ནང་དོན་གནད་བསྡུས། བདག་གི་དཔྱད་རྩོམ་འདི་ལ་དམིགས་པ་གཉིས་ཏེ། རང་ཅག་མི་རབས་རྗེས་མས་བློ་སེམས་གཅིག་ལ་སྤུང་ནས་མི་རིགས་སོ་སོའི་རིག་གནས་ངོ་མ་དེ་རྒྱུན་འཛིན་དང་གཅེས་སྐྱོང་ངེས་པར་དུ་སྣང་དགོས་པ་ལས་སྣང་མེད་དུ་གཏོང་མི་རུང་བའི་སྐུལ་མ་དང་། གཉིས་ནས་བདག་གི་དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་ནང་བརྗོད་པར་འདོད་པའི་གནད་དོན་དངོས་ནི་ཤར་ཕྱོགས་པའི་ཟློས་གར་གྱི་རྩོམ་རིག་འདིའི་ཁྱད་ཆོས་དང་བྱེ་བྲག་བོད་རང་གི་རྩོམ་རིག་རིག་གནས་ཁྲོད་དུ་གལ་གནད་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བའི་རིག་གནས་ཅིག་ཡིན་པ་འདི་མཁྱེན་དགོས་པ་དང་། བོད་དང་རྒྱ་དཀར་ནག་གཉིས་བར་གྱི་རིག་གནས་ཕུན་ཚུན་ལ་རིག་གནས་དང་རིག་གཞུང་གི་འབྲེལ་བ་མི་ལོ་སྟོང་ཕྲག་ཡར་སྔོན་ནས་བྱུང་ཡོད་གསལ་སྟོན་དང་། དུས་དེང་སང་ཡིན་ནའང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དབང་གིས་མ་གཏོགས་རིག་གནས་རིག་གཞུང་གི་འབྲེལ་ལམ་སྔོན་མ་བཞིན་དངོས་རྒྱུ་ཡིས་འབྲེལ་བ་མེད་མོད་རྒྱུ་རྒྱུད་འབྲེལ་མ་ཆད་མི་ཤེས། འདིར་བྱེ་བྲག་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་ཕན་ཚུན་རིག་གནས་དང་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཐུན་མིན་ཅན་གང་དང་གང་ཡོད་མེད་འདི་ང་ཚོས་ངེས་པར་དུ་རྟོགས་དགོས་པ་གལ་གནད་དུ་མཐོང་། དེ་བཞིན་རང་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་དང་རིག་གཞུང་དྭངས་མ་དེ་ངོས་མི་འཕྲོས་པར་ལུས་ན་ཡིད་སྐྱོ་བའི་གནས་ལས་ཅང་མ་འདས།
གནད་ཚིག རྩོམ་རིག ཟློས་གར། སྒྱུ་རྩལ། ཉམས་འགྱུར།
སྔོན་གླེང་།
དུས་རབས་གསར་པ་ནི་རིག་གནས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་འོད་གསེར་རབ་ཏུ་འཕྲོ་བའི་དུས་རབས་གསར་པ་ཞིག་ཏུ་སྣང་མོད། ཕྱོགས་གཞན་ནས་བལྟ་ན།ཡང་དུས་རབས་གསར་བ་འདི་ནི་མེས་པོས་བཞག་པས་རིག་གནས་གཞི་མའམ་སྲོལ་རྒྱུན་རིག་གནས་མི་ཉུང་བ་ཞིག་རིག་རིག་མཐོང་མཐོང་དུ་ས་འོག་ཏུ་སྦད་ནས་འགྲོ་ཐུབ་པའི་དུས་ངན་ཞིག་ཡང་ཡིན། དོན་དངོས་དེང་སང་མི་རེའི་སྣང་ཡུལ་དུ་མཚུངས་ན། རིག་གནས་ཀྱི་ངོ་བོ་ནི་ཕྱིའི་པག་པ་ཙམ་ལས་མི་རིགས་སོ་སོའི་མེས་པོ་རྣམས་ཀྱི་ཟུང་ཁྲག་ལས་འདྲེས་ཡོང་བའི་རིག་གནས་དྭངས་གཙང་ཅན་དུ་མི་ལྟ་བས་རིག་གནས་ལ་སྣང་ཆུང་དང་སློབ་གཉེར་མི་གནང་བ། གཉིས་ནས་མི་རིགས་ཀྱི་ངོ་བོ་མཚོན་པའི་རིག་གནས་སྣལ་མའི་ཆ་དེ་ནི་སྣང་ཚུལ་ཙམ་དུ་གནས་པ་ལས་གནས་ཚུལ་དུ་སྔོན་མ་བཞིན་བརྟན་པོར་གནས་མེད།
རྩོམ་རིག་ནི་ལྷ་ཡི་ལེགས་སྐྱེས་ཡིན་ཟེར་བ་དང་། ཡང་རྩོམ་རིག་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཚོ་བའི་ཚུང་སྣང་ཡིན་ཟེར་བ། དེ་བཞིན་མིང་ཚིག་ཡི་གེ་གསུམ་ཚོགས་ནས་བརྗོད་བྱའི་དོན་སྟོན་པའི་རྣམ་པ་ཅན་ཞིག་ཡིན་ཟེར་བ་སོགས་མང་ངོ་། ། དེ་ལས་སྔ་མ་ནི་སེམས་གཙོ་སྨྲ་བའི་བཤད་སྟངས་ཡིན་ལ། བར་མ་དེ་རྩོམ་གཞུང་ག་གེ་མོ་ལས་བྱུང་བའི་བཤད་སྟངས་དང་། ཕྱི་མ་ནི་བརྡ་སྤྲོད་གཞིར་བཞག་གིས་འགྲེལ་བརྗོད་བྱེད་སྟངས་ཡིན་ནོ། བརྗོད་སྙིང་གཙོ་བོ་ནི་རྩོམ་རིག་ཅེས་པའི་ཐ་སྙད་རྐྱང་བ་འདི་ཉིས་མི་རིགས་སོ་སོའི་སྐད་དོད་གང་ཡིན་མིན་དང་།བྱེ་བྲག་བོད་རང་གིས་ངོ་བོ་བཞག་ལུགས། དེ་ནས་ཤར་ཕྱོགས་པའི་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་ལ་ཡང་བརྗོད་བྱ་རྗོད་བྱེད།མཛེས་ཆོས་དང་སྒྱུ་རྩལ་ཁྱད་ཆོས་གང་ཡོད་མེད་གླེང་རྒྱུ། དེ་བཞིན་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་ཕན་ཚུན་ནང་དོན་གྱི་ཆ་མི་འདྲ་བ་གང་ཡོད་མེད་དང་། གཞན་ཡང་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཆ་ལ་ཁྱད་པར་གང་ཡོད་མེད། ལྷག་པར་དུ་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཕན་ནུས་ཅི་ཙམ་བྱུང་མིན་བཅས་དོན་ཚན་གཙོ་ཆེ་བ་བཞིའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱ་རྒྱུ་ཡིན། རྒྱུ་མཚན་གཙོ་ནི། མི་རིགས་སོ་སོའི་རྩོམ་རིག་གི་ཚིག་འབྲུ་རེ་རེའི་བར་ནས་རང་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གཞུང་དང་གཤིས་བཟང་ཕྱིར་སྟོན་བྱེད་པ་འདི་ནི་རྩོམ་པ་པོ་རང་ལ་དབང་བའི་ཐུན་མིན་གྱི་སྒྱུ་རྩལ་རེད། འདི་ནི་རྩོམ་པ་པོ་རང་ཉིད་ཀྱི་མི་གཤིས་དང་མི་རིགས་དང་རིག་གནས་ལ་འཛིན་པའི་བཅོས་མིན་གྱི་དུང་བ་ཅི་ལ་མིན།
ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་ངོ་བོ་བཤད་པ།
འཇིག་རྟེན་ན་ངོ་བོ་དང་ལོ་རྒྱུས་མེད་པའི་ཤེས་བྱ་ཞིག་གཏན་ནས་མེད་མི་སྲིད་པ་མཁྱེན་ལྡན་ཀུན་གྱིས་མི་ཤེས་པ་མི་སྲིད་མོད། རང་ཉིད་ལས་དང་པོ་བས་གནད་དོན་འདི་གལ་ཆེན་དུ་མཐོང་ནས་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་གི་ངོ་བོ་དང་དེ་བཞིན་རྒྱབ་ལྗོངས་འཕེལ་རིམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་ལ་མདོར་ཙམ་བཤད་འདོད་བྱུང་། རྒྱུ་མཚན་གཙོ་ནི་གནད་དོན་འདི་ཀློག་པ་ཀུན་གྱིས་ངེས་པར་དུ་རྟོགས་དགོས་པའི་གནད་དོན་དུ་མཐོང་ནས་བདག་གི་དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་ཐོག་མར་ཀླད་ཀྱི་དོན་དུ་བཤད་ཡོད། དེ་ཡང་ཟློས་གར་ནི་སྒྱུ་རྩལ་དུ་མས་འདུས་གྲུབ་ཀྱི་རིག་པའི་གནས་ཤིག་ཡིན་པ་ངས་མ་བཤད་ཀྱང་ཤེས་ལྡན་པ་ཀུན་གྱིས་འདི་ལྟར་ངོས་འཛིན་གནང་མོད་རེད། དེ་ན་འདི་འདྲ་བའི་སྒྱུ་རྩལ་རབ་ཏུ་ཕྱུག་པའི་རྩོམ་རིག་འདི་ལ་ཐ་སྙད་ཀྱི་ངོ་བོ་དང་ནང་དོན་གྱི་ངོ་བོ་བཅས་པ་རྣམ་པ་གཉིས་སུ་འབྱེད་ནས་གླེང་ན་གོ་སླ་བར་ཡོང་སྙམ། ཐོག་མར་བརྗོད་བྱ་དངོས་ལ་མ་བཞུག་སྔོན་ལ་ཐ་སྙད་ལ་མི་རྨོངས་པའི་ཆེད་ཐ་སྙད་གྲུབ་ཚུལ་དང་དེ་ནས་འཇུག་ཡུལ་གང་ཡོད་མེད། བྱེད་ལས་གང་ཡོད་བཅས་པ་གསལ་བར་རྟོགས་དགོས། འདིར་འགྲེལ་བྱའི་ཚིག་ལ་འབབ་ན། ཟློས་གར་རམ་ཟློས་གར་རྩོམ་ཡིག་ཅེས་པ་འདི་ཡིན་པས། ཐ་སྙད་འདི་རང་ག་བ་ཞིག་གཏན་ནས་མིན་སྟེ། སྟོད་རྒྱ་གར་གྱི་རིག་གནད་ཁྲོད་འདི་ནི་རིག་བྱེད་ལྔ་པ་སྟེ། རིག་བྱེད་གཞན་བཞི་པོའི་སྙིང་བུ་ལས་གྲུབ་པ་གང་ཞིག་རྣམ་གྲངས་ལྡན་པའི་རིག་པའི་གནད་དུ་མ་ཚོགས་པའི་མཛོད་ལྟ་བུ་ངོས་འཛིན། སྟོད་རྒྱ་གར་ལེགས་སྦྱར་ལྷའི་སྐད་དུ་ཟློར་གར་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདིའི་སྐད་དོད་ནི་न।टयདང་།ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་ལ(नाट्य शास्त्र) ཞེས་འདོད། ཚིག་འདི་ཚིག་ཁྱིམ་གཉིས་ནས་གྲུབ་ཡོད་པ་དཔེར་ན། नट ཟེར་བ་དང་།ནཱཊ་ཞེས་act ཡང་ན། represent ཞེས་པའི་དོན་ཡིན་པར་གསལ། དང་པོའི་དོན་ནི་ཟློས་གར་འཁྲབ་པ། ལད་ཟློས་བྱེད་པ། གཉིས་པ། མཚོན་པའམ་རྣམ་པར་མངོན་པ། ངོ་ཚབ་བྱེད་པ།[1] ཤར་ཕྱོགས་རྩོམ་རིག་ཁྲོད་རྒྱ་གར་ནི་ཟློས་གར་དང་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་ཆེས་དར་སྔ་ཤོས་ཀྱི་མི་རིགས་ཤིག་ཏུ་འདོད། དེ་ཡང་དེང་སང་གི་རྩོམ་རིག་ལོ་རྒྱུས་ཁག་དང་ཞིབ་འཇུག་པས་ཡོངས་གྲགས་ལྟར་ན། ཡི་ཤུ་མ་འཁྲུངས་སྔོན་གྱི་ལོ་༢༠༠་ནས་ཡི་ཤུ་འདས་རྗེས་ཀྱི་ལོ་༢༠༠ བར་ཙམ་ལ་བསྟན་བཅོས་འདི་ལེགས་པར་སྒྲུབ་ཡོད་པར་འདོད་མོད། ཟློས་གར་ནི་དེའི་གོང་ལོ་ཡི་ཤུ་མ་འཁྲུངས་པའི་ལོ་༥༠༠སྔོན་ནས་ཁོང་འདས་པའི་ལོ་༥༠༠བར་[2]དུ་བྱུང་ཡོད་པར་འདོད།[3]ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་རེ་གཉིས་དཔེར་བཀོད་ན། བྷ་ར་ཏ་དང་། རྒྱལ་པོ་སྤྲིན་གྱི་གཞོན་པས་ཀླུའི་སྲོག་བསྐྱབས་པའི་སྐྱེས་རབས་ཀླུ་ཀུན་ཏུ་དགའ་བའི་ཟློས་གར་དགའ་བའི་ལྷས་མཛད་པ་དང་། གཙུག་གི་ནོར་བུའི་བཏང་ནས་བྲམ་ཟེའི་དབུལ་བ་བསལ་བའི་ཕྱིར་རང་ཉིད་ཚོང་དུ་བཅུག་སྟེ་དགྲ་ལ་སྟེར་དུ་བཅུག་པས་ཐམས་ཅད་བཏུལ་བའི་སྐྱེས་རབས་འཇིག་རྟེན་ཏུ་དགའ་བའི་ཟློས་གར་ཙནྡྲ་གོ་མིས་མཛད་པ་ལྟ་བུའོ།
འདོད་ལུགས་གཉིས་པ་ནི་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་རྩོམ་རིག་ཁྲོད་གྲགས་པ་ལྟར་ན། ཟློས་གར་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདིའི་སྐད་དོད་ནི་DRAMA ཟེར་བ་དང་། ཚིག་འདི་GREEK ཚིག་ཡིན་པ་ནང་དོན་ནི[4]ལས་དང་འཁྲབ་པ་ལ་གོ ནུས་ཕྱོགས་པའི་རྩོམ་རིག་འདོད་པ་ལྟར་ན། གྷི་རིཀ་ greek ཟློས་གར་ནི་ཡི་ཤུ་མ་བྱུང་བའི་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་ལྔ་ནས་དངོས་སུ་བྱུང་བར་འདོད། ཡི་ཤུ་མ་བྱུང་བའི་སྔོན་གྱི་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་༣༣༥ལོར་ནས་དར་ཡོད་པར་སྣང་སྟེ། ལོ་དེར་ཨ་རིསུ་ཊོ་ཊྲིལ་Aristotle’s གྱིས་སྙན་ངག་གི་ལམ་ནས་ཟློས་གར་བྲིས་ཡོད་པས་དེ་ནི་ཆེས་སྔ་བའི་ཟློར་གར་གྱི་གྲུབ་མཐའ་(Dramatic theory).ཡང་འདོད་ཚུལ་གཞན་ཞིག་ཡོད་པ་ནི། ཡི་ཤུ་མ་འཁྲུངས་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་ལྔ་བ་ཙམ་ནས་གཞི་རྩ་བཙུགས་ཡོད་པར་འདོད།[5] འདོད་ལུགས་གསུམ་པ་ནི་བྱེ་བྲག་བོད་རང་གི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རྩོམ་རིག་ཁྲོད་དུ་གསལ་བ་ལྟར་ན། ཟློས་གར་གྱི་རྣམ་པ་ལྟ་བུ་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ལོ་དེ་བཙན་པོ་ཐོག་མའི་སྐབས་ནས་ཡོད་པར་འདོད། དེ་ནས་ཐ་སྙད་འདིའི་གོ་དོན་དང་འཇུག་པ་སོགས་གང་གསལ་བ་འདིར་མདོར་ཙམ་བཀོད་རྒྱུ་ཡིན། དེ་ཡང་ཐོག་མར། [6]བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོའི་ནང་དུ། “ ཟློས་ཞེས་པའི་ཚིག་འདི་ཟློ་ཡི་སྐུལ་ཚིག་ཏུ་གསལ་བ་དང་། དོན་ནི་ཚིག་གཅིག་ཡང་ཡང་བཤད་པའམ་འདོན་པའི་དོན།” གང་དུ་བཤད་པ་ལྟར། ཟློས་གར་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་བྱ་ཚིག་ནས་གྲུབ་པ་གང་ཞིག བྱ་ཚིག་དེ་ཡང་བྱེད་འབྲེལ་ལས་ཚིག་ནས་མིང་ཚིག་ཏུ་གྲུབ་པ་ཞིག་ཡིན། དོན་ནི་ཡང་ཡང་། སྐྱར་དུ། ལས་ངག་ཡིད་གསུམ་གྱི་རྩོལ་བ་ཡང་བསྐྱར་བྱེད་པའི་དོན། འོ་ན། ཉེར་རབས་གསར་བསྒྲིགས་བྱས་པའི་[7]སྨོན་ལམ་ཚིག་མཛོད་ལྟར་ན། ཟློས་གར་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ལུས་ངག་ཡིད་གསུམ་གྱི་ངལ་རྩོལ་སྟེ། ཟློས་འཁྲོལ་འཁྲབ་གསུམ་སོགས་སྐྱར་དུ་ཡང་ཡང་ཟློས་པའི་སྒྱུ་རྩལ་ལ་གོ་བ་དང་། དེ་ཡང་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་ཡོད་དེ། གར་འཆམ། གར་རྩེད། བྲོ། བྲོ་གར། ཞབས་བྲོ། རོལ་རྩེད་བཅས་སོ། [8]གར ༡ ༼ཉམས་འགྱུར་གྱི་གོ་རིམ་ངེས་ཅན་ལྟར་ལུས་འགུལ་བའི་རྣམ་འགྱུར་གྱི་མིང་སྟེ། གླུ་ལེན་གར་འཁྲབ་ལྟ་བུ། དེ་ཡང་ཀྱི་རྩོམ་རིག་ཁྲོད་དུ་ཟློས་གར་ནི་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་ཙམ་ནས་དངོས་དུ་དར་བར་འདོད། དཔེར་ན། རྗེ་ས་པཎ་མཆོག་མས་མཛད་པའི་(རོལ་མོའི་བསྟན་བཅོས་)ནི་བོད་ཀྱི་ཟློས་གར་གྱི་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ཐོག་མ་ཡིན་པར་འདོད། དེ་བཞིན་ཡང་(ཟློས་གར་རབ་དགའི་འཇུག་པ)ཞེས་པ་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་པའི་ནང་དུ་འཇམ་མགོན་ས་སྐྱ་པཎྡི་ཏ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་མཆོག་གིས་མཛད་པར་འདོད་པས། གནད་དོན་འདི་དག་ལ་གཞིར་ན་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་ནས་དངོས་སུ་རྩོམ་རིག་ཁྲོད་དུ་དར་ཡོད་པ་རྟོགས་ནུས། མཐའ་མ་སྨད་རྒྱ་ནག་གི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རྩོམ་རིག་ཁྲོད་དུ་ཟློས་གར་འདིའི་སྐད་དོད་ནི་ 戏剧xiju. siven” (戏文) or “nansiven” (南戏)
གཤམ་དུ་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་གི་ངོ་བོ་མདོར་ཙམ་གླེང་ན། ཟློས་གར་རིག་པའི་གནས་ཆུང་བ་ལྔའི་ཡན་ལག་ཅིག་སྟེ། གདོད་མ་མིའི་ངལ་རྩོལ་ཉག་ཅིག་ལས་བྱུང་བར་འདོད། དེ་ཡང་བོད་རང་གི་བསྟན་བཅོས་དང་རྩོམ་གཞུང་ཁག་ཏུ་གསལ་བ་མཚུངས་ན། སྙན་ངག་མེ་ལོང་།[9] སྙན་གཞུང་གི་རྩ་བ་ལས།༼ སྒེག་དང་རོལ་དང་སྟབས་ལ་སོགས། ལྟ་བའི་དོན་ཡིན། ཞེས་སྒེག་པ་དང་རོལ་པ་ལ་སོགས་པའི་ཉམས་གཙོ་བོར་གྱུར་པའི་ལུས་ཀྱི་འདུག་སྟངས་དང་། རྐང་ལག་གི་གར་སྟབས་སོགས་ལྟ་བ་མིག་གི་དོན་གཙོ་བོར་སྟོན་པའི་སྙན་ངག་ཅེས་པ་ནི་ཟློས་གར་ལ་བྱ་བ་ཡིན་པས། ཟློས་གར་དེ་ཡང་རྩོམ་རིག་གི་ནང་གསེས་རྩོམ་ལུས་ཤིག་ཏུ་འགྱུར་ཚུལ་རྟོགས་ཐུབ། དུས་རབས་ཉི་ཤུའི་ཚེས་སྟོད་ཙམ་ཞིག་ལ་བྱུང་བའི་རྩོམ་པ་པོས་ཀུན་དགའ་ལགས་ཀྱི་བརྩམས་གནང་བའི་༼བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་གཞུང་ལུགས་སྐོར་གྱི་རྣམ་བཤད༽ ཅེས་པའི་ནང་དུ་ཟློས་གར་ལ་གོ་དོན་གང་བཞེད་ཅེས་ན། [10]༼སྤྱིར་ན་ཟློས་གར་ཞེས་པ་དེ་ནི་རྩོམ་རིག་དང་། རོལ་དབྱངས་དང་། མཛེས་རིས་དང་། ཞབས་བྲོ་ལ་སོགས་པའི་སྒྱུ་རྩལ་སྣ་མང་འཛོམས་པའི་ཕྱོགས་བསྡུས་རང་བཞིན་གྱི་སྒྱུ་རྩལ་ཏེ། སྒེག་པ་དང་རོལ་པ་ལ་སོགས་ཉམས་འགྱུར་རྨད་དུ་བྱུང་བའི་རྐང་ལག་གི་གར་སྟབས་དང་གཏམ་བརྗོད་ཟུང་དུ་འབྲེལ་ཞིང་གཏམ་རྒྱུད་ངེས་པ་ཅན་དང་འགྲོགས་ནས། མི་རྣམས་ཀྱི་མི་གི་བདུད་རྩི་དང་རྣ་བའི་དཔྱིད་དཔལ་དུ་གར་སྟེགས་ཐོག་ངོ་མཚར་གཟིགས་མོའི་འཁྲབ་སྟོན་བྱེད་པ་ལ་ཟེར་བ་ཡིན།༽ཞེས་བཞགས་ཡོད། ཡང་དུས་རབས་དེའི་མཁས་དབང་རྡོ་རྗེ་རྒྱལ་པོ་གི་བཞེད་པ་ལྟར་ན། [11]ཟློས་གར་ཞེས་པ་ནི་(སྔོན་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་དང་། སྒྲུང་། གཏམ་རྒྱུད་སོགས་ཟློས་གར་གྱི་གཞུང་དུ་བསྒྲིགས་ཏེ། འཁྲབ་སྟོན་གྱིས་མི་རྣམས་ལ་དྲིལ་བསྒྲགས་དང་སློབ་གསོ་བྱས་ཏེ་མི་རྣམས་ཀྱི་བློ་སྒོ་ཕྱེ་ནས་ཤེས་རིག་གི་ཆུ་ཚད་གོང་དུ་སྤེལ་ཐབས་ཀྱི་རིག་པ་ཞིག་རེད། དེ་ལ་སྤྱིར་བཏང་དུ་བཤད་ན། མདོ་འཛིན་པ་དང་། རོལ་མོ་བ་དང་། ཆས་ཞུགས་པ་དང་། བཞད་གད་མཁན་དང་། ཟློས་གར་པ་བཅས་ཡན་ལག་ལྔ་ཚང་དགོས་ཤིང་།ནང་དོན་ནི་དུས་སྐབས་སོ་སོའི་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་དང་བསྟུན་ནས་འདེམས་སྒྲིག་བྱེད་པ་ལས་འདི་དང་འདི་ཞེས་ངེས་པ་མ་མཆིས།ཞེས་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཤིག་ཏུ་གསལ། འོ་ན་དེང་རབས་ཀྱི་དེབ་(བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལྔའི་རྣམ་གཞག) [12]ལས་ ༼ཟློས་གར་ཞེས་པ་ནི། ༽ སྔོན་བྱུང་གི་གཏམ་ལྟ་བུའི་གཟུགས་སུ་བྱས་ཏེ་སྐད་རིགས་སོ་སོའི་རྗོད་བྱེད་རྣམས་ཉེ་བར་དྲངས་པའི་གླུ་ཟློས་ཤིང་གར་བྱེད་པ་ལ། ལུས་ཀྱི་རྣམ་འགྱུར་རྣམ་པ་སྣ་ཚོགས་དང་། དབྱངས་ཀྱི་བྱེ་བྲག་ཐ་དད་པ་རྣམས་སོགས་དང་། ཡང་དེང་རབས་ཀྱི་སྙན་ངག་ལ་མཁས་པ་དགེ་བཤེས་བེ་རི་འཇིགས་མེད་དབང་རྒྱལ་མཆོག་གི་རྩོམ་རིག་འཇུག་སྒོ་ནང་དུ་(ཟློས་གར་ནི། སྔོན་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས་རྣམས་སླར་ཡང་ཟློས་ཏེ་གར་གྱི་རྣམ་པ་ལྟར་ཁྲབ་གཞུང་གི་རིག་པ་ལ་ཟེར། དཔེར་ན། ཀླུ་ཀུན་ཏུ་དགའ་བའི་ཟློས་གར་དང་།སྣང་ས་འོད་འབུམ་ལྟ་བུ།) [13] དུས་རབས་བཅོ་ལྔའི་ནང་ལོགས་ལ་སྡེ་སྲས་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་མཛད་པའི་༼མིའི་སྣང་བའི་དགའ་སྟོན། ༽ རྒྱ་གར་ནས་བསྒྱུར་བ་དག་ལས། དགེ་ཆོས་ལགས་ནས་བསྒྱུར་བའི་བྱ་ལེན་མའི་ཟློས་གར། ནག་མོལ་ཁུལ་ནས་མཛད་པ། དགའ་བའི་ལྷས་མཛད་པའི་༼ཀླུ་ཀུན་དུ་དགའ་བའི་ཟློས་གར། སློབ་དཔོན་ཙནྡྲ་དྲ་གོ་མིས་མཛད་པ ༼འཇིག་རྟེན་ཀུན་ཏུ་དགའ་བའི་ཟློས་གར།༽
རིག་གཞུང་གི་ཁྱད་ཆོས་གླེང་བ།
ཟློར་གར་རྩོམ་རིག་མི་རིགས་སོ་སོའི་རིག་གནས་དང་རིག་གཞུང་།ལོ་རྒྱུས་བཅས་པའི་ངོ་བོ་གཞི་མ་དེ་མཚོན་སྟོན་གནང་གིན་ཡོད་པ་ལས་རྗོད་བྱེད་ཚིག་ཙམ་དང་རྩོམ་པ་པོའི་མྱོང་ཚོར་གཙོ་བསྟན་བྱེད་རྒྱུ་དེ་མིན། དེ་ན་བོད་དང་རྒྱ་དཀར་ནག་གསུམ་པོའི་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་དག་ཀྱང་མི་རིགས་སོ་སོའི་རིག་གཞུང་དང་རིག་གནས་ཀྱི་ངོ་བོ་དང་ཁྱད་ཆོས་མཚོན་པའི་སྒོ་ནས་རྩོམ་པ་པོས་བརྩམས་པར་སྣང་། དེ་བཞིན་ཟློས་གར་འདི་ནི་མི་རིགས་སོ་སོའི་སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བའི་རོ་བཅུད་ལས་འཁྲུངས་པ་ཡིན་གྱི་ཤེས་རིགས་སྣ་མང་འཛོམས་པའི་མཛོད་ཁང་ལྟ་བུ་ཡིན་པ་བརྗོད་དུ་མེད།
སྤྱིར་ཟློས་གར་ཀྱི་ལག་ལེན་དང་གཞུང་ལུགས་དར་ཁྱབ་དང་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེ་ཤོས་སྟེར་མཁན་གྱི་མི་རིགས་ནི་ནུབ་ཕྱོགས་པ་ཡིན། རྒྱུ་མཚན་གཙོ་བོ་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཕེལ་རིམ་དང་ཤེས་རིག་གི་དར་འཕེལ་ཤར་ཕྱོགས་པ་ལས་ལྡེབ་ཀྱི་མྱུར་པར་གྲགས། དེ་བཞིན་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབ་༥་བ་དྲུག་པ་ནས་ཟློས་གར་གྱི་ལྟ་གྲུབ་སོགས་གང་ཙམ་བརྩམས་ཟིན་པར་འདོད། དཔེར་ན་(Aristotle-poetics)ཁོང་གི་སྙན་རྩོམ་འདིའི་ནང་དོན་གཙོ་ནི་ཟློས་གར་ལྟ་གྲུབ་བཤད་པའི་སྙན་ཚིག་རིང་མོ་ཡིན་འདུག དེ་མཚུངས་མང་དུ་ཡོད་པས་འདིར་གླེང་གཞི་གཙོ་མིན་གྱིས་བརྗོད་པར་མི་བྱ།
ཤར་ཕྱོགས་པའི་མི་རིགས་ཁྲོད་ནས་རིག་གནས་དང་རིག་གཞུང་དཔལ་འབྱོར་དང་དེ་བཞིན་ལོ་རྒྱུས་ཆེས་ཁྱབ་ཆེ་བའི་རྒྱལ་ཁབ་གཙོ་གསུམ་ནི་སྟོད་རྒྱ་གར། སྨད་རྒྱ་ནག། དེ་ནས་ཉེ་ཧོང་བཅས་པ་གསུམ་ཤར་ཕྱོགས་པའི་ངོ་བོ་མཚོན་པའི་མི་རིགས་གསུམ་ཡིན། དེ་ན་མི་རིགས་འདི་དག་གི་སྤྱི་ཚོགས་དང་རྩོམ་རིག་ཁྲོད་དུ་ཟློས་གར་དང་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་འདི་ནུབ་ཕྱོགས་པ་ཇི་བཞིན་དར་ཡོད་ལ་དེ་བཞིན་ཟློས་བའི་གཞི་དང་ཇི་ལྟར་འཕེལ་བ།མཐར་ཇི་ལྟར་དོར་མི་ཤེས་པའི་རིག་གནས་ཚད་ལྡན་འགྱུར་མིན་བཅས་པའི་བྱུང་བ་དང་ལོ་རྒྱུས་བརྗོད་དུ་ཡོད། དེ་དག་ཐོག་མར་མདོར་ཙམ་བཤད་ཟིན་པས་འདིར་སྐྱར་དུ་གླེང་བར་མི་བྱ།
བོད་དང་རྒྱ་དཀར་ནག་གསུམ་གྱི་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་འདིས་མི་རིགས་སོ་སོའི་རིག་གཞུང་གི་ཁྱད་ཆོས་ཇི་ལྟར་མངོན་ཚུལ་གཙོ་བོ་གླེང་ཡོང་ན། དེ་ཡང་སྟོད་རྒྱ་གར་ལྟ་བུ་མཚུངས་ན། ཟློས་གར་བྱུང་སྔ་བའི་མི་རིགས་ཤིག་ཡིན་པ་དང་།ཟློས་གར་ཁྲོད་དུ་ཞབས་བྲོ་འཁྲབ་སྟོན་ལྷན་དུ་འདྲེས་ནས་བྱུང་པའི་དུས་རབས་ནི་སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་དུས་རབ་བརྒྱད་པ་ནས་བྱུང་བར་བཤད། དེ་ནས་དུས་རབས་བཞི་བའི་ནང་སྒྲིག་གཞི་གཏན་འབེབ་ལེགས་པར་སྣང་བའི་ཟློས་གར་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་དངོས་སུ་བྱུང་། དེ་ནི་གཙོ་བོ་གར་སྟེང་དུ་ཟློས་གར་ཚུལ་ཇི་ལྟར་འཁྲབ་དགོས་མིན་གྱི་ལྟ་གྲུབ་གསལ་བའི་གཞུང་ལུགས་ཅིག་ཡིན། དེ་ནི་ཡོངས་གྲགས་སུ་འགྱུར་བའི་རྒྱ་གར་གྱི་ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་ཆེན་མོ།ཎཱ་ཊི་ཤཱས་ཊྲའ་Natyashastraཞེས་པ་དེ་ཡིན། གཞུང་ལུགས་དེའི་ཁྲོད་དུ་འཁྲབ་ལུགས་ཙམ་བཤད་པ་མ་ཡིན་པར།ད་རུང་མཛེས་བཀོད་དང་།རྣམ་འགྱུར་སྟོན་སྟངས། ལུས་ཀྱི་ཉམས་འགྱུར་དང་གཡུག་ཚུལ། དེ་བཞིན་འཁྲབ་གཞུང་གི་ལེའུ་དབྱེ་ཚུལ་དང་བཅས་པ་ཞིབ་ཕྲ་གསུངས་ཡོད།རྒྱ་གར་གྱི་ཟློས་གར་ནི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཧ་ཅང་ཆེ་བའི་རིག་གནས་ཤིག་ཡིན།དེ་ཡང་རྒྱུ་མཚན་ནི་ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་དེའི་ལུགས་ལྟར་ན། ཟློས་གར་ནི་ལྷ་ལས་བྱུང་བ། དེ་ནི་རིག་བྱེད་ཀྱི་བྱིན་རླབས་ནས་གྲུབ་པར་འདོད། རྒྱུ་མཚན་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་རྒྱ་གར་གྱི་ཟློས་གར་གྱི་བྱུང་བའི་དུས་ཚོད་ཐོག་མའམ་གཙོ་ནི་རིག་བྱེད་ཀྱི་དུས་རབས་སྐབས་སུ་ཡིན་པར་འདོད། རྒྱ་གར་གྱི་ཟློས་གར་འདི་ལེགས་སྦྱར་ལྷའི་སྐད་དུ་ཐོག་མར་བྱུང་བ་དེ་ཡང་གནའ་སྔ་མོ་ལྷ་ཡུལ་དང་མི་ཡུལ་གཉིས་བར་དམག་འཁྲུགས་དྲག་ཏུ་བྱུང་བས་དབང་ཕྱུགས་ཆེན་པོས་དམག་ཞི་བའི་ཆེད་བྷ་ར་ཏ་མུ་ཎི་ལ་བསྔགས་ནས་རིག་བྱེད་བཞི་ཡོད་པ་ལས་སྙིང་ཁུ་བསྡུས་ནས་རིག་བྱེད་ལྔ་བ་ཟློས་གར་གྱི་རིག་བྱེད་འདི་གསར་མཛད་གནང་བས་སེམས་སྡུག་པའི་ཡུལ་མི་ལ་སོགས་པ་དེ་ཉིད་ལ་རོལ་དུ་བཅུག་ནས་དམག་ཞི་བར་མཛད།གནའ་བོ་ཟློས་གར་རྩོམ་པ་པོ་གྲགས་ཆེ་བ་མང་དུ་བྱུང་ཡོད་དེ་གཙོ་བོ་ནི་Ashawagosh, shudraka, bhasa,kalidasa, bhavbhut, harsa, vishkhadatta[14]་ལ་སོགས་པ་ནང་དུ་ཡོད། དེ་བཞིན་རྒྱ་གར་ཟློག་གར་སྨྲ་བའི་ལུགས་ལྟར་ན། ལེགས་སྦྱར་རྩོམ་རིག་ནི་དབྱེ་བ་གཙོ་ཆེ་བ་གཉིས་སུ་འབྱེད་ཡོད་དེ།གཅིག་ནི་ལྟ་བྱ་སྙན་ངག་གམ་རྩོམ་རིག། གཞན་ནི་ཉན་བྱ་སྙན་ངག་གམ་རྩོམ་རིག་ཡིན། དེ་ན་ཟློས་གར་ནི་གཙོ་ལྟ་བྱའི་རྩོམ་རིག་གམ་སྙན་ངག་ཁུངས་སུ་འདོད། མདོར་ན་ཟློས་གར་ནི་རྒྱ་ཆེ་བའི་རིག་གནས་ཏེ།དོན་ནི་འགྲོ་བ་མིའི་མི་ཚེ་དང་འཚོ་བ་ཇི་མ་ཇི་བཞིན་ཟློས་གར་གྱི་ལམ་ནས་མཚོན་ཐབས་བྱེད་པའི་སྒྱུ་རྩལ་གང་ཞིག་དེ་ཡང་བསམ་བློ་དང་ལྟ་བ་མི་འདྲ་བར་ལ་བརྟེན་ནས་ཟློས་པ་ཞིག་ཡིན་པར་འདོད།[15]
དུས་རབས་གསར་བའི་ཟློས་གར་ནི་དབྱིན་ཇི་རྒྱ་གར་གྱི་ཟློས་གར་ཞེས་རྣམ་པ་གསར་བ་ཞིག་བྱུང་བའི་ལོ་ནི་དུས་རབས་༡༨ནས་དར་ཡོད།དེ་ནི་གཙོ་བོ་སྐབས་དེ་དབྱིན་ཇིས་རྒྱ་གར་གྱི་སྲིད་དབང་བཟུང་བའི་ཤུགས་རྐྱེན་གྱིས་རྒྱ་གར་རིག་གཞུང་དང་རིག་གནས་རྩོམ་རིག་བཅས་པ་ཀུན་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་འཐེབས་ཡོད། དུས་རབས་དེ་ནས་རྒྱ་གར་ཟློས་གར་གྱི་རྣམ་པ་དང་དེ་བཞིན་རྒྱ་གར་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་གི་བརྗོད་དོན་ཡང་སྲོལ་རྒྱུན་བཞིན་ལྷ་དང་མི་བཅས་པའི་སྐོར་མ་ཡིན་པར་གཙོ་བོ་རྒྱ་གར་ཤར་དང་ནུབ་ཀྱི་འཚོ་བའི་སྐོར་གསལ་སྟོན་གནང་ཡོད། དེ་བཞིན་རྒྱ་གར་དང་དབྱིན་ཇིའི་བར་གྱི་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་གནས་དོན་སྐོར་གཙོ་བོ་བསྟན་ཡོད། དེ་ཙམ་མ་ཟད་དུས་རབས་དེ་ནས་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་གི་ཁ་ལོ་མི་ཚོགས་དཀྱུས་མའི་འཚོ་བའི་ཐོག་ལ་བབས་ཡོད་ནའང་སྐབས་དེའི་ཆབ་སྲིད་དང་དབང་སྒྱུར་གྱིས་ཤུགས་རྐྱེན་ལས་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་རིག་གནས་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཉམས་ཆགས་སོང་བས་རྩོམ་རིག་ལ་ཡང་འགྱུར་བ་ཤུགས་ཆེན་འཐེབས་ཡོད། དོན་དུ་རྒྱ་གར་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་འདིས་རིག་གཞུང་དུ་མ་ཞིག་གི་ངོ་བོ་མཚོན་པ་དང་དེ་བཞིན་རིག་གནས་ཅི་ཙམ་ཕྱུགས་མིན་གསལ་སྟོན་གནང་ཐུབ་ཡོད། ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་གཙོ་ཁག་ནི kalidasa’s Malavikagnimitram, Vikramorvasiyam,
Abhijnanasakuntam[16]Mahabharat. དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་རྩོམ་པ་པོ་གྲགས་ཅན་བྷར་བ་བྷོ་ཌི་(Bhavabhuti) ཡིན་པ་དང་ཁོང་གིས་མཛད་པའི་ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་གྲགས་ཆེ་བ་གསུམ་ནི། Malati Madhava, Mahaviracharita and Uttararamacarita བཅས་ཡིན། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་ཀྱིས་བརྗོད་བྱ་གཙོ་བོ་ནི་ཆོས་དང་ཆོས་ལུགས། རྒྱལ་ཕྲན་འཐབ་རྩོད་དང་དབང་སྒྱུར་ལ་སོགས་པ་གཙོ་ཡིན།
སྨད་རྒྱ་ནག་གི་ཟློས་གར་དང་རྩོམ་རིག་གི་བྱུང་རྐྱེན་དང་ཁྱད་ཆོས་ནི་འདི་སྟོད་རྒྱ་གར་ལ་ཟློག་ཏེ། རྒྱ་ནག་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཟློས་གར་ལ་ཨོ་བྷེ་ར་opera ལྷ་མོའི་འཁྲབ་སྟོན་ཟེར་འབོད། གཞན་(ཤི་xi) ཡང་ཟེར། རྒྱུ་མཚན་གཙོ་བོ་ནི་ཟློས་གར་ཁྲོད་གྱི་ཁ་བརྡ་བྱེད་སྐབས་སུ་(ལེན་རྟ་སྟེ་[17]ཟློས་གར་སྐབས་སུ་གླུ་དབྱངས་ལེན་བྱེད་ཀྱི་དབྱངས་རྟ་ཁྱད་པར་ཅན་)དེའི་ཁྲོད་ཡིག་དབར་མཚམས་རྟགས་རྒྱག་བྱེད་པའི་སྒོ་ནས་གཏམ་བཤད་ཁྱད་པར་ཅན་བྱེད་སྲོལ་བྱུང་བས་དེ་ལྟར་འདོད། དེ་ཡང་རྒྱ་གར་གི་ཟློས་གར་ལོ་རྒྱུས་གསལ་བའི་ཡིག་ཆ་ཞིབ་པ་ལ་གཞི་ན། རྒྱ་ནག་གི་ལྷ་མོའམ་ཨོ་བྷེ་ར་མ་དཔེ་དང་མ་གཞི་འཇོག་ས་དེ་ཐང་རྒྱལ་ཕྲན་སྐབས་སུ་ཡིན་པར་འདོད།T’ang dynasty(618-970) དེ་ནས་ཕྱི་སུ་དེང་སང་ལྟ་བུ་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་བའི་མགོ་ནི་མན་ཇུ་རྒྱལ་ཕྲན་གྱིས་དབང་བསྒྱུར་བྱེད་པའི་སྐབས་ཏེ་དུས་རབས་༡༩ ནས་འགོ་བཙུགས་ཡོད། དེ་སྔ་ཡིན་ན་ཤར་ཕྱོགས་པའི་ཟློས་གར་གཞན་དང་མི་མཐུན་པའི་ཁྱད་ཆོས་གཙོ་གཅིག་ནི་སྲོལ་རྒྱུན་ལྟར་ན་རྒྱ་ནག་གི་ཟློས་གར་དོན་དངོས་ཐོག་ཞབས་བྲོ་ཆ་དེ་དར་མེད། རྒྱ་ནག་གི་རྒྱལ་རྒྱུད་མཐའ་བ་སྟེ(Empress dowager) ཁྱོ་བོ་ཤི་བའི་གོང་མའི་བཙུན་མོ་ཞིག་བྱུང་བ་མོ་རང་(ཨོ་བྷེ་རཱ)ཟློས་གར་ལ་རྗེས་སུ་ཆགས་པས་མོས་རང་གི་(པེ་ཀིན་)ཞེས་པའི་དབྱར་ཀའི་ཕོ་བྲང་ཆེན་པོ་དེའི་ནང་དུ་ཟློས་གར་གར་སྟེགས་སུམ་ལྡབ་ཆགས་པའི་ཁྱམས་ཁ་ཅན་ཞིག་བཞེངས་ཡོད་པ་དང་།དེའི་མཚོན་དོན་ནི་ལྷ་ཡུལ་དང་མི་ཡུལ། དམྱལ་ཁམས་བཅས་ཡིན། དེ་ལྟར་རིམ་གྱིས་རྒྱ་གར་ཟློས་གར་རྒྱ་ཆེར་དར་ནས་དུས་རབས་༢༠ ནང་རྒྱ་གར་གི་ཟློས་གར་འཁྲབ་སྟོན་ཁང་དུ་སྙན་གྲགས་ཆེ་བའི་ཟློས་གར་བ་ནི་(མེ་ལེན་ཧྤིན -Mei lan- fang )ཟེར་བ་ཁོང་ཡིན་པ་དང་།ཁོང་ནི་ཟློས་གར་བ་ཞིག་ཡིན་པ་གང་ཞིག་དེ་བཞིན་བཀོད་སྒྲིག་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་འདུག དེ་ཡང་དུས་རབས་༢༠ནང་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཟློས་གར་རིག་གནས་ལ་སློབ་སྦྱོང་ཐར་ཕྱིན་པ་གནང་མཁན་གྱི་མི་སྣ་གཅིག་ལ་ངོས་སྣང་།
སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་བཤད་པ།
ཤར་ཕྱོགས་པའི་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་གི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཆ་ནི་ཁྱད་དུ་འཕགས་པ་ཡོད། དཔེར་ན་རྒྱ་གར་གྱི་ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་ལྟ་བུ་གཞུང་རྒྱ་ཆེ་ལ་ལེའུ་༣༦བདག་ཉིད་ཅན་དང་ཤོ་ལོ་ཀཱ་༦༠༠༠ཡོད་པ། ལེའུ་རེ་ལ་བརྗོད་དོན་མི་མཐུན་པ་རེ་ཡོད་དེ་དཔེར་ན་གནས་ལ་བྱིན་ཀྱིས་རླབས་པ། གར་སྟེགས་བཞེངས་བསྐྲུན་ལེགས་པར་དགོས། ཟློས་གར་བའི་འཁྲབ་ལུགས། ལུས་ངག་ཡིད་གསུམ་གྱི་ཉམས་སོགས་ཀྱི་སྐོར་བཅས་པ་རྒྱས་པར་བསྟན། གཞུང་འདིའི་ཐུན་མིན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ནི་ཉམས་བརྒྱད་དང་འགྱུར་བ་བཅུའི་སྐོར་རབ་ཏུ་ཁ་གསལ་གསུངས་ཡོད། ལྷག་པར་དུ་རྒྱ་གར་ཟློས་གར་གྱི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཆ་ནི་མི་རིགས་གཞན་དང་གཏན་ནས་སྡུར་ཐབས་མེད། ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་མང་ཆེ་བ་ལེགས་སྦྱར་སྐད་དང་དེ་བཞིན་སྐད་རིག་ཆེན་པོ་བཞི་ཐོག་ནས་བརྩམས་པ། ཟློས་གར་གྱི་བྱུང་བ་ཁྱད་པར་ཅན།་རྒྱ་གར་ནི་སྙན་ངག་གི་ཞིང་ཡིན་པས་ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་ཆེ་གྲགས་པ་ཚང་མའི་ཁྲོད་དུ་དཔེ་རྒྱན་དང་དོན་རྒྱན་བཅས་པ་རྒྱན་སོ་གཉིས་ཡོངས་སུ་སྤྱོད་ཡོད་པ་དང་། དེ་ནས་འཁྲབ་སྟོན་སྐབས་ཡིན་ནའང་གླུ་དང་གར་གྱིས་སྒྱུ་རྩལ་སྣ་ཚོགས་མཛོམས་པ། དེ་བཞིན་འཁྲབ་སྟོན་པ་ལ་རང་དབང་ཚད་མེད་ལྡན་པ་དང་འཆར་སྣང་གི་རྣམ་པ་མང་དུ་ཡོད་པ། གཏམ་དང་བརྗོད་པ་བཅས་ཐད་གོ་རིམ་དང་ནང་དོན་སྡུས་པ་དང་ཚང་པ་བཅས་མང་དུ་ཡོད། རྒྱ་ནག་གི་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་ནི་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་རིག་གནས་དང་རྩོམ་རིག་གིས་ཤུགས་རྐྱེན་འོག་ནས་དར་བ། སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཆ་ཡང་རབ་ཏུ་མང་སྟེ། དཔེར་ན་གཏམ་རྒྱུད་ཀྱི་རང་བཞིན་དང་དེ་བཞིན་སྙན་ངག་གི་རང་བཞིན། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རང་བཞིན་བཅས་པ་བརྗོད་ཚར་བ་མེད། ཉེ་ཧོང་གི་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་གི་སྒྱུ་རྩལ་ཁྱད་ཆོས་གཙོ་ནི་འཆར་སྣང་རང་བཞིན་ལྡན་པ། དེ་ན་ཚོར་སྣང་གི་སྣང་བརྙན་མང་པ། རྗོད་བྱེད་ཀྱི་ཐ་སྙད་འཛོམས་པས་ཀློག་པ་པོར་ཚོར་བ་ཟབ་པོ་སྟེར་ནུས་པ། སློབ་གསོའི་རྩོམ་གཤིས་ལྷག་པར་ལྡན་པ། དེ་བཞིན་ཚིག་འཇམ་པ། དཔེར་སྤྲོ་གར(Manga) and the tale of Genji ,kafka on the shore, osamu dazai. Etc སྤྱོད་ལམ་དང་དྲང་བདེན་ལ་རྩོད་ལེན་གནང་བའི་དོན་གསལ་བ། ཉེ་ཧོང་དང་རྒྱ་ནག་གི་རིག་གནས་དང་སྐད་ཡིག་དེ་བཞིན་རྩོམ་རིག་གི་བར་ལ་འབྲེལ་བ་ཧ་ཀྱང་ཟབ་མོ་ཡོད་པར་འདོད། བྱེ་བྲག་བོད་རང་གི་ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་ནི་མི་རིགས་གཞན་དང་བསྡུར་ན་ཚད་ལྡན་དུ་སླེབས་མེད། འོན་ཀྱང་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ཁྲོད་དུ་ཟློས་གར་དར་ནས་མི་ལོ་གཉིས་བརྒྱ་ལྷག་འགྲོ་ཡོད།བརྗོད་བྱ་དོན་ལ་བསམ་ན་སྐྱོ་གར་ཆེ་བ་དང་རྒྱ་གར་གྱི་རྩོམ་རིག་གིས་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེ་བས་སྙན་ངག་དང་ཚིག་རྒྱན་གྱིས་སྤྲོས་པ་རབ་ཏུ་ལྕི་བ།སྡེབ་སྦྱོར་ཡག་པ་དོན་གོ་སླ་བ་བཅས་པ་བརྗོད་མི་ཚར་རོ། དཔེར་ན།ས་པཎ་མཆོག་ནས་མཛད་པའི་ རོལ་མོ་བསྟན་བཅོས། ལེའུ་གསུམ་གྱི་བདག་ཉིད་ཅན། དབྱངས་ཀྱི་ལེའུ། ཚིག་གི་ལེའུ། སྦྱོར་བའི་ལེའུ་བཅས་སོ། མཆོག་གི་འདི་ཆེས་སྔ་བ། དུས་རབས་བཅོ་ལྔའི་ནང་ལོགས་ལ་སྡེ་སྲས་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་མཛད་པའི་(མིའི་སྣང་བའི་དགའ་སྟོན།)རྒྱ་གར་ནས་བསྒྱུར་བ་དག་ལས། དགེ་ཆོས་ལགས་ནས་བསྒྱུར་བའི་བྱ་ལེན་མའི་ཟློས་གར། ནག་མོལ་ཁུལ་ནས་མཛད་པ། དགའ་བའི་ལྷས་མཛད་པའི་(ཀླུ་ཀུན་དུ་དགའ་བའི་ཟློས་གར།) སློབ་དཔོན་ཙནྡྲ་དྲ་གོ་མིས་མཛད་པ (འཇིག་རྟེན་ཀུན་ཏུ་དགའ་བའི་ཟློས་གར།)ལ་སོགས་པ་མང་དུ་ཡོད།
མཇུག་བྱང་།
རྩོམ་རིག་ནི་རིག་གནས་གསལ་བའི་མེ་ལོང་དང་སྤྱི་ཚོགས་མཚོན་པའི་གཟུགས་བརྙན་ཡིན་གྱིས་རྩོམ་རིག་མེད་ན་རིག་གནས་དུ་མ་ཞིག་ལ་ངོ་བོ་མེད་པ་དང་ཚེ་སྲོག་བོར་སོང་བ་ལྟ་བུ་རེད། རྒྱུན་ལྡན་དུ་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་བཟང་རབ་དང་ཡག་རབ་རྐྱང་ལ་མགོ་འཁོར་ནས་རང་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་དང་རིག་གཞུང་ལ་གཅེས་སེམས་མེད་པ་འདི་རང་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་དང་རིག་གཞུང་།ལོ་རྒྱུས་བཅས་ལ་རྒྱུས་མངའ་མེད་པས་རེད། དེ་ན་ཤར་ཕྱོགས་པའི་རྩོམ་རིག་དང་རིག་གནས།་གཞུང་གཞུང་ཕན་ཚུན་བར་ན་བྲེལ་མི་ཤེས་པའི་འབྲེལ་བ་ཟབ་མོ་རེ་ཡོད་ཀྱི་རི་གནས་ཀུན་ལ་དོ་སྣང་བྱ་དགོས། ལྷག་པར་དུ་ཟློས་གར་རིག་གནས་སམ་རྩོམ་རིག་འདི་ལ་མཚུངས་ན་རིག་གནས་ཚང་མའི་ཁྲོད་ནས་ཁྱད་ནུས་པ་ལྡན་པའི་རིག་གནས་ཤིག་ཡིན། ཟློས་གར་རིག་གནས་འདིས་ལོ་རྒྱུས་དང་རིག་གཞུང་། སྤྱི་ཚོགས་དང་འཚོ་བ། སློབ་གསོ་དང་སྒྱུ་རྩལ་བཅས་པ་གནས་དུ་མ་ཞིག་བརྗོད་པ་རེ་རེ་བྱེད་ནས་གོ་རྟོགས་སྤེལ་ནུས་ལ། ཉམས་རེ་རེས་མྱོང་བ་ཁྱད་པར་ཅན་སྟེར་ནུས་པས་རིག་གནས་འདི་ཇིི་ནས་ཀྱང་རང་རེ་བོད་ལ་མཚུངས་ལ་ཇི་ནས་ཀྱང་གོང་འཕེལ་དུ་གཏོང་དགོས་འདུག་སྙམ། དུས་ད་བར་དུ་ཟློས་གར་གཞུང་ལུགས་མེད་ལ་དེ་བཞིན་ཟློས་གར་བསྟན་བཅོས་ཉུང་བས། མི་དམངས་དང་མི་རབས་རྗེས་མ་ཚོ་ལ་དེ་རུང་སློབ་གསོ་དང་གོ་རྟོགས་ནུས་པ་ལྡན་པ་ཞིག་སྤེལ་ཐུབ་པ་མིན་འདུག་པས། ཟློས་གར་རྩོམ་རིག་དང་ལག་ལེན་ཕྱོགས་ནས་ཤེས་ལྡན་པ་ཡོངས་ཀྱིས་ཤུགས་རྒྱག་དགོས་པ་མཐོང་། བཀའ་དྲིན་ཆེ།
དཔྱད་ཡིག་དང་ཞབས་མཆན།
[1] https://en.wikipedia.org/wiki/Natya_Shastra : the title of the text is composed of two words, Natya’ and Shastra”. The roof of the Sanskrit word Natya is Nata नटwhich mean “act, represent”(Chandra Rajan 1990. Loom of time, kalidasa. Penguin Book.p.29.ISBN 978-0-14-400078-4.)The word Shastr श।सतर Means (precept, rules, manual, compendium, book or treatise” and is generally used as a suffix in the Indian literature context, for knowledge in a defined area of practice. (13.James lochtefeld 2002. Shastra in The illustrated Encyclopedia of Hinduism, Vol.2:N-Z,Rosen Publishing, ISBN 0- 8229-2287-1, Page 626, see also for help श।सतर in Monier William’s Sanskrit- English Dictory, 2nd Edition, Oxford University Press, Archived by Koeln University. Germany.)
[2] Wallace Dace (1963). “The Concept of “Rasa” in Sanskrit Dramatic Theory”. Educational Theatre Journal. 15 (3): 249–254. doi:10.2307/3204783. JSTOR 3204783.
[3] Natalia Lidova (2014). Natyashastra. Oxford University Press. doi:10.1093/obo/9780195399318-0071.
[4] The term “drama”comes from a Greek word meaning “deed” or act” (Classical Greek: δρᾶμα, drâma), which is derived from “I do” (Classical Greek: δράω, dráō). The two masks associated with drama represent the traditional generic division between comedy and tragedy.
[5] Brockett and Hildy (2003, 13–15) and Banham (1998, 441–447).
https://en.wikipedia.org/wiki/Drama
[6] “ཟློས། ཟློ་བའི་སྐུལ་ཚིག ཟློ་བ། ཐ་དད་པ། བཟླས་པ། བཟླ་བ། ཟློས་པ། ༡ ཡང་ཡང་འདོན་པ། ངག་ནས་ཡིག་དྲུག་བཟླས་ཀྱང་སངས་མ་རྒྱས། ༢ སྒྲོལ་བའམ་འདའ་བར་བྱེད་པ། སྡུག་བསྔལ་བཟླས་པ། མྱ་ངན་བཟླ་བ། ༣འཆད་པའམ་ཤོད་པ། གཏམ་ཟློ་བ། མཆོག་དམན་ཀུན་ལ་གནས་ཚུལ་དེ་དག་བཟླ་བ།”
བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ། སྨད་ཆ། ཛ་ནས་ཨ། ༢༤༨༥ ཀྲང་དབྱི་སུན་གྱིས་གཙོ་འགན་བཞེས་ནས་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༨༥ལོའི་ཟླ༧་པར་པེ་ཅིན་ལ་པར་ཐེངས་༡་པོ་བརྒྱབ་པ།
[7] ༼ ཟློས་གར། རིག་གནས་ཆུང་བ་ལྔའི་ནང་གསེས་ཏེ། ངག་ནས་གླུ་ཚིག་ཟློས། ལག་པས་རོལ་མོ་འཁྲོལ། ལུས་ཀྱིས་གར་འཁྲབ་པ་བཅས་ཀྱི་མིང་། མིང་གི་རྣམ་གྲངས་ལ་གར་འཆམ་དང་། གར་རྩེད། བྲོ། བྲོ་གར། ཞབས་བྲོ། རོལ་རྩེད་བཅས་སོ།༽ བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ། ཤོག་གྲངས་༢༤༨༦་ནང་དུ།
[8] དེབ་རབས་བོད་སྐད་ཚིག་མཛོད་ནང་། ཤོག་གྲངས་༢༥༢།
[9] ཀུན་དགས་བརྩམས། བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་གཞུང་ལུགས་སྐོར་གྱི་རྣམ་བཤད། ཤོག་གྲངས་༢༢༡་ནང་ནས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༩ ལོའི ཟླ་དང་པོར། དེབ་དང་པོར་པར།
[10] ཀུན་དགའ། བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་གཞུང་ལུགས་སྐོར་གྱི་རྣམ་བཤད། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༠ཟླ་༡་པར་ཐེངས་དང་པོ། ངོས་ཤོག་༢༢༢་ནང་། དཔེ་རྟགས། ISBN7-223-01207-2/I.265.
[11] རྡོ་རྗེ་རྒྱལ་པོའི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ངོས་ཤོག ༢༥༥
[12] ཤར་ཡུལ་ཕུན་ཚོགས་ཚེ་རིང་། (བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལྔའི་རྣམ་བཤད། )བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༧ཟླ་༣་པའི་ནང་པར། ༥༣༥་ངོས་ཤོག
[13] བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་འཇུག་སྒོ ངོས་ཤོག་༣་པ། བེ་རི་འཇིགས་མེད་དབང་རྒྱལ་གྱིས་བརྩམས། ནོར་བུ་གྷར་ཕིག་སི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས་བསྐྲུན། སྤྱི་ལོ་༢༠༡༤ལོར་པར་ཐེངས་དང་པོ་བཏབ།
[14] http://www.rjelal.com/5.4.17a/618-621%20BHAGAT%20SANTOSH%20VISHWANATH.pdf
[15] Drama is considered under broad concept of (Rupaka)in sanskrit which stands for the depiction of human life in different aspects and represented by the actors in the form of drama”
[16] https://en.wikipedia.org/wiki/Indian_classical_drama
[17] https://www.linkedin.com/pulse/theatrical-drama-comparison-india-china-xu-csc
དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་ཁག
- ཀུན་དགས་བརྩམས། བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་གཞུང་ལུགས་སྐོར་གྱི་རྣམ་བཤད། ཤོག་གྲངས་༢༢༡་ནང་ནས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༩ ལོའི ཟླ་དང་པོར། དེབ་དང་པོར་པར།
- ཀུན་དགའ། བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་གཞུང་ལུགས་སྐོར་གྱི་རྣམ་བཤད། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༠ཟླ་༡་པར་ཐེངས་དང་པོ། ངོས་ཤོག་༢༢༢་ནང་། དཔེ་རྟགས། ISBN7-223-01207-2/I.265.
- རྡོ་རྗེ་རྒྱལ་པོའི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ངོས་ཤོག ༢༥༥
- ཤར་ཡུལ་ཕུན་ཚོགས་ཚེ་རིང་། ༼བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལྔའི་རྣམ་བཤད། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༧ཟླ་༣་པའི་ནང་པར། ༥༣༥་ངོས་ཤོག
- བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་འཇུག་སྒོ ངོས་ཤོག་༣་པ། བེ་རི་འཇིགས་མེད་དབང་རྒྱལ་གྱིས་བརྩམས། ནོར་བུ་གྷར་ཕིག་སི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས་བསྐྲུན། སྤྱི་ལོ་༢༠༡༤ལོར་པར་ཐེངས་དང་པོ་བཏབ།
- ༸མཛད་པ་པོ་བཙུན་པ་ཚུལ་ཁྲིམས་རིན་ཆེ། སྡེ་བསྟན་ལས་ཁོལ་དུ་ཕྱུངས་པ༽ ༼བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལྔའི་རྣམ་གཞག། ༽བོད་གཞུང་ཤེས་རིག་དཔར་ཁང་། བོད་རྒྱལ་ལོ། ༢༡༢༦ ཕྱི་ལོ༡༩༩༩་དཔར་ཐེངས་༡ དེབ་གྲངས་༧༠༠།
- [1] Wallace Dace (1963). “The Concept of “Rasa” in Sanskrit Dramatic Theory”.Educational Theatre Journal. 15 (3): 249–254. doi:2307/3204783. JSTOR 3204783.
- [1] Natalia Lidova (2014).Natyashastra. Oxford University Press. doi:1093/obo/9780195399318-0071.
- ཟློས་གར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཡང་དག་ལམ་དུ་བཀྲི་བའི་རོལ་རྩེད།༽གུང་ཐང་བསྟན་པའི་སྒྲོན་མེས་མཆོག་ནས་མཛད་པ།
—–
