བལ་ཊམ་གྱི་བྱུང་འཕེལ་ལོ་རྒྱུས་དང་བོད་ལ་བལ་ཊམ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པའི་གནད་དོན་སྐོར་ཆེ་ལོང་ཙམ་གླེང་བ།

ནང་དོན་གནད་བསྡུས། དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་ནང་བལ་ཡུལ་གྱི་ཊམ་ཁའི་ཐོག་མཐའ་བར་གསུམ་གྱི་བྱུང་འཕེལ་ལོ་རྒྱུས་ལས་འཕྲོས་ཏེ། བོད་ལ་བལ་ཊམ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པའི་ཉེར་ལེན་ལས་བལ་ཡུལ་ལ་བསམ་ཡུལ་ལས་འདས་པའི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཁེ་བཟང་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཐོབ་ཡོད་པ་དང་། བོད་ཀྱི་བྱུང་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུས་རབས་བཅུ་དྲུག་ནས་བཅོ་བརྒྱད་ཙམ་བར་གྱི་ཁྱོན་མི་ལོ་ཉིས་བརྒྱ་ལྷག་ཙམ་གྱི་དུས་ཡུན་རིང་བོད་ནང་བལ་ཡུལ་གྱི་དངུལ་ཊམ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་ཡོད་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་གསལ་སྟོན་ཞུས་ཡོད།

གནད་ཚིག །བམ་ཊམ། ཚོང་འབྲེལ། གསེར་དངུལ། སྤར་བརྐོ།

གླེང་གཞི།

སྔོན་གྱི་དུས་སུ་འཛམ་གླིང་རྒྱལ་ཁབ་ཚང་མས་རང་རང་གི་ཡུལ་ལུང་གི་ཐོན་ཁུངས་རྣམས་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་དང་མཉམ་དུ་ཟོག་ལ་ཟོག་བརྗེའི་རྣམ་པའི་ཐོག་ནས་ཚོང་འབྲེལ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་བཞིན། འཛམ་གླིང་མཐོ་སྒང་དུ་འཚོ་བའི་སྒང་པ་བོད་མི་རིགས་ཀྱང་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་གི་སྔོན་ནས་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་རྒྱ་དཀར་ནག་དང་བལ་ཡུལ་སོགས་ལ་ཚོང་ཟོག་བརྗེ་ཚོང་གི་ལམ་སྲོལ་གཏིང་ཟབ་པོ་ཞིག་ཡོད་པ་སྨོས་མི་དགོས་པ་དང་། རིམ་བཞིན་འཛམ་གླིང་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་འགྱུར་འགྲོས་དང་དངོས་པོའི་དཔལ་ཡོན་གྱི་འཕེལ་ཁའི་རླབས་རྒྱུན་དང་བསྡོངས་ནས་དངུལ་སྒོར་གསར་བཟོ་བྱས་ཏེ་སྔར་གྱི་ཚོང་ཟོག་བརྗེ་ཚོང་གི་ལམ་ལུགས་ལ་ཐོད་བརྒལ་རང་བཞིན་གྱི་སྟབས་བདེ་དང་གསར་བརྗེ་ཆེན་པོ་ཞིག་བྱུང་ཡོད། འཛམ་གླིང་དཔལ་འབྱོར་རིག་པའི་ཁྱབ་ཁོངས་ནས་བརྗོད་ན། དངུལ་ལོར་ནི་དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་གཞི་རྩ་དང་རྨང་གཞི་གཙོ་བོ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། རྒྱལ་ཁབ་ཚང་མས་རང་རང་གི་དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་དང་ཁྲོམ་རའི་ཚོང་འབྲེལ་གྱི་འཁོར་རྒྱུག་ཁྲོད་དངུལ་ལོར་བཟོ་ཡི་ཡོད་ཀྱང་། བོད་གངས་ཅན་ལྗོངས་ལ་མཚོན་ན་དུས་རབས་བཅུ་དྲུག་གི་དུས་དཀྱིལ་ཙམ་ནས་དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་ཀྱི་དུས་མཇུག་ཙམ་བར་ཁྱོན་བསྡོམས་མི་ལོ་ཧྲིལ་པོ་ཉིས་བརྒྱ་ལྷག་ཙམ་རིང་བལ་ཡུལ་གྱི་ཊམ་ཁ་བེད་སྤྱོད་བཏང་བ་དང་། བོད་ཀྱིས་བལ་ཡུལ་གཞུང་ལ་གསེར་དངུལ་རྗེན་པ་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པའི་སྟབས་ཀྱིས་བལ་ཡུལ་གྱི་དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་ལ་གནམ་ས་བླ་འོག་ལྟ་བུའི་འགྱུར་ལྡོག་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད། བོད་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་ཚད་གཞི་ནི་དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་དལ་ལྷོད་ཀྱི་རྣམ་པ་ཞིག་ཏུ་བསྒྱུར་ཡོད་པ་དེས་བོད་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་ལ་གནོད་འཚེ་ཚབས་ཆེན་བྱུང་ཡོད་པ་ནི་དེ་བས་བསམ་གཞིགས་བྱེད་འོས་པ་ཞིག་ཡིན་པས། དེའི་སྐོར་ལ་ཆེད་དུ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་རྒྱུ་ནི་ཧ་ཅང་གལ་འགངས་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། ད་བར་བོད་སྐད་ཡིག་གི་ཐོག་ཊམ་ཁའི་སྐོར་ལ་ཆེད་རྩོམ་རེ་གཉིས་ཙམ་མཐོང་རྒྱུ་འདུག་ཀྱང་བལ་ཊམ་གྱི་སྐོར་ལ་ཆེད་དུ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་ཆེད་རྩོམ་ནི་ཉིན་མོའི་སྐར་མ་ལྟར་མཇལ་རྒྱུ་ཧ་ཅང་དཀོན་པ་དང་། ལྷག་པར་དུ་བོད་ནང་བལ་ཡུལ་གྱི་ཊམ་ཁ་ལོ་ངོ་ཉིས་བརྒྱ་ཙམ་རིང་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པའི་སྐོར་ལ་བོད་ཡིག་གི་ཐོག་དཔྱད་བརྗོད་སྤེལ་བ་རུས་སྦལ་གྱི་སྤུ་ལྟར་ཤིན་ཏུ་དཀོན་པས་ད་རེས་ཁོ་བོས་གནད་དོན་འདིའི་ཐོག་ལ་མདོ་ཙམ་གླེང་རྒྱུ་ཡིན་པས་ནོར་འཁྲུལ་ཡོད་ཚེ་མཁྱེན་ཡངས་རྣམ་དཔྱོད་ཅན་གྱི་ཀློག་པ་པོ་ཚོས་ཡོ་བསྲང་དང་ལམ་སྟོན་ཡོད་པ་ཞུ།

དང་པོ།   ཊམ་ཁའི་ཐ་སྙད་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་དང་བལ་ཊམ་ཐོག་མར་འབྱུང་ཚུལ་སྐོར་ལ་མདོ་ཙམ་གླེང་བ།

གདོད་མའི་དུས་སྐབས་སུ་མི་རྣམས་ཀྱིས་གོས་སུ་ཤིང་ལོ་གྱོན་ཞིང་ཟས་སུ་མ་རྨོས་པའི་ལོ་ཏོག་བཟས་ནས་འཚོ་སྡོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་ཅིང་། རིམ་བཞིན་འགྲོ་བ་མིའི་དཔལ་ཡོན་ཡར་རྒྱས་གོང་འཕེལ་དུ་སོང་ནས་ངོ་ཚ་ཤེས་ཏེ་ཁང་པ་བཟོ་བ་དང་།   མེ་གཏོང་ཤེས་ནས་ཟ་མ་བཙོས་ཏེ་ཟ་བ།   དེ་ནས་རིམ་བཞིན་ཤེས་རིག་དར་བ་དང་མཉམ་དུ་ཚོང་ཟོག་བརྗེ་རེས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་སླེབས་པ་མ་ཟད། ཚོང་འབྲེལ་གྱི་དགོས་མཁོར་དམིགས་ནས་འགྲོན་བུ་^[1]དང་། གསེར། ཊམ་ཁ་སོགས་གསར་བཟོ་དང་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་ཡོད་པ་ནི་འཛམ་གླིང་སྤྱིའི་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་དངོས་པོའི་དཔལ་ཡོན་དར་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ཡོངས་གྲགས་ཤིག་ཡིན།  ཊམ་ཁ་ཞེས་པའི་མིང་ཚིག་འདི་འགའ་ཞིག་གིས་ཁ་ཆེའི་ཡུལ་ནས་བལ་ཡུལ་བརྒྱུད་དར་ཁྱབ་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་པར་འདོད་ཀྱི་ཡོད་ཅིང་། དེ་ལ་ཡང་རྒྱུ་མཚན་གཏན་ནས་མེད་པ་ཞིག་མིན་སྟེ། སློབ་དཔོན་ཆེན་པོ་ཐུབ་བསྟན་མཆོག་སྒྲུབ་ཀྱིས་བརྩམས་པའི<<རྒྱ་གར་རྒྱལ་རབས>>ནང་། “ཨིལྟུཏམིཤ་(༡༢༡༠-༡༢༣༦ བར་སྲིད་བསྐྱངས་)ནི་ཨ་རབ་ལུགས་ཀྱི་དངུལ་ཊམ་བཟོ་མཁན་དང་པོ་དེ་ཡིན་ཞིང་། ཁོའི་གཞུང་གིས་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་པའི་སྒོར་མོ་དེ་ནི་དངུལ་གྱི་སྒོར་མོ་ཡིན་པ་དང་། དངུལ་གྱི་སྒོར་མོ་དེ་ལ་ཊཾཀཱ་ཞེས་ཟེར་ཞིང་། དེ་ནི་དེང་དུས་ཀྱི་སྒོར་མོའི་ཕྱི་མོ་ཡིན”^[2]ཞེས་གསུངས་ཡོད། ཡང་འགའ་ཞིག་གིས་ཤིན་ཅང་པས་རང་གི་དངུལ་ལ་ཊེན་ཀ་ཞེས་འབོད་ཀྱི་ཡོད་པ་ལས་བོད་པས་ཚིག་དེ་ག་རང་གཡར་བ་ཞིག་ཡིན་པར་འདོད་^[3]ཀྱང་། ཁོ་བོས་བསམ་ན་ཊམ་ཁ་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ཐོག་མར་ཁ་ཆེའི་ཡུལ་ལུང་ནང་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། རིམ་བཞིན་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་བཅུ་གསུམ་ནང་རྒྱ་གར་ལ་ཁ་ཆེའི་དབང་བསྒྱུར་གྱི་སྟོབས་ཤུགས་སླེབས་པ་ནས་བཟུང་རིམ་བཞིན་རྒྱ་གར་གྱི་ཐ་སྙད་རང་རྐང་ཚུགས་པ་ཞིག་རུ་གྱུར་ཡོད་ཅིང་། རིམ་བཞིན་བལ་ཡུལ་ཕྱོགས་སུ་དར་ཁྱབ་བྱུང་སྟེ་བལ་པོ་ཚོས་ཐོག་མའི་ཐ་སྙད་ཊ་ཁ་ཡི་སྒྲ་ཅུང་ཉམས་ནས་ཊམ་ཁ་ཞེས་འབོད་པ་ཡིན་ངེས་པ་དང་། དེའི་སྒྲུབ་བྱེད་གསལ་ཤོས་ཤིག་ནི་དུས་ད་ལྟ་ཡང་རྒྱ་གར་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་བྷང་གྷལ(Bangle)དང་བྷང་ལ་དྷི་ཤཱི(Bangladesh)ཡི་མི་ཚོས་དངུལ་ལ་ཊ་ཁ་ཞེས་འབོད་ཀྱི་ཡོད་པ་ལས་གསལ་པོར་ཤེས་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད། ཡང་དངུལ་ཊམ་ལ་བལ་སྐད་དུ་ཀྲག་ཅེས་འབོད་པ་དེ་བོད་པས་ཚིག་གཡར་བྱས་ཏེ་མིང་དེར་ཚིག་གྲོགས་ཀ་སྦྱར། སྒྲ་གདངས་ཅུང་ཞིག་འགྱུར་བ་བཏང་ནས་ཊཾ་ཀ་ཞེས་འབོད་པ་ཡིན་སྲིད།^[4]

ཕྱི་ལོའི་སྔོན་ལ་བལ་ཡུལ་ནང་དངུལ་ལོར་བེད་སྤྱོད་བྱས་པའི་ཁུངས་ལྡན་གྱི་དཔང་རྟགས་བཙན་པོ་ཞིག་ད་བར་མཐོང་རྒྱུ་མེད་ཀྱང་། <<བལ་ཡུལ་གྱི་དཔལ་འབྱོར་ལོ་རྒྱུས>>ཞེས་པའི་ཨིན་དེབ་ལས་གསུངས་པ་ལྟར་ན། བལ་ཡུལ་ལཱ་ཆཱའ་ཝིའི་(Lichhavi Period)རྒྱལ་རབས་སྐབས་སུ་གཞི་ནས་བལ་ཡུལ་ནང་དངུལ་སྒོར་འགྲོ་རྒྱུག་བྱེད་མགོ་ཚུགས་ཡོད་ཅིང་། དངུལ་སྒོར་ཐེངས་དང་པོ་ནི་ཕྱི་ལོའི་དུས་རབས་ལྔ་པའི་ནང་སྟེ་ཕྱི་ལོ་༤༩༦ ལོར་རྒྱལ་པོ་མཱན་དྷེཝ(King Mandev)གྱི་སྐབས་སུ་བྱུང་བ་དང་། དངུལ་གྱི་མིང་ལ་མཱོ་ནཱན་ཀ(Monank)ཞེས་འབོད་ཀྱི་ཡོད་པར་གྲགས། དེ་རྗེས་དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་རྒྱལ་པོ་ཨམ་སུའུ་ཝར་མཱ(King Amsu Varma)^[5]ཡི་སྐབས་སུ་བྱུང་བར་བཞེད་པ་དང་། དེ་རྗེས་རིམ་བཞིན་རྒྱལ་པོ་སོ་སོའི་རྣམ་དཔྱོད་ཀྱི་རྩལ་དང་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་འགྲོས་དང་བསྟུན་ནས་དངུལ་ལོར་གྱི་གཟུགས་དབྱིབས་དང་ཆེ་ཆུང་རིགས་མི་འདྲ་བ་མང་པོ་ཐོན་ཡོད་པ་དང་ཆབས་ཅིག་བལ་བོད་གཉིས་དབར་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་གཏིང་ཟབ་བྱུང་ནས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་མི་སྣ་ཕར་བསྐྱོད་ཚུར་བསྐྱོད་བྱེད་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་ཚོང་འབྲེལ་བྱུང་ནས་དཔལ་འབྱོར་ཡར་རྒྱས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཡོད། དུས་རབས་བཅུ་དྲུག་པའི་སྐབས་སུ་ཀ་ཐ་མན་གྲུའི་རྒྱལ་པོ་མཱ་ཧིན་དྷ་རཱ་མཱ་ལཱ(King Mahendra Malla)^[6]ཡི་སྐབས་སུ་རྒྱལ་པོ་རང་ཉིད་ཀྱི་མཚན་སྤར་རྐོ་བྱས་ཡོད་པའི་མཱོ་ཧར་(Mohar)ཞེས་པའི་དངུལ་ཊམ་ཞིག་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་ཤིང་། དེ་ནི་དིང་སང་གི་གྷི་རན(Grain)༡༠༨ དང་ལྕི་ཚད་གཅིག་མཚུངས་ཡོད་པར་བཞེད། སྐབས་དེ་ནས་བཟུང་སྟེ་ཕྱི་ལོ་༡༩༥༠ བར་མཱོ་ཧར(Mohar)དང་དྷ་བྷལ(Dabal)ལ་བལ་པོའི་མི་དམངས་ཚོས་མཱ་ཧིན་དྷ་རཱ(Mahendra Malli)ཞེས་འབོད་ཀྱི་ཡོད་ཅིང་།  དངུལ་ཊམ་དེའི་བཟོ་དབྱིབས་ཀྱི་བཀོད་པ་ནི་ཁ་ཆེའི་དངུལ་ཊམ་ལ་དཔེ་བལྟས་ནས་བཟོས་པ་ཞིག་རེད་^[7]ཅེས་འཁོད་འདུག །

ཡང་རྩོམ་པ་པོ་ལཱ་ལན་ཇཱི་གྷོ་པལ་(Lallanji Gopal)དང་ཁྲ་གུར་པ་རཱ་སཱ་ཏ་ཝར་མཱ་(Thakur Prasad Verma) གཉིས་ཀྱིས་མཉམ་སྦྲེལ་ཐོག་བརྩམས་གནང་བའི<<བལ་ཡུལ་གྱི་རིག་གཞུང་དང་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག>>ཅེས་པའི་ཨིན་དེབ་ཀྱི་ས་བཅད་གསུམ་པ་སྟེ།   (The Licchavi Coinage of Nepal) ཞེས་པའི་ནང་ཅུང་མི་འདྲ་བ་ཞིག་གསུངས་འདུག་སྟེ། དཔེ་དེབ་འདིར་བལ་ཡུལ་ནང་ཊམ་ཁ་ཐེངས་དང་པོ་ནི་ལཱ་ཆཱའ་ཝིའི(Lichhavi Period)དུས་རབས་ཀྱི་ཕྱི་ལོའི་དུས་རབས་དྲུག་པའི་དུས་མཇུག་སྟེ་ཕྱི་ལོ་༥༨༠ གཡས་གཡོན་ཙམ་དུ་བྱུང་བར་བཤད་ཅིང་།  ཊམ་ཁའི་མིང་ལ་མཱ་ནཱན་ཀ་(Mananka)ཟེར་ཞིང་། ཊམ་ཁ་འདིའི་སྟེང་སྐབས་དེའི་བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་པོ་ཨམ་སུ་ཝར་མཱ་ཡང་(Amsuvarma)ཞེས་པའི་མཚན་བཀོད་ཡོད་པ་དང་། དེ་ཡང་དུས་རབས་དྲུག་པའི་དུས་མཇུག་གི་སྐབས་སུ་བལ་ཡུལ་གྱིས་རྒྱ་དཀར་ནག་གཉིས་དང་བོད་བཅས་ལ་ཚོང་འབྲེལ་བྱེད་པའི་དགོས་མཁོ་དང་བསྟུན་ནས་བཟོས་པ་ཞིག་ཡིན་པར་བཤད། ཞིབ་འཇུག་པ་མཱཀེ་ཀྲོ་ཝོལ(D.W.Macdowall)གྱིས་ལོ་མང་རིང་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པ་བརྒྱུད་སྐབས་དེའི་དུས་ཀྱི་ཊམ་ཁའི་ལྗིད་ཚད་ནི་གྷི་རམ(gms) ༡༡ ནས་༡༣ བར་ཡོད་པར་གསུངས་ཡོད།  བལ་ཡུལ་གྱི་ས་འོག་ནས་རྙེད་པའི་ལཱ་ཆཱའ་ཝིའི་(Lichhavi Period)དུས་སྐབས་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྙིང་པ་ཁག་དང་བརྐོས་ཡིག་ཁག །དེ་བཞིན་རྒྱ་ནག་ཐང་གི་བཙུན་པ་ཧུན་ཙང་གི་ལམ་ཡིག་ཁག་ནང་། སྐབས་དེར་བལ་ཡུལ་ནང་རགས་དམར་པོའི་ཊམ་ཁ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་གསལ་ཞིང་། དེ་བཞིན་རྒྱ་ནག་ཐང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཁག་གི་ནང་བལ་ཡུལ་དུ་རག་གི་ཊམ་ཁ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་ཅིང་། ངོས་གཅིག་ལ་མི་ཞིག་གི་གཟུགས་བརྙན་བརྐོས་ཡོད་པ་དང་། ངོས་གཞན་དེར་རྟ་ཡི་གཟུགས་བརྙན་ཞིག་བརྐོས་འདུག་ཅེས་གསལ་ཡོད།^[8] དེས་ན་བལ་ཡུལ་ནང་ཕྱི་ལོའི་དུས་རབས་དྲུག་པའི་དུས་མཇུག་ཙམ་ནས་ཊམ་ཁ་གསར་བཟོ་དང་འགྲོ་རྒྱུག་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པའི་ར་འཕྲོད་གསལ་པོ་བྱེད་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད། དེ་ལྟར་ལགས་ཀྱང་ད་ལྟ་བར་སྐབས་དེའི་དུས་ཀྱི་རག་གི་ཊམ་ཁ་ལས་དངུལ་གྱི་ཊམ་ཁ་རྙེད་སོན་བྱུང་མེད་པར་བཤད།^[9]

དེ་བཞིན<<བལ་ཡུལ་གྱི་ཊམ་ཁ>>ཞེས་པའི་དཔེ་དེབ་ནང་རྩ་བའི་ཆ་ནས་བཤད་ན་བལ་ཡུལ་གྱི་ཊམ་ཁར་རིགས་གཉིས་སུ་དབྱེ་ན་ཆོག་སྟེ། ལཱ་ཆཱི་ཝིའི་(Lachhavis Period)དུས་རབས་ཀྱི་ཊམ་ཁ་དང་། མཱ་ལཱའི་(Malla Period)དུས་རབས་ཀྱི་ཊམ་ཁ་གཉིས་ཡོད་ཅིང་། དེ་གཉིས་ལས་རིགས་དང་པོ་དེ་ནི་རྒྱུ་ཆ་རགས་ལས་བཟོས་པའི་ཊམ་ཁ་ཡིན་པ་དང་། དེར་རྒྱ་གར་གྷུབ་ཏའི་རྒྱལ་བརྒྱུད(Gupta Dynasty)ཀྱི་ཊམ་ཁའི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཡོད་པར་འདོད་ཀྱི་ཡོད།^[10] འཛམ་གླིང་སྤྱི་ཡོངས་ཀྱི་དངུལ་སྒོར་གྱི་གྲུབ་ཆ་དང་ངོ་བོ་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པ་བཞིན་ཡུལ་ལུང་ཚང་མའི་དངུལ་སྒོར་གྱི་ཐོག་ཡུལ་དེའི་རྒྱལ་པོའམ་སྲིད་འཛིན་སོགས་ཀྱི་སྤར་རིས་བརྐོས་འབྲི་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་རབས(Vamsavali)ནང་རྒྱལ་བརྒྱུད་དེར་ཁྱོན་བསྡོམས་རྒྱལ་པོ་སུམ་ཅུ་སོ་གཉིས་ཀྱི་མཚན་ཐོ་བཀོད་ཡོད་པར་བཤད་ཀྱང་། ད་བར་རྙེད་སོན་བྱུང་བའི་ལཱ་ཆིའི་ཝིའི་སྐབས་ཀྱི་ཊམ་ཁའི་སྟེང་རྒྱལ་པོ་གཉིས་ཁོ་ནའི་སྤར་རིས་བརྐོས་པའི་ཊམ་ཁ་མ་གཏོགས་རྙེད་སོན་བྱུང་མེད་ཅིང་། དེ་ནི་རྒྱལ་པོ་མཱ་ནཱ་དྷེ་ཝའི(Manadeva)མིང་བརྐོས་པའི་མཱ་ནན་ཀཱ(Mananka)ཊམ་ཁ་དང་། གྷུ་ནཱ་དྷེ་ཝའི(Gunadeva)མིང་བརྐོས་པའི་གྷུ་ནན་ཀཱ(Gunanka)ཊམ་ཁ་གཉིས་ཡིན།^[11] རྒྱལ་པོ་མཱ་ནཱ་དྷེ་ཝའི(Manadeva)ནི་བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་རབས་ཡིག་ཚགས་ནང་གསལ་གྱི་མེད་ཀྱང་། རྒྱལ་པོ་གྷུ་ནཱ་དྷེ་ཝའི(Gunadeva)ནི་བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་རབས་ཉེར་དྲུག་པ་དེ་ཡིན་པར་བཤད་ཡོད།^[12] མཁས་པ་འགའ་ཞིག་གིས་གསུངས་པ་ལྟར་བྱས་ན། དངུལ་སྒོར་གྱི་སྟེང་དུ་རང་གི་སྤར་རིས་བརྐོས་འབྲི་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ནི་རྨོངས་དད་ཅིག་ལ་བརྩི་ཡི་ཡོད་པར་བཞེད། དུས་རབས་དྲུག་པའི་དུས་མཇུག་ཏུ་བལ་ཡུལ་གྱིས་རྒྱ་དཀར་ནག་གཉིས་དང་བོད་བཅས་ལ་ཚོང་འབྲེལ་བྱེད་ཚད་ཤུགས་ཆེར་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པས། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་གོང་འཕེལ་དང་ཉོ་ཚོང་གི་བྱ་བར་སྟབས་བདེ་བསྐྲུན་ཆེད་ཊམ་ཁ་བཟོས་པར་འདོད་ཅིང་། བལ་ཡུལ་ནང་ཐོག་མར་རྒྱལ་པོ་སུ་ཞིག་གི་སྐབས་སུ་ཊམ་ཁ་འགྲེམས་སྤེལ་བྱས་ཡོད་མེད་སྐོར་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ཁ་ཚོན་གཅོད་དཀའ་ཡང་། མིག་སྔར་རྡོ་བརྐོས་ཀྱི་ཡི་གེ་དང་ས་འོག་ནས་རྙེད་པའི་གནའ་རྫས་ལ་རྟོག་ཞིབ་བྱས་པའི་དཔྱད་འབྲས་སུ་རྒྱལ་པོ་མཱ་ནཱ་དྷེ་ཝའི(Manadeva)ཡི་མིང་བརྐོས་པའི་མཱ་ནན་ཀཱ(Mananka)ཊམ་ཁ་དེ་སྔ་ཤོས་ཡིན་པར་འདོད་ཀྱི་ཡོད་ཅིང་།  བལ་ཊམ་དེར་ལྗིད་ཚད་གྷ་རམ་༡༡ ནས་༡༣ བར་ཡོད་པ་དང་། དེ་ནི་རྒྱ་གར་གྷུབ་ཏའི་རྒྱལ་བརྒྱུད་སྐབས་སུ་བྱུང་བའི་གསེར་ཊམ་དང་འདྲ་པོ་ཡོད་པར་གྲགས།^[13] དེ་ནས་རིམ་བཞིན་གྷུ་ནན་ཁཱ་དང་།^[14] ཝལ་ཤཱ་རཱ་ཝཱ་ནཱ།^[15] ཨམ་ཤུ་ཝར་མཱན།^[16]   ཅཱི་སི་ནུའུ་གྷུབ་ཏ།^[17]  པཱ་ཤུ་པཱ་ཏཱི་^[18]ཊམ་ཁ་སོགས་དབང་སྒྱུར་རྒྱལ་པོ་མི་འདྲ་བ་སོ་སོའི་སྐབས་སུ་རང་རང་གི་བློ་གྲོས་ཀྱི་རྩལ་ལས་ཐོན་པའི་ཊམ་ཁ་མི་འདྲ་བ་མང་པོ་ཞིག་སྤར་དུ་བརྐོས་ཡོད་^[19]ཀྱང་སྒེར་གྱི་ཚོང་པ་སོགས་བརྒྱུད་ནས་ཚོང་ཟོག་ཉོ་ཚོང་གི་བྱ་བར་ཊམ་ཁ་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཡོད་སྲིད་ཀྱང་ཡོངས་ཁྱབ་གཞུང་འབྲེལ་ཐོག་བལ་ཡུལ་གྱི་ཊམ་ཁ་བོད་ལ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པ་ནི་མ་མངོན་པས། གཞུང་དང་སྒེར་གཉིས་ཀྱི་ཊམ་ཁ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པའི་དབར་ལ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དོན་སྙིང་དང་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་ཡོད་པའི་གནད་ལུགས་དེ་ངེས་པར་དུ་རྟོགས་དགོས་སོ།།

གཉིས་པ། བོད་ནང་བལ་ཡུལ་གྱི་ཊམ་ཁ་ཐོག་མར་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པའི་སྐོར་གླེང་བ།

དུས་ཀྱི་འཁོར་ལོ་མདུན་ནས་མདུན་དུ་འཁོར་ཞིང་འཛམ་གླིང་སྤྱི་མཚུངས་བཞིན་བལ་ཡུལ་ནང་ལ་ཡང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཡོ་འཁྱོམས་ཤིན་ཏུ་ཆེན་པོ་བྱུང་ནས་སྲིད་དབང་འཐབ་རྩོད་ཀྱི་འགལ་ཟླའི་ཁྲོད་ལཱ་ཆིའི་ཝིའི(Lachhavis)རྒྱལ་རབས་མཇུག་བསྒྲིལ་ནས་མཱ་ལཱ(Malla)རྒྱལ་བརྒྱུད་ཀྱིས་བལ་ཡུལ་གྱི་སྲིད་དབང་བཟུང་ཞིང་། སྐབས་དེའི་རྒྱལ་པོ་མཱ་ཧཱིན་དྷ་རཱ་མཱ་ལཱ(Mahendra Malla)ཡིས་མཱོ་ཧར་(Mohar)ཞེས་པའི་ཊམ་ཁ་གསར་དུ་སྤར་རྐོ་བྱས་པ་དང་། དེ་ནི་མཱ་ལཱ་རྒྱལ་བརྒྱུད་སྐབས་ཀྱི་ཊམ་ཁ་ཐོག་མ་དེ་ཡིན་པར་གྲགས། རྒྱལ་པོ་དེས་བོད་དང་མཉམ་དུ་གྲོས་ཆོད་ཆིངས་ཡིག་ཅིག་བཞག་^[20]ནས་བལ་ཡུལ་གྱི་དངུལ་ཊམ་བོད་ལ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱེད་རྒྱུ་དང་། བོད་ནས་བལ་ཡུལ་ལ་དེའི་དོད་དུ་དངུལ་རྗེན་པའམ་ལེབ་བཅུག་མ་སྤྲོད་རྒྱུའི་གན་རྒྱ་བཞག་ཡོད་ཅིང་། གཞུང་འབྲེལ་ཐོག་བོད་ལ་བལ་ཡུལ་གྱི་དངུལ་ཊམ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པའི་དུས་ཚོད་ནི་ཕྱི་ལོ་༡༥༥༦ ལོ་ནས་མགོ་ཚུགས་པར་བཞེད།^[21]

ཕྱི་ལོ་༡༧༦༩ ལོར་གོར་ཥའི་རྒྱལ་པོ་པྲི་ཐི་ཝི་ནཱ་རན་ཤཱ་(Prithivi Naranyan Shah)ཡིས་བལ་ཡུལ་གླིང་གསུམ་དབང་བསྒྱུར་མ་བྱས་པའི་ཡར་སྔོན་དུ། བལ་ཡུལ་ནང་རྒྱལ་ཕྲན་ཁག་མང་པོ་ཡོད་པ་ལས་ཡོངས་གྲགས་སུ་ཡམ་བུ། ཡེ་རང་། ཁོ་ཁོམ་ཞེས་རྒྱལ་ཕྲན་གྲགས་ཆེ་བ་གསུམ་ཡོད་ཅིང་། བྷག་དྷ་གོན་(Bhadgoan)^[22]ནི་པཱ་ཏན་(Patan)^[23]དང་ཀ་ཐ་མན་གྲུ་(Kathamandu)^[24]རྒྱལ་ཕྲན་གཉིས་དང་བསྡུར་ན་ས་ཆའི་ཆགས་བབ་དབང་གིས་བོད་དང་ཅུང་ཐག་ཉེ་བ་ཡོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་ཐོག་མར་བྷག་དྷ་གོན(Bhadgoan)རྒྱལ་ཕྲན་གྱིས་དངུལ་ཊམ་སྤར་ཏེ་བོད་ལ་ཆེད་གཏོང་བྱས་ཡོད་པ་དང་། དེ་རྗེས་ཀ་ཐ་མན་གྲུ(Kathamandu)དང་པཱ་ཏན་པཱ་ཏན་(Patan)རྒྱལ་ཕྲན་གཉིས་ཀྱིས་ཀྱང་བོད་ལ་དངུལ་ཊམ་བཏང་ན་ཚོང་དང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཁེ་ཕན་ཆེན་པོ་ཡོད་པར་མཐོང་ནས་དངུལ་ཊམ་སྤར་ཏེ་བོད་ལ་ཆེད་གཏོང་བྱས་ཡོད། དུས་རབས་བཅུ་བདུན་པའི་དུས་དཀྱིལ་དུ་བལ་ཡུལ་གྱིས་དངུལ་ཊམ་བརྐོས་ཏེ་བོད་ལ་ཆེད་གཏོང་བྱས་པ་དང་། མཱ་ལཱའི་རྒྱལ་པོ་དང་བོད་གཉིས་དབར་ཆིངས་ཡིག་བཞག་རྗེས་དུས་ནས་དུས་ནས་བསྐྱར་ཞུ་བྱེད་དགོས་ཀྱི་ཡོད། ཀ་ཐ་མན་གྲུའི་རྒྱལ་པོ་ལཱཀ་ཤཱི་མཱི་སིམ་ཧཱ་མཱ་ལཱ(Lakshmi Simha Malla)དང་།  ཁོང་གི་བུ་སྟེ་པཱ་ཏན་གྱི་རྒྱལ་པོ་པཱ་རཱ་ཏབ་མཱ་ལཱ་(Pratap Malla)གཉིས་ཀྱིས་ཀྱང་བལ་ཡུལ་ནང་ལོགས་དང་དེ་བཞིན་བོད་ལ་དངུལ་ཊམ་གཏོང་ཡག་གི་ཆེད་དུ་དམིགས་ནས་དངུལ་ཊམ་སྤར་རྐོ་བྱས་ཡོད་པ་དང་། རྗེས་སུ་གོར་ཥའི་རྒྱལ་པོ་པྲི་ཐི་ཝི་ནཱ་རཱན་ཤཱ(Prithvi Narayan Shah)ཡི་སྐབས་སུ་ཡང་གོར་ཊམ་བོད་ལ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱེད་ཆེད་དངུལ་ཊམ་སྤར་ཡོད།^[25]ཅེས་བཀོད་ཡོད།

གསུམ་པ།   བལ་ཊམ་བོད་ལ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པའི་ཉེར་ལེན་ལས་བལ་པོར་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཁེ་བཟང་ཆེན་པོ་ཐོབ་པའི་སྐོར།

རྒྱ་གར་འཕགས་པའི་ཡུལ་གྱི་ཨ་ཙཱརྱ་དང་པཎ་གྲུབ་མང་པོ་ཞིག་བོད་ལ་ཕེབས་དོན་ཡང་མདོ་དོན་གསེར་གྱི་ཆེད་དུ་ཡིན་པ་སྔོན་ཇོ་བོ་རྗེ་དཔལ་ལྡན་ཨ་ཏི་ཤ(༩༨༢-༡༠༥༤)བོད་ལ་སྤྱན་འདྲེན་སྐབས་ཇོ་བོ་རྗེས་ནག་ཚོ་ལོ་ཙཱ་བ་དང་རྒྱ་བརྩོན་འགྲུས་སེངྒེ་གཉིས་ལ།   རྒྱ་གར་གྱི་མཁས་པ་བོད་དུ་འགྲོ་དོན་གཉིས་ཡོད་དེ།  གཅིག་ནི་གསེར་གྱི་ཆེད་དུ་ཡིན་པ་དང་།   ཅིག་ཤོས་ནི་བྱང་ཆུབ་ཀྱི་སེམས་བསྐྱེད་ནས་རང་དོན་རྩྭ་རྩེའི་ཟིལ་པ་ལྟར་སྤངས་ཤིང་གཞན་དོན་འབའ་ཞིག་ལྷུར་བླངས་ཏེ་ནང་པ་སངས་རྒྱས་པའི་བསྟན་པ་ཁོ་ན་དར་སྤེལ་གཏོང་བའི་ཆེད་དུ་ཡིན་ཞེས་གསུངས་མྱོང་ཡོད་པ་ལས་རྟོགས་ཐུབ་ལ། དེའི་སྒྲུབ་བྱེད་ཁུངས་བཙན་ཤོས་ཤིག་འདིར་དཔེ་མཚོན་གྱི་ཚུལ་དུ་ཞུས་ན། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་དབང་པོ་འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ(༡༣༩༢-༡༤༨༡)གྱིས་མཛད་པའི<<དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ>>ལས་“སྐུའི་སྤྱོད་པ་ལ་མ་དད་པ་མ་སྐྱེས་པས། བྱ་རྒོད་ཀྱི་ཉིན་ལམ་བཅོ་བརྒྱད་ཀྱི་བར་གྱི་གཞན་གྱི་སེམས་ཤེས་པའི་མངོན་པར་ཤེས་པ་སྐྱེས། དེ་ལྟར་གཞན་དོན་མཛད་པའི་སྐབས་རྣམས་སུ་ཕྱག་ཏུ་བྱུང་བའི་ཕྱག་རྫས་རྣམས། ཆག་ཁྲི་མཆོག་ལ་སོགས་པའི་སློབ་མ་རྣམས་ཀྱིས་རྒྱ་གར་དུ་བླ་མ་དང་དགེ་འདུན་ལ་འབུལ་བ་ལན་གསུམ་བསྐྱལ་”^[26]ཞེས་དང་། ཡང་དེ་ཉིད་ལས་“དེ་ལྟར་འཆག་ཁྲི་མཆོག་ཅེས་བྱ་བ་དེ་ནི། ཇོ་བོ་རྗེ་ལས་ཆོས་མང་དུ་ཐོབ། ཇོ་བོ་ལ་འབུལ་བ་བྱུང་བའི་རྫས་རྣམས་རྒྱ་གར་དུ་སྐྱེལ་བའི་བང་ཆེན་ཡང་ལན་གསུམ་མཛད།”^[27]ཅེས་གསུངས་པ་ལས་རྒྱ་གར་གྱི་པཎྜི་ཏ་དང་མཁས་གྲུབ་དམ་པ་རྣམས་བོད་ལ་ཆོས་སྤེལ་དུ་ཕེབས་པའི་དགོས་དམིགས་གང་ཡིན་གསལ་པོ་མཁྱེན་ཐུབ། དེ་དང་ཕྱོགས་མཚུངས་བལ་ཡུལ་གྱི་དམངས་ཁྲོད་དུ་ཡང་“ལྷ་ས་ན་གསེར་ཡོད། འོན་ཀྱང་ངའི་རྣ་བར་གསེར་གྱི་རྣ་རྒྱན་མེད”^[28]ཅེས་སྔར་ནས་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་གཏམ་དཔེ་འདི་འདྲ་ཞིག་བཤད་སྲོལ་ཡོད་པ་འདིའི་ཐོག་ནས་བལ་པོ་ཚོས་བོད་ནི་གསེར་གྱི་ཐོན་ཁུངས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པོ་ཡོད་པའི་ཡུལ་ལུང་ཕྱུག་པོ་ཞིག་ལ་བརྩི་ཡི་ཡོད་པ་དང་། བོད་དང་གནའ་སྔ་མོ་ནས་ཚོང་གི་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཡོད་པ་མཚོན་གྱི་ཡོད།^[29]

ཕྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་ཀྱི་སྔོན་ལ་དིང་གི་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་ཁབ་འདིའི་ནང་རྒྱལ་ཕྲན་ཆུང་ཆུང་འགའ་ཤས་ཡོད་པའི་ཁོངས་ནས་བལ་པོ་དང་གོར་ཥ་གཉིས་ནི་སྟོབས་འབྱོར་མངའ་ཐང་གང་གི་ཆ་ནས་ཀྱང་ཕན་ཚུན་དོ་མཉམ་པ་དང་འགྲན་བཟོད་པ་ཞིག་ཡོད་པས་གཅིག་འོག་གཅིག་ལ་མི་བསྡུ་བའི་དཀའ་ངལ་ཞིག་རང་བཞིན་གྱིས་ཡོང་གི་ཡོད། དེ་བཞིན་བྷ་ཏཱ་གྷོན་གྱི་རྒྱལ་པོ་རཱན་ཅཱི་ཏཱ་མཱ་ལཱ་(Ranjit Malla)དང་། ཀ་ཐ་མན་གྲུའི་རྒྱལ་པོ་ལྗཱ་ཡཱ་པཱར་ཀ་ཤེའི་མཱ་ལཱ་(Jaya Prakash Malla) གཉིས་ཀྱིས་བོད་ལ་དངུལ་ཊམ་གཏོང་འགོ་ཚུགས་པ་མ་ཟད། ཕར་དངུལ་ཊམ་བསྐུར་ན་ཚུར་བོད་ཕྱོགས་ནས་གསེར་རག་གི་ཡོད་སྟབས། ཚོང་གི་ཁེ་བཟང་ཤིན་ཏུ་ཆེན་པོ་ཡོད་པས་ཁོ་ཚོར་འདོད་རྔམ་སྔར་བས་ཀྱང་ཆེ་རུ་བསྐྲུན་ཡོད་ཅིང་། མིའི་འདོད་པ་ལ་མཐའ་མེད་ཅིང་ཇི་ཙམ་ཁེ་བཟང་མང་བ་རག་པ་དེ་ཙམ་གྱིས་ཧམ་སེམས་དང་འདོད་རྔམ་ཆེ་རུ་འགྲོ་བ་འཇིག་རྟེན་གྱི་ཆོས་ཉིད་ཡིན་པས། ཁོ་ཚོས་དངུལ་ཊམ་གསར་པ་སྤར་དུ་རྐོ་བའི་སྐབས་སུ་ཊམ་ཁའི་ནང་དུ་ལྕགས་རིགས་སོགས་བསྲེས་སྦྱོར་གྱི་ལྷད་བཅུག་གི་ཡོད་པའི་རྐྱེན་གྱིས་བོད་ནང་དུ་ལྷད་ཅན་གྱི་དངུལ་ཊམ་མང་པོ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པ་དེ་དག་ཁས་ལེན་བྱེད་དཀའ་བའི་གནས་སུ་གྱར་ཡོད།

སྐབས་དེ་དུས་བལ་པོ་ཚོར་བོད་ཀྱི་ཆེད་དུ་ཊམ་ཁ་བརྐོ་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་བསམ་ཡུལ་ལས་འདས་པའི་ཁེ་བཟང་ཆེན་པོ་རག་གི་ཡོད་དེ། ཀོ་ལོ་ནལ་ཀེ་རིག་པེ་ར་རིགས(Colonel Krikpatrick) གྱིས་བལ་ཡུལ་དུ་ལོ་ཤས་བཞུགས་ནས་ཞིབ་འཇུག་གནང་བ་ལྟར་ན། “གསེར་དངུལ་གྱི་ཅ་ལག་རྡོག་པོ་རྣམས་ཊམ་ཀའི་རྣམ་པར་མ་བསྒྱུར་ན་རྒྱ་གར་དུ་འཁྱེར་ཆོག་གི་མེད་ཅིང་། ཚོང་པ་རྣམས་ཀྱིས་གསེར་དངུལ་རྡོག་པོ་རྣམས་དངུལ་ཊམ་གྱི་རྣམ་པར་བསྒྱུར་དགོས་འདུག གསེར་དངུལ་རྣམས་དངུལ་ཊམ་གྱི་རྣམ་པར་བསྒྱུར་བའི་སྐབས་སུ་གཞུང་ནས་བརྒྱ་ཆ་བཅུ་གཉིས་ཁེ་བཟང་ལེན་པ་དང་། བརྒྱ་ཆ་བཞི་ཊམ་ཁར་ལེན་པ་དང་། དེ་བཞིན་བརྒྱ་ཆ་བརྒྱད་དངུལ་བསྲེ་སྦྱོར་བྱེད་པའི་གླ་ཆར་ལེན་གྱི་འདུག”^[30]ཅེས་འཁོད་ཡོད་ལ། ཡང་ཁོང་གིས་བལ་ཡུལ་གཞུང་གིས་བོད་ནས་དངུལ་རྗེན་པ་ཉོས་ཡོང་ཏེ་དེ་དག་ཚོང་པ་ཚོས་བལ་ཡུལ་ནང་སྤར་དུ་བརྐོས་ནས་ཊོ་ལཱ(Tola)^[31]རེར་བལ་སྒོར་བརྒྱད(Rs.8)བྱས་ནས་བཙོང་གི་ཡོད་པ་དང་། དངུལ་བརྐོས་ཚར་བ་དེ་ཊོ་ལཱ(Tola)རེར་བལ་སྒོར་བཅུ་བཞི(Rs14)བྱས་ནས་བཙོང་གི་ཡོད་སྟབས། བལ་ཡུལ་ལ་ཚོང་གི་ཁེ་བཟང་ཆེན་པོ་རག་གི་ཡོད།^[32]ཅེས་དང་། དེ་བཞིན་ཨ་མི་རི་ཁ་བ(E.Kan)གྱིས་བཤད་པ་ལྟར་ན་ཡང་“ནེ་པ་ལའི་མིར་དངུལ་ལོར་ཉོ་ཚོང་ཁྲོད་བརྒྱ་ཆ་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ཡོང་སྒོ་ཐོན་གྱི་ཡོད་ཅིང་། དེ་ལས་བརྒྱ་ཆ་བཞི་ནི་བོད་ཡུལ་ནས་བརྗེས་པའི་དངུལ་རྟ་མིག་མ་བཙོ་སྦྱངས་བྱས་པའི་ཉིང་བཅུད་ཡིན་ལ། བརྒྱ་ཆ་བརྒྱད་ནི་དངུལ་སྒོར་རྫུན་མ་བླུགས་པ་ལས་བྱུང་”^[33]ཞེས་གསུངས་ཡོད་པ་ལས་སྐབས་དེར་བལ་ཡུལ་ལ་བོད་ཀྱི་ཊམ་ཁ་སྤར་རྐོ་དང་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་སྔར་བྱུང་མ་མྱོང་བའི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཁེ་བཟང་ཆེན་པོ་རག་གི་ཡོད་པ་གསལ་པོར་ཤེས་ཐུབ།

གང་ལྟར་ཀྱང་། སྐབས་དེ་དུས་ཀ་ཐ་མན་གྲུ་(Kathamandu)དང་གོར་ཥ་(Gorkha)རྒྱལ་ཕྲན་ཕྱོགས་གཉིས་ཀས་བོད་ལ་དངུལ་ཊམ་པར་རྒྱག་བྱེད་རྒྱུར་ཕན་ཚུན་གཅིག་ལ་གཅིག་འགྲན་གྱི་འགྲན་རྩོད་ཤུགས་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་ལྟ་བུར་སྣང་ཞིང་། ཁུངས་ལྡན་ཡིག་ཆ་ཁག་ནང་གསལ་བར་གཞིགས་ན། སྐབས་དེར་བལ་ཡུལ་གྱིས་བོད་ལ་དངུལ་ཊམ་སྤར་རྐོ་བྱས་པའི་ལོ་གཅིག་གི་ཁེ་བཟང་བལ་སྒོར་འབུམ་གཅིག་(100000 Rupees)རག་གི་ཡོད་པ་རེད།^[34] སྐབས་དེ་དག་ཏུ་བོད་ནས་དངུལ་རྗེན་པ་ཉོས་ཏེ་བལ་ཡུལ་ནང་དངུལ་ཊམ་སྤར་རྐོ་བྱེད་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་བལ་གཞུང་ལ་བརྒྱ་ཆ་བཅུ་གཉིས་ཁེ་བཟང་རག་གི་ཡོད་པས། རཱ་ནཱ་(Rana)དུས་སྐབས་སུ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མངའ་སྡེའི་དཔྱ་ཁྲལ་ལམ། ཁྲལ་འབབ་ཡོང་སྒོ་ཆེ་ཤོས་དེ་ནི་བོད་ལ་དངུལ་ཊམ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པའི་ཁེ་བཟང་དེ་ཆགས་ཀྱི་ཡོད།^[35]ཅེས་གསུངས་ཡོད་པ་དང་། ལྷག་པར་དུ་གོར་རྒྱལ་པྲ་ཏབ་སིངྷ་ཤཱ(Pratap Singh Shah) ཡི་སྐབས་སུ་བོད་ལ་དངུལ་ཊམ་འགྲོ་རྒྱུག་ཆེད་བལ་ཡུལ་དུ་དངུལ་ཊམ་སྤར་རྐོ་བྱས་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་གོར་ཥར་ཁེ་བཟང་ཆེན་པོ་རག་ཡོད་དེ། བོད་ནས་བལ་ཡུལ་ལ་དངུལ་ཊོ་ལ་འབུམ་བཅུ་དང་བཞི་ཁྲི་དགུ་སྟོང་བརྒྱད་བརྒྱ་བཅུ་མེད་དྲུག(1049806 Tola)ནང་འདྲེན་བྱས་ཡོད་པ་དང་། དེ་དག་སྤར་དུ་བརྐོས་ནས་བོད་ལ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱེད་པའི་ལས་རིམ་ཁྲོད་ཊམ་ཁའི་ཉོ་ཚོང་ལག་ལེན་(Transaction)ནས་བརྒྱ་ཆ་བཅུ་གཉིས་དང་། ཊམ་ཁ་བཟོ་འདོན་བྱས་པ་ནས་བརྒྱ་ཆ་བཞི། དེ་བཞིན་དངུལ་ཊམ་ནང་ལྕགས་རིགས་བསྲེས་སྦྱོར་བྱས་པ་ལས་བརྒྱ་ཆ་བརྒྱད་བཅས་ཁྲལ་བསྡུ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པས་གཞུང་གི་དཔལ་འབྱོར་ཡོང་འབབ་ལ་ཁེ་ཕན་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད།^[36]ཅེས་གསལ་ཡོད་ཅིང་། དེ་བཞིན<<བལ་པོའི་དངུལ་ལོར་གྱི་བསྟན་རྩིས>>ཞེས་པའི་ཨིན་ཇིའི་དཔེ་དེབ་ནང་ཀ་ཐ་མན་གྲུའི་རྒྱལ་པོ་པྲ་ཏབ་མཱ་ལཱ(King Pratap Malla)ཡིས་སྲིད་སྐྱོང་བའི་དུས་སྐབས་རིང་བལ་སྒོར་བྱེ་བ་བཞི་བྱུང་ཡོད་^[37]ཅེས་གསལ་པོར་བཀོད་འདུག་པ་ལས། དུས་སྐབས་དེར་བལ་ཡུལ་གྱིས་བོད་ཀྱི་ཆེད་དུ་ཊམ་ཁ་སྤར་རྐོ་དང་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པའི་ཉེར་ལེན་ལས་བལ་ཡུལ་ལ་ཚོང་གི་ཁེ་བཟང་ཆེན་པོ་ཐོབ་ཀྱི་ཡོད་པ་ར་འཕྲོད་གསལ་པོ་བྱེད་ཐུབ།

བོད་བཞུགས་རྩོམ་པ་པོ་སེང་གཤོང་རྡོ་རྗེ་གཅོད་པ་ལགས་ཀྱིས་བྲིས་གནང་ཞིང་བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག་སྟེང་སྤེལ་གནང་བའི<<བོད་ཀྱི་སྒོར་མོའི་སྐོར་གྱི་གནས་ཚུལ་འགའ་ངོ་སྤྲོད>>ཅེས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ནང་“དུས་རབས་བཅུ་དྲུག་པའི་དུས་དཀྱིལ་དུ།  ནེ་པ་ལའི་ཅ་ཏེ་མན་ཏུའུ་རྒྱུད་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་གསུམ་སྟེ་པ་ཏེ་ཀང་དང་ཅ་ཏེ་མན་ཏུའུ།   ཕ་ཐན་བཅས་ཀྱིས་བཟོས་པའི་སྒོར་མོ་(དངུལ་སྒོར)བོད་ལྗོངས་སུ་བཀོལ་འགོ་བརྩམས།  རྒྱལ་ཕྲན་ཅ་ཏེ་མན་ཏུའུ་ཡི་རྒྱལ་པོ་མཱ་ཧིན་ཏེ་ལཱ་མཱ་ལཱས་རྒྱལ་སྲིད་སྐྱོང་སྐབས། རྒྱལ་ཕྲན་དེ་དང་བོད་ལྗོངས་བར་ལ་དངུལ་སྒོར་དང་དངུལ་བརྗེ་རེས་བྱེད་པའི་ཚོང་རྫས་བརྗེ་རེས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་བྱུང་རྗེས། རྒྱལ་ཕྲན་པ་ཏེ་ཀང་དང་ཕ་ཐན་གཉིས་ཀྱང་སྔ་ཕྱིར་ཚོང་རྫས་བརྗེ་རེས་དེའི་ནང་ཞུགས།  དེ་ནས་བཟུང་བོད་ལྗོངས་དང་ནེ་པ་ལའི་བར་ལ་དངུལ་སྒོར་དང་དངུལ་བརྗེ་རེས་བྱེད་པའི་ལོ་ངོ་ཉིས་བརྒྱ་ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་བྱུང་བ་རེད”^[38]ཅེས་གསུངས་ཡོད་པ་དང་། ཡང་དེ་ཉིད་ལས“རྒྱལ་ཕྲན་པ་ཏེ་ཀང་གི་རྒྱལ་པོ་ཆེས་རྗེས་མ་ལཱ་ནཱ་ཙི་ཐི་མཱ་ལཱ་ཡིས་དངུལ་སྒོར་ནང་དུ་ཟངས་མ་བསྲེས་ནས་སླད་སྐྱོན་བཏང་བའི་དངུལ་སྒོར་འབོར་ཆེན་བོད་ལྗོངས་སུ་སྐྱེལ་འདྲེན་བྱས་པ་དང་།  དངུལ་གྱི་མང་ཉུང་འདྲ་མཚུངས་མིན་པའི་དངུལ་སྒོར་དང་དངུལ་གྱི་བརྗེ་རེས་འདིར་བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་ཀྱིས་གཏན་ནས་ཡིད་མི་དགའ་བར་གྱུར། འདིའི་ཕྱོགས་ནས་ནེ་པ་ལར་ཁེ་སྤོགས་མང་པོ་ཐོབ་པ་དང་། ནེ་པ་ལའི་རྒྱལ་ཕྲན་གསུམ་པོས་དངུལ་སྒོར་ནང་དུ་ཟངས་མ་བསྲེས་པའི་ལོ་གཅིག་གི་ཁེ་སྤོགས་ནི་ནེ་པ་ལའི་དངུལ་སྒོར་ཆིག་འབུམ་ལ་སླེབས”^[39]ཞེས་གསུངས་ཡོད་པ་འདི་ལས་བལ་བོད་དབར་གྱི་དམག་འཁྲུག་གི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཐོག་མ་དང་རྩ་བ་ནི་ཊམ་ཁའི་འཁོར་རྒྱུག་ཀྱི་གནད་དོན་ལ་ཐུག་ཡོད་པར་བསམ་ན། འཛམ་གླིང་འདིར་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་དམག་འཁྲུག་ཡོད་དོ་ཅོག་ནི་བུད་མེད་དང་དངུལ་ལོར་གྱིས་བཟོས་པ་ཞིག་རེད་ཟེར་བ་ཡང་ངོ་མ་དོན་ལ་གནད་པའི་བདེན་གཏམ་བླ་མེད་ཅིག་མིན་ཞེས་སུ་ཞིག་གིས་བརྗོད་ཐུབ་བམ།

དེ་བཞིན་རྩོམ་པ་པོ་ནཱི་རན་ཇཱན་བྷ་ཏ་རཡེ(Niranjan Bhattarai)ཡིས་བརྩམས་པའི<<བལ་ཡུལ་དང་རྒྱ་ནག་>>ཅེས་པའི་ཨིན་དེབ་ནང་ལ་ཡང་འདི་ལྟར་བརྗོད་ཡོད་དེ“ཀ་ཐ་མན་གྲུའི་རྒྱལ་པོ་པྲ་ཏབ་མཱ་ལཱ་(Raja Pratap Malla)ཡིས་སྲིད་སྐྱོང་བའི་སྐབས་ཏེ་ཕྱི་ལོ་(༡༦༤༥ནས་༡༦༥༠)ལོའི་མཚམས་ཤིག་ལ་རང་གིས་བློས་འཁེལ་བའི་དམག་དཔོན་བྷིམ་མཱ་ལཱ(Bhim Malla)མངགས་ཏེ་ཁོང་གི་སྣེ་འཁྲིད་འོག་བོད་ལ་དཔུང་འཇུག་བྱས་ཤིང་། སྐབས་དེར་བལ་དམག་ཚོས་གཉའ་ལམ་བརྒྱུད་དེ་གཞིས་ཀ་རྩེ་བར་འབྱོར་ཡོད་པ་དང་། དེ་གར་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པའི་སྐུ་ཚབ་དང་ལྷན་དུ་བོད་ལ་ཊམ་ཁ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱེད་རྒྱུའི་དཀའ་རྙོག་གི་སྐོར་ལ་གྲོས་མོལ་གནང་ཡོད་ལ། ཀ་ཐ་མན་གྲུའི་རྒྱལ་པོའི་མཚན་རྟགས་འཁོད་པའི་ཊམ་ཁ་བོད་ལ་འཁོར་རྒྱུག་བྱེད་རྒྱུར་མོས་མཐུན་བྱུང་བ་དང་། དེའི་དོད་ལ་བོད་ཀྱིས་བལ་ཡུལ་ལ་གསེར་དང་དངུལ་རྟ་རྨིག་མ་སྤྲོད་རྒྱུར་ཁས་ལེན་བྱས་ཡོད།  དེའི་རྗེས་ཙམ་ལ་བྷག་ཏ་གྷོན(Bhadgoan)གྱི་རྒྱལ་པོ་རཱ་ནཱ་ཇིས་ཊེ་མཱ་ལཱ(Ranajeet Malla)དང་། ཀ་ཐ་མན་གྲུའི་རྒྱལ་པོ་ཇཱ་ཡཱ་པར་ཀཱ་ཤཱ་མཱ་ལཱ་(Jaya Prakash malla)གཉིས་ཀྱིས་ཀྱང་བོད་ལ་ཊམ་ཁ་གཏོང་རྒྱུའི་མགོ་ཚུགས་ཡོད་པ་དང་། ཁོ་ཚོས་བོད་ལ་དངུལ་ཊམ་བཏང་ནས་ཚུར་བོད་ནས་གསེར་ལེན་གྱི་ཡོད་ཅིང་། བརྒྱུད་རིམ་འདིའི་ཁྲོད་བལ་ཡུལ་ལ་ཁེ་བཟང་ཆེན་པོ་རག་གི་ཡོད་པས།   མིའི་འདོད་པ་ནི་བ་ཚྭ་ཅན་གྱི་རྒྱ་མཚོའི་ཆུ་བཏུང་བ་བཞིན་ཇི་ཙམ་བཏུང་བ་དེ་ཙམ་གྱིས་སྐོམ་དད་ཆེ་རུ་འགྲོ་བ་ཆོས་ཉིད་ཡིན་པས་དངུལ་ཊམ་ལ་ལྷད་བཅུག་ནས་གཏོང་རྒྱུའི་ངན་སེམས་བཅངས་ཏེ།  ཊམ་ཁ་གསར་པ་བསྲེས་ལྷད་མ་བོད་ལ་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པས་བོད་པ་ཚོས་དེ་སྔོན་གྱི་ཊམ་ཁ་རྙིང་པའི་གོང་ཚད་བཞིན་ཁས་ལེན་མ་བྱས།”^[40]ཞེས་གསུངས་ཡོད་ཅིང་། ཁོང་གི་བཀའ་མོལ་འདིའི་ཁུངས་གཏུགས་ས་ཡང་དཔེ་དེབ་ཀྱི་མཇུག་མཆན་དུ་གསལ་བ་བཞིན་བདག་གིས་གོང་དུ་བརྗོད་པའི་རྩོམ་པ་པོ་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་ཨཱུ་པཱར་ཊི(Prem R. Uprety)མཆོག་གིས་བརྩམས་པའི<<བལ་བོད་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ>>ཞེས་པའི་དཔེ་དེབ་དེ་ཉིད་ཡིན་པས་ཕལ་ཆེར་ཚིག་སྣ་རིང་ཐུང་ཙམ་ལས་དོན་གྱི་གནད་གཅིག་མཚུངས་སུ་འདུག་པས་བལ་བོད་དབར་གྱི་ཊམ་ཁའི་གནད་དོན་ལ་ཡིད་རྟོན་རུང་བའི་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་ཁུངས་བཙན་ཞིག་ཡིན་པར་སེམས་སོ། །

བཞི་པ།   དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་སྐབས་བོད་ལ་བལ་ཊམ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་དཔང་རྟགས་ཀྱི་སྐོར།

བོད་ལ་ཚོང་ཟོག་བརྗེ་ལེན་བྱེད་པའི་ལུགས་སྲོལ་གནའ་སྔ་མོ་ནས་ཡོད་ཅིང་། ཐོག་མར་ཅ་དངོས་ཕན་ཚུན་བརྗེ་པོ་བརྒྱབ་ནས་ཉོ་ཚོང་བྱེད་བཞིན་ཡོད་ཀྱང་། དུས་རབས་ཀྱི་འགྲོས་དང་བསྟུན་ནས་རིམ་བཞིན་ཊམ་ཁ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སྲོལ་དར་ཡོད་ཅིང་། འདིས་ཚོང་ཟོག་ཉོ་ཚོང་བྱེད་པར་ཐོད་བརྒལ་རང་བཞིན་གྱི་འཕུར་མཆོངས་ཆེན་པོ་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་བར་ནུས་པ་ཆེན་པོ་ཐོན་ཡོད་པ་དང་། དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་ནང་བོད་ལ་བལ་ཡུལ་ནས་ཐོན་པའི་ཊམ་ཁ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་སྐབས་དེ་དང་དེའི་དུས་སུ་བྱུང་བའི་བོད་ཀྱི་བླ་ཆེན་དང་མཁས་གྲུབ་དམ་པ་རྣམས་ཀྱི་རྣམ་ཐར་དང་། དེ་བཞིན་ཕྱི་རྒྱལ་མི་སྣ་བོད་ནང་རྒྱུ་མཚན་ཅི་རིགས་ལ་བསྙད་བཏགས་ནས་འགྲུལ་བཞུད་བྱེད་མཁན་ཚོའི་ལམ་ཡིག་ཁག་ནང་གསལ་པོར་འཁོད་ཡོད་དེ། འདིར་དཔེ་མཚོན་ཙམ་དུ་རེ་ཟུང་ཞུས་ན། ༸རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བརྒྱད་པ་འཇམ་དཔལ་རྒྱ་མཚོའི་ཡོངས་འཛིན་སྙིགས་དུས་ཀྱི་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་དཀའ་ཆེན་ཡེ་ཤེས་རྒྱལ་མཚན(༡༧༡༣-༡༧༩༣)གྱི་རྣམ་ཐར་ནང་“དེ་ནས་དབྱར་གནས་གྲོལ་ཏེ་ལྗོངས་རྒྱུ་བའི་ཉིན་གྲྭ་པ་འགའ་ཞིག་སྤྲོ་གསེང་ལ་ཕྱོགས་ཐག་རིང་སར་ཕེབས། བཞུགས་པ་རྣམས་ཀྱང་དེ་ཉིན་ཚོགས་ཆེན་དགེ་བསྐོས་གསར་པ་ཁྲི་འདོན་ཡིན་གཤིས་ཚང་མ་དགོངས་(དགོང་)ཇའི་ཚོགས་ལ་ཕེབས་པའི་སྐབས་ངེད་གཉིས་ཀྱིས་ཞག་གསུམ་རེ་ཙམ་འདེང་བའི་ཕྱེ་རེ་དང་།  ཇ་མར་ཕྲན་བུ།  ང་ལ་དངུལ་ཊཾ་དྲུག  པཎ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེས་གསོལ་རས་གནང་བའི་ཕྲུག་གཟན་ལེགས་པ་གཅིག་བཅས་ཡོད་པ་རྣམས་ཁྱེར་ནས་ཐོན་ཕྱིན།”^[41]ཞེས་གསལ་ཡོད་པ་དང་། ཡང་དེ་ལས་“བླ་མའི་སྐུ་མདུན་དུ་སླེབས་ནས་བསྙེན་རྫོགས་ཀྱི་སྟ་གོན་གྱིས་གསུངས་པ་ལ་གདིང་ལྷུང་གཉིས་ནི་བཀྲ་ཤིས་ལྷུན་པོ་ནས་ཁྱེར་ཡོད། སྣམ་སྦྱར་བྱིན་རླབས་ཆགས་ཙམ་ལ་ཊཾ་ཀ་གཉིས་སྤྲད་དེ་རྫོང་དཀར་ནས་ཉོས།”^[42]ཞེས་གསུངས་ཡོད། དེ་བཞིན་ཡང་ཁོང་གིས“རྗེ་བླ་མ་སྟོན་འཁོར་དང་ཆོས་གསན་པ་གོང་གསལ་ལ་དོ་དམ་ལས་བྱེད་དམིགས་བསལ་བསྐོས་ཏེ་ཉིན་ལྟར་ཇ་ཐུག་བརྒྱད་ཙམ་གྱི་བསྙེན་བཀུར་དང་། ཆོས་ཀྱི་མཇུག་ཏུ་རྗེ་བླ་མར་དངོས་འབྱོར་གྱི་མཆོད་སྤྲིན། འདུས་པར་ཁ་བཏགས་རེ་དང་དངུལ་བལ་ཊམ་རེའི་འགྱེད་བཅས་སྟབས།^[43]”ཞེས་གསལ་ཡོད།

དེ་བཞིན<<ལྕང་སྐྱ་རོལ་པའི་རྡོ་རྗེའི་(༡༧༡༧-༡༧༨༦) རྣམ་ཐར>>ལས། “ཕྱིར་ཕེབས་ལམ་དུ་ཤུག་གསེབ་ནས་སློང་མོ་བ་འདྲ་བ་གོས་ཀྱི་ཕྲག་པ་ཕུད་པའི་ཕུ་ཐུང་གཉིས་ཕྲག་པར་བཀལ་བ་ཞིག་བློ་(གློ་)བུར་དུ་ཐོན་བྱུང་བར། མཁན་ཆེན་རྡོ་རྗེ་འཆང་ནས་རྗེ་འདི་པ་ལ་བལ་ཊཾ་འདྲ་ཡོད་ན་བྱིན་ཅིག་གསུངས་པས། ཕྱག་གཡོག་ཚོ་ལ་ཊཾ་ཀ་ཨེ་ཡོད་བཀའ་འདྲི་གནང་བའི་བར་དེར་གར་སོང་ཆ་མེད་དུ་གྱུར།”^[44]ཞེས་གསུངས་ཡོད་པ་དང་། སྟོད་མངའ་རིས་སྤུ་ཧྲེང་ཁུལ་དུ་སྐུ་འཁྲུངས་པའི<<གྲུབ་དབང་སྦྱིན་པ་ནོར་བུའི་(༡༧༨༤-༡༨༤༧)རང་རྣམ>>ལས། དེར་དངུལ་ཀོང་ལུགས་མ་ཆེན་པོ་ཅིག་(གཅིག་)ཡོད་པ་རྗེ་བཙུན་གྱི་དྲུང་དུ་ཕུལ་ནས་སྨོན་ལམ་བཏབ། ཆུ་དབར་མཁན་ཆེན་ཡོན་ཏན་ལྷུན་གྲུབ་ལ་མཎྜལ་དངོས་པོ་སྐུ་གསུང་ཐུགས་རྟེན་གྱིས་མཚོན་ཊཾ་བརྒྱ་ཙམ་ཅིག་(ཞིག་)ཕུལ་ནས་བྱང་ཆུབ་སེམས་ཀྱི་གདམས་ངག་ཞུས་^[45]ཞེས་དང་། ཡང་དེ་ཉིད་ལས། དེ་ཉིན་བཀྲ་ཤིས་པའི་རྟགས་བསམ་གྱིས་མི་ཁྱབ་པ་དང་། འཇའ་ཚོན་གྱིས་འཁོར་ཡུག་འབྲེལ་ཞིང་རྟེན་འབྲེལ་བཟང་པོ་ཁྱད་དུ་འཕགས་པ་བྱུང་། དགའ་སྟོན་དུ་གྲྭ་བཙུན་སྟོང་ལ་དངུལ་སྲང་རེ་དང་། ཕྱོགས་མི་སྟོང་གསུམ་ཙམ་ལ་ཊཾ་རེ་རེ་འགྱེད་^[46]ཅེས་གསུངས་ཡོད། དེ་བཞིན་ཚེ་སྨོན་གླིང་སྐུ་ཕྲེང་དང་པོ་ངག་དབང་ཚུལ་ཁྲིམས(༡༧༢༡-༡༧༩༡) མཆོག་གི་རྣམ་ཐར་དང་། པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་དྲུག་པ་དང་བདུན་པའི་རྣམ་ཐར་སོགས་དུས་སྐབས་དེའི་ནང་བྱུང་བའི་གྲུབ་མཐའ་རིས་སུ་མ་མཆིས་པའི་བོད་ཀྱི་བླ་མའི་རྣམ་ཐར་ཁག་ལ་ལྷོད་ཀྱིས་མཇལ་ཚེ། དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་སྐབས་སུ་བོད་དབུས་གཙང་ས་ཁུལ་དུ་དིང་དུས་ཀྱི་དངུལ་གྱི་དོད་དུ་བལ་ཡུལ་ནས་ཐོན་པའི་བལ་ཊཾ་འགྲོ་རྒྱུག་དང་སྤྱོད་སྒོ་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་མཚོན་ཐུབ།

ད་དུང་། ད་ལྟ་སྐུ་འཚོ་ཞིང་བཞུགས་པ་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་མཆོག་གིས་བརྩམས་པའི<<བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཕྱོགས་བསྡུས། བོད་དང་བོད་མི།>>ཞེས་པའི་ནང་ལ་ཡང་“སྤྱི་ལོ་༡༧༥༠ ཕན་ཆད་དུ་གསེར་དངུལ་རྗེན་པ་སྲང་ལ་བཏེགས་ཏེ་དངོས་པོ་དང་། བཟའ་བཅའི་རིན་ཐང་སྤྲོད་ལེན་བྱེད་པ་དང་། དགེ་འདུན་པའི་སྐུ་ཡོན་དང་ལག་ཤེས་པའི་གླ་ཆར་འབྲུ་དང་རྟ་ཟོག་སོགས་རིན་ཐང་བརྩིས་ཏེ་སྤྲོད་སྲོལ་ཡོད་”^[47]ཅེས་དང་། ཡང་དཔེ་དེབ་འདི་ཉིད་ལས་“མི་དབང་ཕོ་ལྷ་བསོད་ནམས་སྟོབས་རྒྱས་ཀྱིས་ད་ལྟ་སྣར་ཐང་དུ་བཞུགས་པའི་བཀའ་བསྟན་རྣམ་གཉིས་ཤེལ་དཀར་དུ་པར་བརྐོའི་ལས་གྲྭ་འཛུགས་སྐབས་བལ་ཊམ་གནང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད།”^[48]ཅེས་གསུངས་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་དུས་མགོ་དང་དུས་མཇུག་ཏུ་བོད་དུ་ཆེད་དུ་སྐྱོད་མཁན་གྱི་ཕྱི་རྒྱལ་གྱི་མི་སྣ་ཁག་གསུམ་སྟེ།  ཕྱི་ལོ་༡༧༡༦ ལོར་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་བ་ཊ་སཱིའི་ཊ་རཱིའི(Desideri) དང་། ཕྱི་ལོ་༡༧༧༤ ལོར་ཨིན་ཇིའི་ཤར་རྒྱ་གར་ཚོང་དོན་ཚོགས་པའི་སྐུ་ཚབ་ཇཱོར་ཇཱི་བྷོ་གྷལ(George Bogle)དང་། དེ་རྗེས་ཕྱི་ལོ་༡༧༨༣ ལོར་སཱ་མུལ་ཊར་ནར་(Samuel Turner)བཅས་ཀྱི་བོད་བསྐྱོད་ཟིན་ཐོའི་ནང་ལ་ཡང་བལ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་དབར་གྱི་ཚོང་འབྲེལ་གྱི་གནས་བབ་དང་ཊམ་ཁའི་སྐོར་གསལ་པོར་འཁོད་ཡོད་པས་ཐུགས་སྣང་ཅན་ཚོས་ཁོང་ཅག་གི་འགྲུལ་བཞུད་ཟིན་ཐོ་དང་དཔྱད་རྩོམ་ཁག་ལ་སྤྱན་རས་གཡོ་བར་མཛོད་ཅིག་གུ།

མཇུག་བསྡུ་བའི་གཏམ།

བོད་ནི་རང་བྱུང་ཐོན་ཁུངས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པོ་ཡོད་པའི་གནའ་བོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་ཡིན་ཞིང་། གསེར་དངུལ་གཡུ་བྱུར་སོགས་རིན་པོ་ཆེ་སྣ་ཚོགས་ཐོན་སའི་ཡུལ་ལུང་ཡིད་དུ་འོང་བ་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། དཔལ་འབྱོར་གྱི་རྒྱབ་བརྟེན་དུ་གྱུར་བའི་གསེར་དངུལ་གྱི་ཐོན་ཁུངས་ཧ་ཅང་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པོ་ཡོད་པ་མ་ཟད། མི་ཆ་དང་ལག་རྩལ་གྱི་ཆ་ནས་ཀྱང་ཊམ་ཁ་གསར་བཟོ་བྱེད་རྒྱུའི་ནུས་པ་ཡོངས་རྫོགས་ཡོད་ན་ཡང་བོད་པ་ཚོས་ལོ་ངོ་ཉིས་བརྒྱ་ལྷག་ཙམ་གྱི་རིང་བོད་ནང་བལ་ཊམ་ཁོ་ན་འགྲོ་རྒྱུག་བྱས་པ་རེད། དེ་ནི་གཞན་གང་ཡང་མ་ཡིན་པར་རིགས་རུས་མཐོ་དམན་ལ་ལྟ་བའི་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་བསམ་བློའི་འདུ་ཤེས་དང་། དེ་ལས་བྱུང་བའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་དབང་གིས་བྱུང་བ་རེད་སྙམ། བོད་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གཞུང་རྒྱ་གར་འཕགས་ཡུལ་ལ་ཁུངས་གཏུགས་ཀྱི་ཡོད་པ་བཞིན། རིགས་རྒྱུད་ལ་ལྟ་བའི་སྲོལ་ངན་ཞིག་ཀྱང་རྒྱ་གར་འཕགས་ཡུལ་ནས་བོད་རིགས་ས་ཁུལ་དུ་ཁྱབ་ནས་ཡོད་པ་མ་ཟད། ལྷག་པར་དུ་བོད་དབུས་གཙང་གི་ས་ཁུལ་ནི་ས་ཆའི་ཆགས་བབ་ཀྱི་དབང་གིས་རྒྱ་གར་དང་ཐག་ཉེ་བའི་ཡོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་འཕགས་ཡུལ་དུ་སྐྱོད་མཁན་གྱི་སྔོན་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་ཡང་ཕལ་ཆེ་བ་དབུས་གཙང་གི་ས་ཁུལ་ནས་བྱུང་ཞིང་། རིགས་རྒྱུད་མཐོ་དམན་ལ་ལྟ་བའི་སྲོལ་ངན་དེ་མདོ་སྟོད་སྨད་གཉིས་དང་བསྡུར་ན་དབུས་གཙང་ནང་ཤུགས་ཆེ་བ་ཡོད།

རྒྱང་འཁོར་ཚེ་ཕུན་གྱིས་བརྩམས་པའི<<བོད་ཀྱི་མངས་སྲོལ་རིག་གནས་ཀྱི་གནད་དོན་འགའ་ཞིག་གླེང་བ>>ཞེས་པའི་དཔེ་དེབ་ནང་། “བོད་ལྗོངས་ཀྱི་ས་ཁུལ་མང་པོ་ཞིག་ཏུ་མི་ལ་རིགས་རུས་མཐོ་དམན་མཆོག་ཞན་གྱི་དབྱེ་བ་ཕྱེ་སྟེ་མགར་བ་དང་། རྟོག་ལྡན། བཤན་པ་སོགས་རིགས་རུས་དམན་པར་འཛིན་པ་དང་། ཡུལ་ཉུང་ཤས་སུ་ཤིང་བཟོ་བ་དང་། འཐག་ལས། མཉེད་ལས། རྫ་བཟོ་སོགས་ཀྱི་ལས་རིགས་ལ་འཇུག་མཁན་རྣམས་ཀྱང་དམན་པར་བརྩིས་ཏེ་བཙོག་ལྟ་མཐོང་ཆུང་གིས་དེ་རྣམས་དང་གཉེན་འབྲེལ་མི་བྱེད་པ་དང་། ཟས་གོས་ལུས་གསུམ་བསྲེ་མི་ཆོག་པ། ཐ་ན་ཡུལ་འགའ་ཤས་སུ་རིགས་དམན་པ་རྣམས་ཀྱི་གྲིབ་གཟུགས་ཀྱང་མི་ཕོག་པར་བྱེད་པ་དང་། རིགས་དམན་པ་རྣམས་ལྷགས་ཕྱོགས་སུ་སྡོད་མི་ཆོག་པ་སོགས་ཡོད”^[49]ཅེས་གསལ་ཡོད་པ་བཞིན་དབུས་གཙང་ཁུལ་དུ་མགར་བ་ལ་རིགས་ཞན་པར་བརྩིས་ནས་མཐོང་ཆུང་དང་དམའ་འབེབས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། འོ་ན་གསེར་བཟོ་བ་དང་དངུལ་བཟོ་བ་ཚོར་མཐོང་ཆེན་པོ་དང་རིགས་མཐོན་པོར་བརྩི་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་གང་ཡིན་ནམ་ཞེ་ན། དེ་ནི་ཆོས་ཕྱོགས་དང་འབྲེེལ་བའི་ཆ་ནས་ཡིན་པར་སྙམ་སྟེ། བོད་མིའི་བསམ་བློའི་ནང་ཆོས་ཕྱོགས་དང་འབྲེལ་བའི་ཕྱག་ལས་གནང་མཁན་ཚོར་ཧ་ཅང་མཐོང་ཆེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་ཅིང་། ཁོ་ཚོས་སངས་རྒྱས་བྱང་སེམས་ཀྱི་སྐུ་འདྲ་བཞེངས་པ་དང་། མཆོད་ཀོང་དང་། ཏིང་སོགས་མཆོད་ཆས་བཟོ་བཞེངས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པས་རེད། དཔེར་ན་ལྷ་སའི་ཕོ་བྲང་པོ་ཏ་ལའི་གཤམ་དུ་ཡོད་པའི་ཞོལ་འདོད་དཔལ^[50]ཞེས་པའི་ལས་ཁུངས་དེ་ནི་བཟོ་སྐྲུན་ལས་རིགས་ཀྱི་ལས་ཁུངས་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་ན་ཡང་། ཞོལ་འདོད་དཔལ་གྱི་འགན་འཛིན་ཡང་བོད་གཞུང་གི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དཀྱིལ་འཁོར་ཁྲོད་དྲུང་ཏོག་གི་གོ་གནས་མ་གཏོགས་སྤྲོད་ཀྱི་མེད་པ་དེས་ཅི་ཞིག་མཚོན་ནམ་ཞེ་ན། བོད་དབུས་གཙང་ཁུལ་གྱི་བོད་རིགས་ཚོས་མདའ་གྲི་མདུང་གསུམ་དང་། ལྕགས་ཐབ་སོགས་བཟོ་མཁན་གྱི་མགར་བར་རིགས་ཀྱི་ལྟ་སྟངས་ཧ་ཅང་ཞན་པོ་ཡོད་པ་དང་། མགར་བར་མཐོང་ཆུང་དང་རིགས་རྒྱུད་ཞན་པའི་ལྟ་སྟངས་དེའི་དབང་གིས་བྱུང་བ་རེད་སྙམ་ལ། དུས་ད་ལྟ་ཡང་བོད་དབུས་གཙང་ས་ཁུལ་དུ་མགར་བར་རིགས་དམན་པར་བརྩི་བའི་བསམ་བློའི་འདུ་ཤེས་མ་ཡལ་བར་སྔོན་གྱི་བག་ཆགས་མཐུག་པོ་མུ་མཐུད་གནས་ཡོད་པ་འདིས་མཚོན་ཐུབ་བོ། །

བོད་ཡིག་གི་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

[1] འཕགས་པའི་ཡུལ་གྱི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ་ལེགས་བཤད་ཟླ་འོད་གསར་པ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ།། སྨད་ཆ། ཐུབ་བསྟན་མཆོག་སྒྲུབ། ལྡི་ལི་བོད་ཁང་། ༢༠༠༣

[2] ལྕང་སྐྱ་རོལ་པའི་རྡོ་རྗེའི་རྣམ་ཐར།  ཐུའུ་བཀྭན་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མས་མཛད། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༨༩

[3] དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ།  སྟོད་ཆ།   འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ།  ཝཱཎ་བཛྲ་བིདྱཱ་དཔེ་མཛོད་ཁང་།  ༢༠༠༢

[4] བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག ༡༩༩༥ ལོའི་འདོན་ཐེངས་གཉིས་པ། བོད་ཀྱི་སྒོར་མོའི་སྐོར་གྱི་གནས་ཚུལ་འགའ་ངོ་སྤྲོད། སེང་གཤོང་རྡོ་རྗེ་གཅོད་པ།

[5] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཕྱོགས་བསྡུས།   བོད་དང་བོད་མི།   ཨ་ཙརྱ་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་།  དྷི་ལི།   ༡༩༨༠

[6] བོད་ཀྱི་དམངས་སྲོལ་རིག་གནས་ཀྱི་གནད་དོན་འགའ་ཞིག་གླེང་བ། རྒྱང་འཁོར་ཚེ་ཕུན། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༥

[7] བལ་ཡུལ་གྱི་གནས་བཤད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། ཞྭ་དམར་དྲུག་པ་ཆོས་ཀྱི་དབང་ཕྱུག སི་ཏུ་ཆོས་ཀྱི་འབྱུང་གནས། ཁམས་སྤྲུལ་བསྟན་འཛིན་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཝཱ་ཎ་བཛྲ་བིདྱཱ་དཔེ་མཛོད་ཁང་། འདོན་ལོ་མི་གསལ།

[8] བོད་ཀྱི་གསེར་དངུལ་ཊམ་ཀ་དང་། ཤོག་དངུལ་བཅས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ས་བོན། ཞྭ་སྒབ་པ་དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན། ཟ་མ་ཏོག ལྡི་ལི་བོད་ཁང་གི་རྒྱུན་ལྡན་དེབ་ཕྲེང་། པུསྟཀ ༡ ཕྱི་ལོ་མི་གསལ།

[9]བོད་ཊམ་གྱི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ། ལྕ་ཞབས་ཐུབ་བསྟན་ཀུན་དགའ། ཟ་མ་ཏོག ལྡི་ལི་བོད་ཁང་གི་རྒྱུན་ལྡན་དེབ་ཕྲེང་། པུསྟཀ ༡༠ ༢༠༡༤

[10]ཡོངས་འཛིན་ཡེ་ཤེས་རྒྱལ་མཚན་གྱི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ།། པོད། ༣༢ དཔལ་བརྩེགས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་ནས་བསྒྲིགས།   ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  ༢༠༡༡

[11]སུམ་ལྡན་རྡོ་རྗེ་འཛིན་པ་སྦས་པའི་རྣལ་འབྱོར་ཆེན་པོ་སྦྱིན་པ་ནོར་བུའི་རྣམ་པར་ཐར་པ་བྱང་ཆུབ་ལམ་རྒྱན་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ།། གྲུབ་དབང་སྦྱིན་པ་ནོར་བུ་སོགས། སེར་གཙུག་ནང་བསྟན་དཔེ་རྙིང་འཚོལ་བསྡུ་ཕྱོགས་སྒྲིག་ཁང་། ༢༠༠༩

[12] ལྷ་སའི་དངོས་བྱུང་བདེན་དཔང་། རྣམ་གྲྭ་ཐུབ་བསྟན་ཡར་འཕེལ། རྒྱལ་ས་ལྷ་སའི་མཐུན་གྲོགས་ནས་དཔར་བསྐྲུན་དང་འགྲེམས་སྤེལ་ཞུས། ༢༠༠༩

[13] བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་བྱུང་འཕེལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས། དོན་གྲུབ་དབང་འབུམ། ལྷ་མགོན་གྱིས་བསྒྱུར། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༩

ཨིན་ཡིག་གི་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།

[1] Bhadra Ratna Bajracharya. Bahadur Shah: The Regent of Nepal, Anmol Publications, New Delhi1992

[2] Colonel William Kirkpatrick. An account of Kingdom of Nepal, Asian Publication Services 1811

[3] E.H.Walsh. The coinage of Nepal, Indological Book House, Delhi 1973

[4] Devi Prasad Lamsal. Nepali-Bhasa Choronology. Edited Part II, Rastri Pustakelaya 1981

[5] Gajendra Mani Pradhan. Transit of land-locked countries and Nepal, New Delhi 1990

[6] Lakshman B. Hamal. Economic History of Nepal Published by Mrs. S. G. Kendadamath. Varanasi 1994

[7] Lallanji Gopal and Thakur Prasad Verma. Studies in the History and culture of Nepal Bharati Parkashan, Varanasi 1977

[8] Niranjan Bhattarai. Nepal and China (A historical perspective) Published by Adroit Publishers. New Delhi 2010

[9] Prem R. Uprety. Nepal Tibet Relations 1850-1930 Published by Puga Nara, Kathmandu, Nepal 1980

དཔྱད་ཡིག་དང་ཞབས་མཆན། 

^[1] སྔོན་ཆད་དངུལ་གྱི་དོད་དུ་འགྲོན་བུ་བེད་སྤྱོད་གཏོང་སྲོལ་ཡོད་པ་གསལ་པོ་ཡིན་སྟེ། ས་འོག་ནས་ཐོན་པའི་གནའ་རྫས་རྙིང་པའི་ཁོངས་སུ་གསེར་དངུལ་གྱི་འགྲོན་བུ་ཐོན་པ་དང་། དེ་བཞིན་ལོ་ཆེན་རིན་ཆེན་བཟང་པོའི་རྣམ་ཐར་ནང་ལ་ཡང་ཁོང་གིས་འགྲོན་བུ་དྲུག་བརྒྱ་འཁྱེར་ནས་ཁ་ཆེར་ཆོས་ཞུ་བར་ཕྱིན་ཞེས་འཁོད་ཡོད་པའོ།།

^[2] འཕགས་པའི་ཡུལ་གྱི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ་ལེགས་བཤད་ཟླ་འོད་གསར་པ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ།། སྨད་ཆ། ཐུབ་བསྟན་མཆོག་སྒྲུབ། ལྡི་ལི་བོད་ཁང་། ༢༠༠༣ ཤོག་གྲངས་༡༡ ན་གསལ།

^[3] བོད་ཊམ་གྱི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ། ལྕ་ཞབས་ཐུབ་བསྟན་ཀུན་དགའ། ཟ་མ་ཏོག ལྡི་ལི་བོད་ཁང་གི་རྒྱུན་ལྡན་དེབ་ཕྲེང་། པུསྟཀ ༡༠ ༢༠༡༤ ཤོག་གྲངས་༥༡ན་གསལ།

^[4] གོང་མཚུངས་ཤོག་གྲངས་༥༢ན་གསལ།

^[5] སྲིད་བསྐྱངས་ལོ(༦༣༥-༦༥༤)བར་ཡིན།

^[6] སྲིད་བསྐྱངས་ལོ་(༡༥༥༠-༡༥༧༠)བར་ཡིན།

^[7] Lakshman B. Hamal. Economic History of Nepal, Published Mrs. S. G. Kendadamath. Varanasi 1994   P. 162

^[8] Lallanji Gopal & Thakur Prasad Verma. Studies in the History and culture of Nepal, Bharati Parkashan, Varanasi 1977  PP. 31-39

^[9] Ibid, P. 39

^[10]  E.H.Walsh. The coinage of Nepal, Indological Book House, Delhi 1973  P. iv

^[11] Ibid, P. xvi

^[12] Ibid, P. 5

^[13] Ibid, P. xvii

^[14] Gunanka

^[15] Vaisravana

^[16] Amsu-Varman

^[17] Jisnu Gupta

^[18] Pasupati

^[19] E.H.Walsh. The coinage of Nepal, Indological Book House, Delhi 1973  PP. 12-15

^[20] ཕྱི་ལོ་༡༦༤༥ལོར་བྱུང་བའི་བལ་བོད་དམག་འཁྲུག་དང་སྐབས་དེའི་ཆིངས་ཡིག་གི་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ། གཙང་སྨྱོན་འཇམ་དབྱངས་དོན་གྲུབ། བོད་ཀྱི་སྲིད་བྱུས་ཉམས་ཞིབ་དུས་དེབ།  དྷ་རམ་ས་ལ། སྤྱིའི་འདོན་ཐེངས་དགུ་པ།  ༢༠༢༢ ཤོག་གྲངས་ ༤༧-༦༥ བར་གསལ།

^[21] Ibid,  P. 17

^[22] བྷག་དྷ་ཀོན(Bhadgoan)ལ་མིང་གཞན་བྷག་ཏར་པུར(Bhaktapur)ཞེས་བརྗོད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་། བོད་རང་གི་ཡིག་རྙིང་རྣམས་སུ་ཁོ་ཁོམ་ཟེར་གྱི་ཡོད།

^[23] པཱ་ཏན(Patan) ལ་མིང་གཞན་ལཱ་ལི་ཏ་པུར(Lalitpur) ཞེས་བརྗོད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་། བོད་རང་གི་ཡིག་རྙིང་རྣམས་སུ་ཡེ་རང་ཟེར་གྱི་ཡོད།

^[24] ཀ་ཐ་ན་གྲུར(Kathamnndu) མིང་གཞན་ཀན་ཏི་པུར(Kantipur) བརྗོད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་། བོད་རང་གི་ཡིག་རྙིང་རྣམས་སུ་ཡམ་བུ་ཟེར་གྱི་ཡོད།

^[25] Lakshman B. Hamal & Mrs. S. G. Kendadamath. Economic History of Nepal, Varanasi 1994   P. 162

^[26] དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ།   སྟོད་ཆ།   འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ།  ཝཱཎ་བཛྲ་བིདྱཱ་དཔེ་མཛོད་ཁང་།  ༢༠༠༢  ཤོག་གྲངས་༣༡༧ ན་གསལ།

^[27] གོང་མཚུངས། ཤོག་གྲངས་༣༩༠ ན་གསལ།

^[28] There is gold in Lhasa but my ear is without gold ornaments.

^[29] Gajendra Mani Pradhan. Transit of land-locked countries and Nepal, New Delhi 1990 P. 110

^[30]  Colonel William Kirkpatrick. An account of Kingdom of Nepal, Asian Publication Services 1811 P. 211

^[31] Equivalent 11.67 grams)

^[32] Lakshman B. hamal Economic History of Nepal, Published by Mrs. S. G. Kendadamath. Varanasi 1994   P. 90

^[33] 中國評圖說會考396 頁

^[34]  Prem R. Uprety. Nepal Tibet Relations 1850-1930. Puga Nara, Kathmandu, Nepal 1980  P. 26

^[35] Lakshman B. Hamal Economic History of Nepal, Published by Mrs. S. G. Kendadamath.Varanasi.1994   P. 140

^[36] Bhadra Ratna Bajracharya. Bahadur Shah: The Regent of Nepal, Anmol Publications, New Delhi1992  P. 223

^[37] Edited by Devi Prasad Lamsal. Nepali-Bhasa Choronoligy. Part II, Rastri Pustakelaya 1981 P. 83

^[38] བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག  ༡༩༩༥ ལོའི་འདོན་ཐེངས་གཉིས་པ། ཤོག་གྲངས་ ༤༤ ན་གསལ། བོད་ཀྱི་སྒོར་མོའི་སྐོར་གྱི་གནས་ཚུལ་འགའ་ངོ་སྤྲོད། སེང་གཤོང་རྡོ་རྗེ་གཅོད་པ།

^[39] གོང་མཚུངས་ཤོག་གྲངས་ ༤༥ ན་གསལ།

^[40] Niranjan Bhattarai, Nepal and China. (A historical perspective) Published by Adroit Publishers. New Delhi 2010 P. 92

^[41] ཡོངས་འཛིན་ཡེ་ཤེས་རྒྱལ་མཚན་གྱི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ།། པོད། ༣༢ དཔལ་བརྩེགས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་ནས་བསྒྲིགས།   ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།   ༢༠༡༡  ཤོག་གྲངས་ ༢༦ ན་གསལ།

^[42] གོང་མཚུངས་ཤོག་གྲངས་ ༢༨ ན་གསལ།

^[43] གོང་མཚུངས་ཤོག་གྲངས་༡༩༥ ན་གསལ།

^[44] ལྕང་སྐྱ་རོལ་པའི་རྡོ་རྗེའི་རྣམ་ཐར།  ཐུའུ་བཀྭན་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མས་མཛད།  ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།  ༡༩༨༩  ཤོག་གྲངས་༡༧༡ན་གསལ།

^[45] སུམ་ལྡན་རྡོ་རྗེ་འཛིན་པ་སྦས་པའི་རྣལ་འབྱོར་ཆེན་པོ་སྦྱིན་པ་ནོར་བུའི་རྣམ་པར་ཐར་པ་བྱང་ཆུབ་ལམ་རྒྱན་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ།། གྲུབ་དབང་སྦྱིན་པ་ནོར་བུ་སོགས། སེར་གཙུག་ནང་བསྟན་དཔེ་རྙིང་འཚོལ་བསྡུ་ཕྱོགས་སྒྲིག་ཁང་ནས་བསྐྲུན། ༢༠༠༩ ཤོག་གྲངས་༣༩ན་གསལ།

^[46] གོང་མཚུངས་ཤོག་གྲངས་༩༠ན་གསལ།

^[47] བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཕྱོགས་བསྡུས།   བོད་དང་བོད་མི།    ཨ་ཙརྱ་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་།    དྷི་ལི།   ༡༩༨༠  ཤོག་གྲངས་༦༨ན་གསལ།

^[48] གོང་མཚུངས་ཤོག་གྲངས་༦༨ ན་གསལ།

^[49] བོད་ཀྱི་དམངས་སྲོལ་རིག་གནས་ཀྱི་གནད་དོན་འགའ་ཞིག་གླེང་བ། རྒྱང་འཁོར་ཚེ་ཕུན། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༥ ཤོག་གྲངས་༥ན་གསལ།

^[50] ཞོལ་འདོད་དཔལ་གྱི་མིང་རྒྱས་པར་ཞོལ་འདོད་འཇོའི་དཔལ་འཁྱིལ་ཞེས་འབོད་ཅིང་། ལྷ་སའི་ཞོལ་གྱི་ནུབ་ངོས་ལྕགས་རིའི་ཕྱིར་གནས་ཡོད་པ་དང་། དེ་ནི་བོད་གཞུང་གི་གསེར་དངུལ་ཟངས་ལྕགས་དང་ཤིང་ཆས་སོགས་ཀྱི་ལག་ཤེས་དངོས་རྫས་ཀྱི་བཟོ་གྲྭ་གཙོ་བོ་ཞིག་ཡིན། དེར་གསེར་བཟོ་དང་། དངུལ་བཟོ། ལྕགས་བཟོ། ཟངས་བཟོ། ཚགས་པ། ལུགས་པ། ཤིང་བཟོ་བ་བཅས་ཆ་ཚང་ཡོད། གཞུང་ལ་གསེར་དངུལ་དང་ལྕགས་རིགས་སོགས་དགོས་མཁོ་ཅི་འདྲ་དགོས་ཀྱང་ཚང་མ་དེ་ནས་འདོན་གནང་གི་ཡོད་ལ། དེར་བཟོ་རྩལ་ལག་ཤེས་མཁས་པ་བརྒྱ་ལྷག་ཙམ་ཡོད་པ་དེ་དག་ནི་པོ་ཏཱ་ལ་དང་། བོད་གཞུང་བཀའ་ཤག་སོགས་ལ་མཁོ་བའི་མཆོད་པའི་ཡོ་བྱད་དང་། དེ་མིན་གྱི་དགོས་མཁོ་རྣམས་བཟོ་སྐྲུན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་ཅིང་། དེ་སྔ་འདིར་རིམ་པ་དྲུག་པའི་རྩེ་དྲུང་གཉིས་ཀྱིས་དོ་དམ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། བཟོ་གྲྭ་འདི་ནི་༸རྒྱལ་མཆོག་སྐུ་ཕྲེང་བདུན་པ་བསྐལ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་མཆོག་ནས་ཕྱི་ལོ་༡༧༥༤ལོར་རྩེ་སློབ་གྲྭ་གསར་འཛུགས་གནང་བ་དང་དུས་མཚུངས་སུ། རྩེ་པོ་ཏཱ་ལའི་གཤམ་འོག་གི་ཞོལ་དུ་སྐུ་བརྙན་འབྲི་བཞེངས་དང་མཆོད་ཆས་སྣེ་མང་འཚེམ་བཟོ་བྱེད་ཆེད་དངོས་སུ་གསར་འཛུགས་གནང་བ་ཞིག་རེད་ཅེས་རྣམ་གྲྭ་ཐུབ་བསྟན་ཡར་འཕེལ་ལགས་ཀྱིས་བརྩམས་གནང་བའི་<<ལྷ་སའི་དངོས་བྱུང་བདེན་དཔང་>>ཞེས་པའི་ཕྱག་དེབ་ཀྱི་ཤོག་གྲངས་༢༩༡ནང་གསལ་བས་ཞིབ་ཕྲ་གཟིགས་འདོད་ན་དཔེ་དེབ་དེར་གཟིགས་པར་ཞུ།

– – – – –