ་ནི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱི་བརྡ་ཆད་ཅིག་ཡིན་ཞིང་། དབྱིན་སྐད་དུ་ Stone hammer technique or Direct percussion technique ཞེས་བརྗོད་པ་ཡིན།
[12] བོད་ལྗོངས་རིག་དངོས་དོ་དམ་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་དང་ཟི་ཁྲོན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་ལོ་རྒྱུས་ཚན་པའི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཁང་། ཆབ་མདོ་མཁར་རོ། པེ་ཅིན་རིག་དངོས་པར་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ། ༡༩༨༥ ཤོག་གྲངས། ༡༧༢
[13] བོད་ལྗོངས་རིག་དངོས་དོ་དམ་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་དང་ཟི་ཁྲོན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་ལོ་རྒྱུས་ཚན་པའི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཁང་། ཆབ་མདོ་མཁར་རོ། པེ་ཅིན་རིག་དངོས་པར་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ། ༡༩༨༥ ཤོག་གྲངས། ༡༧༢
[14] བོད་ལྗོངས་རིག་དངོས་དོ་དམ་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་དང་ཟི་ཁྲོན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་ལོ་རྒྱུས་ཚན་པའི་གནའ་རྫས་རྟོག་ཞིབ་ཁང་། ཆབ་མདོ་མཁར་རོ། པེ་ཅིན་རིག་དངོས་པར་སྐྲུན་ཁང་། ཕྱི་ལོ། ༡༩༨༥ ཤོག་གྲངས། ༡༧༢
[15] D’Alpoim Guedes, Jade, Aldenderfer, Mark. (2019) The Archeology of the Early Tibetan Plateau: New Research on the Initial Peopling through the Early Bronze Age, Research Gate.
– – – – –
