དུས་རབས་བར་མའི་སྐབས་སུ་ཨེ་ཤེ་ཡར་འབྱོར་བའི་ཡུ་རོབ་པ་དང་ཁོང་ཚོའི་ཟིན་བྲིས་སུ་འཁོད་པའི་བོད།

གླེང་གཞི། 

ཕྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་ལོ་ངོ་བརྒྱ་ལྷག་གི་དུས་སུ།  དར་གོས་ཚོང་ལམ་གྱི་སྒོ་མོ་ཕྱེས་ནས་བཟུང་སྟེ། ཚོང་ལམ་དེའི་སྟེང་དུ་ཚོང་ཟོག་སྐྱེལ་འདྲེན་བྱེད་མཁན་དང་། ལྗོངས་རྒྱུ་བ། བསམ་བློ་བ། ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་དང་། གཞན་ཡང་གསང་ཉུལ་བ་སོགས་མཚམས་མ་ཆད་པར་བགྲོད་པའི་ཉེར་ལེན་ལ་བརྟེན་ནས། ཚོང་ལམ་དེ་ནི་ཤར་ལྷོ་ནུབ་བྱང་གི་ཤེས་རིག་སྒྱུ་རྩལ་དང་། ཆོས་ལུགས་རིག་གནས། དམངས་སྲོལ་གོམས་གཤིས། མདོར་ན་ལྟ་ཚུལ་འདྲ་མིན་སོགས་སྤེལ་རེས་བྱེད་སའི་ལྟེ་གནས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་གྱུར།

དུས་རབས་བཞི་པའི་ནང་དུ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་གྱི་ཕྱི་གླིང་པ་ཚོ་ཤར་ཕྱོགས་རྒྱ་ནག་ཡུལ་དུ་འབྱོར་ཏེ། རིམ་པས་ལི་ཡུལ་དང་། སོག་ཡུལ་སོགས་སུ་སླེབས་མགོ་ཚུགས། དུས་རབས་བརྒྱད་པ་ཙམ་ནས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་སྐོར་ཞིག་ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་ཏུ་འབྱོར་བས། དིང་སང་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་གི་ཤོག་དྲིལ་གྱི་ངོས་སུ་ཡེ་ཤུའི་མདོ(Sutra de Jésus)དང་། ནེ་སི་ཊོ་རན(Nestorianisme)གྱི་གྲུབ་མཐའི་མཚོན་རྟགས། ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་མཚོན་རྟགས་རྒྱ་གྲམ་ཅན་དང་། ཏུན་ཧོང་གི་བྲག་ངོས་སུ་རྒྱ་ལུགས་ལྟར་བཞེངས་པའི་ཡེ་ཤུའི་སྟོན་པའི་སྐུ་བརྙན་སོགས་ཀྱང་མཇལ་རྒྱུ་བྱུང་བ་རེད།

ཐེ་མོ་ཊེ་སྐུ་ཕྲེང་དང་པོས(Timothée Ier  727-823)ཕྱི་ལོ་ ༧༨༢ ལོར་བྲིས་པའི་ཕྱག་འཕྲིན་ཞིག་ཏུ་བོད་རིགས་ནི་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་[1]ཚུལ་བྲིས་ཡོད་པ་དང་། ཕྱི་ལོ་ ༧༩༤ ལོར་བྲིས་པའི་ཕྱག་འཕྲིན་ཞིག་ཏུའང་ཆོས་དཔོན་གཞན་ཞིག་བོད་ཡུལ་དུ་མངག་དགོས་ཚུལ་བྲིས་ཡོད།[2] བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱིས་མཛད་པར་གྲགས་པའི«བཀའ་ཡང་དག་པའི་ཚད་མའི་མདོ»རུ‘‘པར་སིག་གཡོན་ཆེན་མར་མ་ཎི’’[3]ཞེས་གནའ་བོའི་པར་ཟིག་ཏུ་དར་བའི་མ་ཎིའི་ཆོས་ལུགས་ལ་དགག་པ་གནང་ཡོད་པས། བོད་བཙན་པོའི་དུས་སུ་བོད་དུ་ཆོས་ལུགས་གཞན་ཞིག་གི་མེ་སྟག་མཆེད་པར་མངོན།

དེ་བས། བོད་བཙན་པོའི་དུས་སྐབས་ནས་བཟུང་སྟེ། བོད་དང་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་ཚོའི་བར་ལ་འབྲེལ་བ་བྱུང་བ་སྨོས་མ་དགོས་མོད། བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ཁག་ཏུ་གནས་ཚུལ་འདིའི་སྐོར་འཁོད་ཡོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཅི་ཡང་མ་མཐོང་། འོན་ཀྱང་། དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པའི་ནང་ཀརྨ་པ་སྐུ་ཕྲེང་གཉིས་པ་པཀྵི( ༡༢༠༤/ ༡༢༠༦- ༡༢༨༣) སོག་ཡུལ་དུ་ཕེབས་སྐབས། ཇིན་གུར་རྒྱལ་པོའི་ཚ་བོ་མང་ཁེ་ཁན(Möngke Khan)གྱི་ཐུགས་བཀོད་ལྟར། ཀརྨ་པ་སྐུ་ཕྲེང་གཉིས་པས་ནེ་སི་ཊོ་རན་གྱི་ཆོས་པ་ཞིག་དང་མཉམ་དུ་ཆོས་ལུགས་ཕན་ཚུན་གྱི་ལྟ་གྲུབ་སྐོར་ལ་རྩོད་གླེང་གནང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད།[4]

དེ་ལྟ་ནའང་། ནེ་སི་ཊོ་རན་ནི་དུས་རབས་གསུམ་པའི་ནང་ཨི་རྗིབ་ནས་དར་བའི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་གྲུབ་མཐའ་ཞིག་ཡིན་ལ། མ་ཎིའི་ཆོས་ལུགས་[5]ཀྱང་དུས་རབས་གསུམ་པའི་ནང་པར་ཟིག་ནས་དར་ཁྱབ་བྱུང་བའི་ཆོས་ལུགས་ཤིག་ཡིན་པས། དིང་སང་གི་དབང་དུ་བྱས་ན་ཆོས་ལུགས་དེ་གཉིས་ནི་ཨ་རབ་ལུང་པ་ནས་རིམ་གྱིས་ནུབ་ཕྱོགས་དང་ཤར་ཕྱོགས་སུ་དར་འཕེལ་བྱུང་བ་ཞིག་རེད། དེར་བརྟེན། ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་ཏུ་སླེབས་པའི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་དང་བོད་དུ་མ་ནིའི་ཆོས་ལུགས་སྤེལ་མཁན་དག་ནི་ཨ་རབ་པ་ཡིན་པ་ལས་ནུབ་ཕྱོགས་ཡུ་རོབ་པའི་མི་མིན་པར་སྙམ།

 གཅིག བྷན་རྗ་མན་དང་བོད།

དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་པའི་ཡར་སྔོན་གྱི་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ནང་དུ་བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་འཁོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་མ་རྙེད་མོད། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ཁྲོད་དུ་བོད་ཅེས་པའི་མིང་བརྡ་འདི་ཐོག་མར་བྱུང་བའི་དུས་ཚོད་དེ་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་པའི་དུས་མཇུག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཆོག་ཅིང་། བྷན་རྗ་མན དྷུ ཁྲོབ་དྷུ་ལི(Benjamin de Tudele )ནི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་གནས་ཚུལ་འབྲི་མཁན་གྱི་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་མི་སྔ་ཤོས་དེ་ཡིན་པར་བཤད།[6]

བྷན་རྗ་མན་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༡༣༠ ལོར་ཡུ་རོབ་ཀྱི་རྒྱལ་ཁོངས་སི་པན་དུ་སྐུ་འཁྲུངས་ཤིང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༡༧༣ ལོར་སྐུ་གཤེགས་འདུག ཁོང་ནི་འཇིའུ་ཆོས་ལུགས་པ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། ཆུང་དུས་ནས་ཡུ་རོབ་གཙོས་པའི་རྒྱལ་ཁབ་འདྲ་མིན་དུ་འགྲུལ་བཞུད་དུ་ཕེབས་མགོ་བརྩམས་ཏེ། དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་པའི་དུས་མཇུག་ཏུ་དཀྱིལ་ཤར་ཨེ་ཤེ་ཡའི་ཡུལ་གྲུ་ཨི་རག(Iraq)བར་དུ་སླེབས་འདུག ཁོང་གི་འགྲུལ་བཞུད་ཀྱི་དམིགས་ཡུལ་གྱི་སྐོར་ལ་བཤད་ཚུལ་ཁ་ཤས་མཆིས་ཏེ། ཁོང་ས་སྟེང་འདིའི་འཇིའུ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ལྷ་ཁང (Synagogue) ཡོད་ཚད་ལ་མཇལ་འདོད་ཀྱིས་འགྲུལ་བཞུད་དུ་ཞུགས་པ་རེད་ཟེར་མཁན་དང་། ལར་ནས་ཁོང་གིས་འཇིའུ་ཆོས་ལུགས་ཁྱབ་སྤེལ་དང་མཉམ་དུ་ཚོང་ལས་གཉེར་ཆེད་འགྲུལ་བཞུད་དུ་ཕེབས་པ་རེད་ཅེས་གླེང་མོད། ཁོང་གི་ཟིན་བྲིས་ཁག་གི་བརྗོད་དོན་ནི་རྒྱལ་ཁབ་འདྲ་མིན་གྱི་ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས་དང་། གནའ་ཤུལ། བཟོ་བཀོད། ཚོང་རའི་གནས་ཚུལ། ལྷག་པར་དུ་འཇིའུ་མི་རིགས་ཀྱི་གྲངས་འབོར་གཙོ་གནད་དུ་བཟུང་ཡོད་པ་རེད།

བྷན་རྗ་མན་གྱིས་ཨེ་བྷུ་ཝུའམ(Hébreu)འཇིའུ་སྐད་དུ་བྲིས་པའི་ཟིན་དེབ་དེའི་མིང་ལ«བྷན་རྗ་མན་གྱི་འགྲུལ་བཞུད»དམ་ཡང་ན«འགྲུལ་བཞུད་ཀྱི་དེབ་ཐེར»ཞེས་འབོད་ཅིང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༥༤༥ ལོར་ལག་བྲིས་མ་དེ་སྤར་སྐྲུན་བྱས། དེ་རྗེས་ལ་ཏིན་གྱི་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ཅིང་། དུས་རབས་བཅུ་བདུན་པའི་ནང་ཧྥ་སྐད་དུའང་བསྒྱུར་ཡོད། ཧྥ་འགྱུར་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཡུ་རོབ་ཀྱི་སྐད་རིགས་གཞན་དུའང་བསྒྱུར་ཐུབ་པ་བྱུང་བས། འགྲུལ་བཞུད་ཀྱི་དེབ་ཐེར་དེ་ནི་རིག་རྩལ་བསྐྱར་དར་སྐབས་སུ་ཡུ་རོབ་ཀྱི་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱི་དོ་སྣང་བྱ་ཡུལ་དུ་གྱུར།

ཟིན་དེབ་དེའི་ནང་དུ། གྲོང་ཁྱེར་སུམ་ཅུའི་གནས་ཚུལ་གླེང་ཡོད་ནའང་། འཇིའུ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་བླ་ཆེན་ཁག་དང་དེའི་རྗེས་འབྲང་པ་རྣམས་བཞུགས་ཡུལ་གྱི་གྲོང་ཁྱེར་བཅུ་གྲངས་ལྷག་གི་གནས་ཚུལ་རྩལ་འདོན་གནང་འདུག ཁོང་གིས་ཨི་རག་གི་རྒྱལ་ས་བྷ་གྷི་དྷའི(Baghdad)གནས་ཚུལ་འབྲི་སྐབས་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་གནས་ཚུལ་ཐོར་རེ་བ་ཞིག་ཞོར་འཕྲོས་སུ་གླེང་ཡོད་པ་འདི་ལྟར།  ‘‘ང་ཚོ་ཉིན་བཞི་རིང་སོང་ན་བོད་ཀྱི་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ལྟེ་བར་འབྱོར་བ་དང་། དེའི་ཉེ་འཁོར་གྱི་ནགས་ཚལ་ཁྲོད་དུ་མི་རྣམས་ཀྱིས་གླ་རྩི་ལེན་ཆོག་པའི་རི་དྭགས་ཡོད།’’[7][8][9]ཅེས་གསལ། ཁོང་གིས་གསུངས་པའི་གྲོང་ཁྱེར་དེ་དིང་སང་ཡུལ་ལུང་གང་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱེད་དཀའ་ནའང་། ཟིན་བྲིས་དེའི་ནང་དུ་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་གནས་ཚུལ་ཐོར་བུ་འདི་འཁོད་པ་ལ་བརྟེན་ནས་བྷན་རྗ་མན་ནི་བོད་གླེང་མཁན་གྱི་ནུབ་ཕྱོགས་པ་སྔ་ཤོས་སུ་ངོས་འཛིན་བྱས་པ་རེད།

བྷན་རྗ་མན་གྱི་ཟིན་བྲིས་སུ་འཁོད་པའི་བོད་ཅེས་པའི་མིང་བརྡ་དེ་ཕྱིས་སུ་ལ་ཏིན་གྱི་སྐད་དུ་Thobothཞེས་བྲིས་ཡོད་པ་དེ་ནི་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ནང་དུ་བོད་མིང་ཐོན་པ་ཐེངས་དང་པོ་ཡིན་པར་སྙམ་ལ། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་བོད་རིག་པ་སྨྲ་བ་རེ་ཟུང་གིས་Thobothཞེས་པ་འདི་དུས་རབས་བདུན་པའི་ཨ་རབ་ཀྱི་རྩོམ་རིག་གི་ནང་དུ་ཐོན་པའི་Tobattཞེས་པའམ། ཡང་ན་Tobadཞེས་པ་ལས་བྱུང་བ་དང་།  དེའི་དོན་ཡང“མཐོན་པོ”ཡིན་ཚུལ་གསུངས་ཡོད། ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་ནས་བཤད་ན་ལ་ཏིན་གྱི་མིང་འདི་ནི་བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་སུ་ཐང་གིས་བོད་ལ་འབོད་པའི་“ཐུ་བྷོད”ཀྱི་སྒྲ་དང་ཐག་ཉེ་པོ་ཡོད་པ་ཞིག་ཀྱང་རེད། ཕྱི་ལོ་ ༡༨༢༧ ལོར་ཨིན་ཇིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཨོ་ཁི་སི་ཧྥོལ་ཊི་གཙུག་ལག་སློབ་ཆེན(University of Oxford)གྱིས་བཏོན་པའི་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ་ཞིག་གི་ནང་དུ་བོད་ལ་Thibetཞེས་བྲིས་ཡོད་པ་དང་། རིམ་གྱིས་Thibetཞེས་པའི་འབྲི་སྲོལ་འགྱུར་ནས་དིང་སང་Tibetཞེས་པ་སྤྱོད་བཞིན་ཡོད།

ཡང་གཅིག་བཤད་ན། བྷན་རྗ་མན་དང་ཁོང་གི་ཟིན་དེབ་ཀྱི་སྐོར་ལས་འཕྲོས་པའི་དེབ་དང་རྩོམ་ཡིག་ཕྱི་སྐད་དུ་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཡོད་པ་མཐོང་མོད། སྐབས་འདིར་དགོས་པ་མེད་པས་ཚིག་ཚོགས་བསྐྱུངས་པ་ཡིན།

 གཉིས། ཇན་དྷུ་ཕུ་ལ་ཁོ་ཧྥན་དང་བོད།

རྗན་དྷུ་ཕུ་ལ་ཁོ་ཧྥན(Jean du Plan Carpin)ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༡༨༢ ལོར་ཨི་ཊ་ལིར་སྐུ་འཁྲུངས་ཤིང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༢༥༢ ལོར་སྐུ་གཤེགས་འདུག ཆུང་དུས་ནས་ཆོས་སྒོར་ཞུགས་ཏེ་རྗར་མན་དང་། སི་པན་དུ་ཡོད་པའི་ཡེ་ཤུའི་དགོན་པ་རེ་ཟུང་གི་སྐུ་ཚབ་དང་། ས་གནས་མགོ་འཛིན་གྱི་འགན་བཞེས་པར་མ་ཟད། ཧོ་ལན་ཌི་དང་ཧང་གྷ་རིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་ཕེབས་ཏེ་ཆོས་ཕྱོགས་དང་འབྲེལ་བའི་ཕྱག་ལས་གནང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་ཐོར་རེ་བ་མཆིས།

ཕྱི་ལོ་ ༡༢༤༥ ལོར་ཡེ་ཤུའི་བླ་ཆེན་པོབ(Innocent IV 1180/1190-1254)ཀྱི་ཐུགས་བཀོད་ལྟར། རྗན་དྷུ་ཕུ་ལ་ཁོ་ཧྥན་སོག་ཡུལ་དུ་ཕེབས་གཏན་ཁེལ། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་ཅུང་རྒྱས་པར་ཞུས་ན་འདི་ལྟར། ཕྱི་ལོ་༡༢༣༥ ལོར་ཇིང་གེར་སེ་ཁན་གྱི་བུ་གསུམ་པ་ཝུ་ཁུ་ཐའེ(Ögedeï Khaan 1186-1241) ཡིས་ཟླ་གཅིག་རིང་ཚོགས་ཆེན་བསྡུས་ཏེ་རྒྱ་ནག་སུང་ལྷོ་མ་དང་། ཁོ་རེ་ཡ། ནུབ་ཕྱོགས་ཡུ་རོབ་བར་དུ་སྐྱོད་མཁན་གྱི་དཔུང་སྡེའི་དམག་དཔོན་ལ་ཇིང་གེར་སེ་ཁན་གྱི་བུ་དང་པོ་འཇོ་ཆིའུ(Djötchi 1182-1227)ཡི་བུ་རྒན་པ་བཞི་དང་། ཚ་ཧོ་ཐའེ(Tchaghataï 1183-1242 )ཡི་བུ་བྷ་རྡར(Baidar) ཚ་བོ་བུ་རེ།(Bori) ཝུ་ཁུ་ཐའེ་ཡི་བུ་གོ་ཡུག(Güyük1206-1248)དང་། གོ་དན།(Godan Khan1206-1251) ཐོ་ལོའི(Tului1191-1232)བུ་མོང་ཀོ་ཧན་(Mangu Khan1209-1259)དང་། ཨ་ལེ་སྦུ་ཁ(Ariq Boqa 1219-1266)བཅས་བསྐོས།

འཇོ་ཆིའུ་ཡི་བུ་གཉིས་པ་བྷ་རྡུར(Batu Khan1205-1255/1256)དམག་སྤྱི་གཙོ་བོ་དང་། དམག་དཔོན་ཤུས་པོ་ཐེ(Xuebieta)དང་། ཨུ་ཐེ་ཀུ་དམག་སྤྱི་ལས་རོགས་སུ་བསྐོས། དེ་ནས་ཕྱི་ལོ་ ༡༢༣༧ ལོར་དམག་དཔོན་ཤུས་པོ་ཐེ་ཡིས་དམག་སྣ་དྲངས་ཏེ་ཧོར་དམག་གིས་ཨུ་རུ་སུའི་བྱང་བརྒྱུད་ས་ཁུལ་གྲོང་ཁྱེར་བྷོ་རོན་སེ་ཀི(Bronsky)དང་། བྷི་ཡལ་གྷོ་རོ་ཊི།(Bielgorod) འཇེ་སལ་ཝི་ཀྲི(Ijeslaveds) སོགས་བཅོམ་པར་མ་ཟད། ཡུ་ཀེ་རེན་གྱི་རྒྱལ་ས་ཀི་ཕུ(Kiev)མེར་བསྲེགས་པ་དང་། དམག་དཔུང་ཁག་ཅིག་གིས་ནུབ་ཧང་གྷ་རི་དང་། བྱང་རྒྱུད་དམག་དཔུང་གིས་པོ་ལན་ཌི། ལྷོ་རྒྱུད་དམག་དཔུང་གིས་རོ་མ་ནི་ཡར་དཔུང་འཇུག་བྱས། དམག་སྤྱི་བྷ་རྡུར་གྱིས་ཧང་གྷ་རིའི་རྒྱལ་ས་བྷུ་ཏ་པ་སི་ཀྲི(Budapest)བཟུང་རྗེས། ཨོ་སི་ཀྲིར་ཡ་དང་། ཨི་ཊ་ལིར་དཔུང་འཇུག་བྱས། ཡིན་ནའང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༢༤༡ ལོར་ཧོར་ཆེན་པོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་གོང་མ་ཝུ་ཁུ་ཐའེ་སྐུ་གཤེགས་པའི་གནས་ཚུལ་ཐོས་ཏེ་དམག་དཔུང་བསྐྱོད་མཚམས་བཞག་འདུག[10]

འོན་ཀྱང་། ཡུ་རོབ་ནི་ད་དུང་ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་འཇིགས་སྐྲག་གི་འོག་ཏུ་ཡོད་པས། ཡེ་ཤུའི་བླ་ཆེན་པོབ་ཀྱིས་རེ་ཞིག་དམག་མཚམས་ཆད་པའི་གོ་སྐབས་དང་བསྟུན་ནས་སོག་དམག་གིས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ལ་གནོད་འཚེ་དང་ཡུ་རོབ་ལ་ཡང་བསྐྱར་ཚུར་རྒོལ་མི་འོང་ཆེད། རྗན་དྷུ་ཕུ་ལ་ཁོ་ཧྥན་ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་དུ་མངག་གཏན་འཁེལ་བ་དང་སྟབས་བསྟུན། གསར་འདེམས་བྱུང་བའི་ཧོར་གྱི་གོང་མར་འཕྲིན་ཡིག་གཉིས་བྲིས།[11] འཕྲིན་ཡིག་དང་པོའི་ནང་དུ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ངོ་སྤྲོད་དང་འབྲེལ་ཏེ། སོག་པོ་རྣམས་ཀྱིས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལ་དད་པ་བྱེད་དགོས་པའི་སྐུལ་མ་བཏང་སྐོར་དང་། འཕྲིན་ཡིག་གཉིས་པའི་ནང་དུ་ཧོར་གོང་མས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ལ་གནོད་འཚེ་དང་ཡུ་རོབ་ལ་ཚུར་རྒོལ་མི་གནང་བར། ཞི་བདེ་དང་འཆམ་མཐུན་ལ་ཐུགས་བསམ་བཞེས་དགོས་སྐོར་འཁོད་འདུག

དེ་བས། ཕྱི་ལོ་ ༡༢༤༥ ལོར་རྗན་དྷུ་ཕུ་ལ་ཁོ་ཧྥན་གྱིས་ཆོས་པ་ཞིག་ལྷན་དུ་ཁྲིད་དེ་ཡུ་ཀེ་རེན་གྱི་རྒྱལ་ས་ཀི་ཕུ་ལ་སླེབས། ཀི་ཕུ་ནས་ལམ་གྲོགས་ཆོས་པ་དེ་སྐུ་བསྙུངས་པས་ཕེབས་མ་ཐུབ་ནའང་། སོག་སྐད་ཤེས་པའི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་བྷེ་ན་ཊི (Benoît de Pologne 1200-1280 ) ཞུ་བ་ཞིག་མཉམ་ཁྲིད་བྱས་ཏེ་ཕེབས་ཐོན་གནང་།[12] ཕྱི་ལོ་ ༡༢༤༦ ལོའི་ཟླ་བཞི་པར་ཆིན་ཚ་ཧན་ནམ་གུར་སྔོན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་བྷ་དྷུར་ལ་མཇལ། རྒྱལ་པོས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་གཉིས་ཀྱི་དམིགས་ཡུལ་དང་ཡེ་ཤུའི་བླ་ཆེན་གྱི་འཕྲིན་ཡིག་སོགས་ལ་གཟིགས་ཞིབ་གནང་སྟེ་ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་རྒྱལ་པོར་མཇལ་ཆོག་པའི་བཀའ་ཡིག་སྩལ། དེ་རྗེས་ཁོང་གཉིས་ཀྱིས་ལེ་དབར་སྟོང་ཕྲག་ལྔ་ལྷག་བགྲོད་དེ་མཐར་ཕྱི་ལོ་ ༡༢༤༦ ལོའི་ཟླ་བདུན་པའི་ནང་ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་གོང་མ་གོ་ཡུག་ལ་མཇལ་ཐུབ་པ་བྱུང་། འོན་ཀྱང་། གོང་མ་གོ་ཡུག་གིས་སོག་པོ་རྣམས་ཀྱིས་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ལ་དད་པ་བྱེད་དགོས་པའི་རེ་སྐུལ་དང་དུ་བླངས་མེད་པར་མ་ཟད། སོག་དམག་གིས་ཡུ་རོབ་ཏུ་དམག་འདྲེན་དོན་ནི་ཡུ་རོབ་པ་རྣམས་ཀྱིས་སོག་པོ་མི་རིགས་ལ་སྤྱོད་ལམ་ལེགས་པོ་མ་བསྟན་པས་ཡིན་ལུགས་གསུངས།

ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་ཁོང་གཉིས་ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་དུ་ཧ་ལམ་ལོ་གཅིག་བཞུགས་རྗེས་ཕྱིར་རང་ཡུལ་དུ་ལོག་ཕེབས་གནང་གྲུབ་མཚམས།  རྗན་དྷུ་ཕུ་ལ་ཁོ་ཧྥན་གྱིས་ཧོར་ཡུལ་གྱི་མཐོང་ཐོས་ཁག་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ཕབ་སྟེ་བླ་ཆེན་པོ་པོབ་ལ་ཕུལ།  རྗེས་སུ་ཁ་སྣོན་གང་འཚམ་བྱས་ཏེ«ང་ཚོས་ཏག་ཏ་སི་ཞེས་འབོད་པའི་སོག་པོའི་ལོ་རྒྱུས»ཞེས་པའི་དེབ་ཅིག་གྲུབ་པར་བཤད།  དེབ་དེ་ལ་ཚན་པ་གཉིས་ཡོད་ཅིང་། ཚན་པ་དང་པོར་ལེའུ་དྲུག་ཡོད་པ་དང་། དེ་དག་གི་ནང་དོན་གཙོ་བོ་ནི་ཇིང་གེར་སེ་ཁན་གྱི་བྱུང་བ་དང་། སྲིད་གཞུང་། སོག་པོ་ཚོའི་ཀུན་སྤྱོད། དམག་གི་སྒྲིག་ཆས། སོག་པོའི་དད་མོས། དམག་དོན། ལག་རྩལ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ཞིབ་འབྲི་གནང་ཡོད། ཚན་པ་གཉིས་པར་ལེའུ་གཅིག་ཡོད་ཅིང་། དེའི་ནང་དུ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་གཉིས་ལམ་དུ་ཆས་པའི་འགྲུལ་བཞུད་ཁྲོད་དུ་ཡུ་རོབ་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་ཁག་གི་རྒྱལ་སྲས་རྣམས་ཀྱིས་ཁོང་གཉིས་ལ་ས་རྒྱུས་ཆུ་རྒྱུས་བསྟན་པའི་ལེགས་ཚོགས་ལ་བརྟེན་ནས་འགྲུལ་བཞུད་ལ་དོན་ཕན་བྱུང་བའི་སྐོར་འཁོད་འདུག

དེབ་དེའི་ནང་དུ་བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་དུམ་བུ་ཞིག་བྲིས་ཡོད་པ་དེ་འཕྲལ་དུ་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ན་འདི་ལྟར། ‘‘དམག་དཔུང་(སོག་དམག) གཞན་དག་ཕྱིར་འཐེན་བྱས་ཏེ་བོད་ཀྱི་ཡུལ་དུ་སླེབས་ནས་རྒྱལ་ཁ་ཐོབ་པ་རེད། ཡུལ་དེར་ཡ་མཚན་ཅན་གྱི་ཆོས་པ་མང་པོ་བཞུགས། འོན་ཀྱང་། དེ་ལས་ཀྱང་ཉེས་པ་ནི་ཁོང་ཚོས་གྲོངས་ཟིན་པའི་ཕ་མའི་བེམ་པོ་ཟ་བའི་གོམས་སྲོལ་ངན་པ་དེ་རེད། ཡུལ་དེ་ནས་མི་ཞིག་ཤི་ཚེ་གཉེན་ཉེ་ཡོངས་རྫོགས་ལྷན་གཅིག་ཏུ་འདུས་ཏེ་བཟའ་བཏུང་སྣུམ་པོ་ཞིག་གཡོས་སྦྱོར་བྱེད་པ་དང་། ཡུལ་དེའི་སྐྱེས་པ་ཚོར་ཁ་སྤུ་འཇོག་པའི་སྲོལ་མེད། ཁོང་ཚོས་དུས་རྒྱུན་དུ་ལག་ཏུ་ལྕགས་ཤིག་བཟུང་སྟེ། ལུས་སྟེང་དུ་སྐྱེ་བའི་སྤུ་རྣམས་བཞར་བར་བྱེད། དེར་མ་ཟད། ཁོང་ཚོ་མདོག་ཉེས་ཡོད་པ་དང་། གདོང་དབྱིབས་གཅུས་འདུག དེར་བརྟེན། སོག་དམག་དེ་དག་ཀྱང་སྡོད་མ་ཐུབ་པར་རང་ཡུལ་དུ་ཕྱིར་ལོག་པ་རེད།’’[13]ཅེས་པ་འདི་རེད།

རྗན་དྷུ་ཕུ་ལ་ཁོ་ཧྥན་གྱིས་བོད་མིང་ལ་ Burutabeth ཞེས་བྲིས་ཡོད་པ་དང་། ནུབ་ཕྱོགས་པ་དག་གིས་གཤིན་པོ་ཟ་བའི་ཡུལ་དེ་ནི་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད། ད་དུང་། དེབ་དེའི་ནང་དུ། བོད་ཀྱི་ཁྱིམ་མཚེས་ཡིན་པའི་ཡུལ་ལུང་ཞིག་ཏུ་ཁྱུ་ཡི་ཚོ་ཁག་གི་ལུང་པ་ཞིག་ཡོད་པ་དང་། ཡུལ་དེའི་བུད་མེད་རྣམས་ལ་རིགས་འདེད་ཀྱི་ནུས་པ་ཡོད་ནའང་། སྐྱེས་པ་ཚོ་ལ་ནི་དེ་མེད་པས་སྐྲ་བཞར་ཡོད་པ་དང་། བུད་མེད་རྣམས་ཀྱིས་རྒྱ་སྐད་འཆད་མོད། སྐྱེས་པ་དག་གིས་ཁྱུ་ཡི་ལད་མོ་ལྟར་ཟུག་སྐད་འབྱིན་པར་མོས་པ་ཡོད་ཚུལ་སོགས་བྲིས་འདུག

མན་ལུང་གུ་རུའི་ལམ་ཡིག་ཏུ། “རྒྱ་མོ་ཁྱི་ཁྱོ་ཅན་གྱི་ཡུལ”ཟེར་བ་ཞིག་འདུག་ལ། ལྷག་པར་དུ།“ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་ཞིག་ཆུང་ངུ་ཞིག་ན་བུ་མོ་སྐྱེས་ཚད་སྐྱེ་འབྲས་ལེགས་ཤིང་། ཕོ་སྐྱེས་ཚད་ཁྱིའི་གཟུགས་སུ་སྐྱེས་ས་ཞིག་ཀྱང་ཡོད་ཟེར”ཞེས་གསལ་བས། སྐབས་འདིའི་ཡུལ་ལུང་འདི་ནི་གོང་གི་ལམ་ཡིག་ཏུ་གསལ་བ་དང་འདྲ་སེ་ཡོད་དོ།། 

གསུམ།  གྷོས་ཡོ་མུ དྷུ རོབ་བྷུ་རེ་ཁུ་དང་བོད།

ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་པོ་སན་ལོའུ(Saint Louis IX 1126-1270)མཆོག་གིས་ཕྱི་ལོ་ ༡༢༤༩ ལོར་ཆོས་པ་ཨང་དྷུ་ཝེ དྷུ་ ལོང་རྗིས་མེལ(André de Longjumeau 1200-1271)ཞུ་བ་ཞིག་སོག་ཡུལ་དུ་མངག་གཏོང་གནང་། ཁོང་སོག་ཡུལ་དུ་སླེབས་སྐབས། གོང་མ་གོ་ཡུག་སྐུ་གཤེགས་ཟིན་པས། རྒྱལ་མོ་ཨོ་རྒལ་ཁེལ་མེལ་ཆི (Oghul Qaïmich ?-1251) ཡིས་ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་དབང་བསྒྱུར་གནང་སྐབས་དང་ཁེལ། ཨང་དྷུ་ཝེ དྷུས་རྒྱལ་མོར་རྒྱལ་པོའི་ཕྱག་ཡིག་དང་། འབུལ་རྟེན། བླ་ཆེན་པོབ་ཀྱི་ཕྱག་འཕྲིན་སོགས་ཕུལ། རྒྱལ་མོས་ཀྱང་ཁོང་ལ་སྣེ་ལེན་ཟབ་རྒྱས་གནང་བར་མ་ཟད། རྒྱལ་པོར་མགྲོན་ཤོག་ཅིག་ཀྱང་བསྐུར་བར་བཤད།

ཕྱི་ལོ་ ༡༢༥༣ ལོར་རྒྱལ་པོ་སན་ལོའུ་ཡིས་ཡང་བསྐྱར་ཆོས་པ་གྷོས་ཡོམ དྷུ རོབ་བྷུ་རེ་ཁུ(Guillaume de rubrouck)ཞུ་བ་ཞིག་སོག་ཡུལ་དུ་མངགས། རྒྱལ་པོས་ཁོང་ལ་སོག་པོའི་ས་བབ་ལ་རྒྱུས་ལོན་བྱེད་དགོས་པར་མ་ཟད། སོག་ཡུལ་ནས་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་འོས་པའི་ཤེས་བྱ་ཡོད་ཚད་སྙན་སེང་ཞུ་དགོས་པའི་བླང་བྱ་བཏོན།  གྷོས་ཡོམ་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༢༡༠ ལོའམ་ཡང་ན་ཕྱི་ལོ་ ༡༢༢༠ ལོར་གང་རུང་ཞིག་ཏུ་ཧྥ་རན་སིའི་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་རོབ་བྷུ་རེ་ཁུ (Rubrouck) རུ་འཁྲུངས་ཤིང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༢༩༣ ལོར་སྐུ་གཤེགས། ཁོང་ནི་ཧྥ་རན་སི་ཨི་སི་ཁན(Franciscan)གྱི་གྲྭ་པ་དང་། ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན། མྱུལ་ཞིབ་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་པ་རེད།

ཕྱི་ལོ་ ༡༢༥༣ ལོར་ཆོས་པ་གྷོས་ཡོམ་དང་རོགས་པ་གཞན་ཞིག་སོག་ཡུལ་དུ་ལམ་ལ་ཆས། ཕྱི་ལོ་ ༡༢༥༤ ལོར་སོག་ཡུལ་དུ་ཕེབས་འབྱོར་གྱིས་རྒྱལ་པོ་མོང་ཀོ་ཧན་ལ་མཇལ་ཡོད་ཅིང་། སྐབས་དེར་རྒྱལ་ས་ཁ་ར་ཁོ་རམ་དུ་ཕྱོགས་སྣ་སྒོ་མོ་ནས་འདུས་པའི་ཆོས་ལུགས་འདྲ་མིན་གྱི་མི་སྣ་དག་གིས་འཛམ་གླིང་དབང་སྒྱུར་མཁན་གྱི་ཆོས་ལུགས་དད་མོས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་དེ་བསྒྱུར་འདོད་ཀྱིས་རྙོག་འཛིང་ཆེ་སེ་ཡོད་ནའང་། རྒྱལ་པོ་མོང་ཀོ་ཧན་གྱི་ཡུམ་དང་། སྲས་གཅིག གཞན་ཡང་བཙུན་མོ་རེ་ཟུང་སྔ་མོ་ནས་ནེ་སི་ཊོ་རན་གྱི་གྲུབ་མཐར་ཞུགས་ཡོད་པར་གྲགས།

གྷོས་ཡོམ་སོག་ཡུལ་དུ་ལོ་ངོ་གཅིག་ཙམ་བཞུགས་ཏེ་རང་ཡུལ་དུ་ལོག་རྗེས། ཁོང་གིས་སོག་ཡུལ་གྱི་མཐོང་ཐོས་མྱོང་གསུམ་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ཕབ་སྟེ་རྒྱལ་པོར་སྙན་སེང་ཞུས། ཕྱིས་སུ་ཕྱི་ལོ་ ༡༦༣༤ ལོར་སྙན་ཞུ་རིང་པོ་དེ«སོག་པོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་འགྲུལ་བཞུད»ཅེས་པའི་ཁ་བྱང་འོག་སྤར་སྐྲུན་བྱས། ཕྲན་གྱི་ལག་ཏུ་ཡོད་པའི་ཧྥ་འགྱུར་དེའི་ཁ་བྱང་ལ«གྷོས་ཡོམ་གྱི་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་ཁག་དང་ལྷག་པར་དུ་སོག་པོ་དང་རྒྱ་ནག་གི་འགྲུལ་བཞུད»[14][15]ཅེས་པ་འདི་ཡིན་ཞིང་། དེབ་དེ་ལ་ལེའུ་ལྔ་བཅུ་རྩ་གཅིག་བཞུགས།

ལེའུ་ཉི་ཤུ་རྩ་བརྒྱད་པ་དང་ལེའུ་ཉི་ཤུ་རྩ་དགུ་པ་གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ་བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་སྐོར་ཞིག་འཁོད་འདུག འདིར་ལེའུ་དེ་གཉིས་ཆ་ཚང་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་པའི་ལས་སུ་ཞུགས་པར་མ་འདོད་མོད། ལེའུ་དེ་གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་རེ་ཟུང་ཁོལ་ཕྱུང་གིས་བསྒྱུར་ན། ཁོང་ཅག་གི་བླ་མ་ཐམས་ཅད་ཀྱིས་ཀྱང་དབུ་སྐྲ་དང་ཁ་སྤུ་བཞར་ཡོད་པ་དང་། ཁ་དོག་སེར་པོའི་ཆོས་གོས་གྱོན། དབུ་སྐྲ་དང་ཁ་སྤུ་བཞར་བ་ནས་བཟུང་སྟེ་སྡོམ་ཁྲིམས་སྲུང་བར་བྱེད། དགེ་འདུན་པ་བརྒྱ་ཕྲག་གཉིས་ལྷག་དགོན་པ་གཅིག་ཏུ་བཞུགས། ཁོང་ཚོ་འདུ་ཁང་དུ་འགྲོ་བའི་ཉིན་དེར། དབུ་མཛད་ཀྱི་ཁ་གཏད་ཀྱི་འབོལ་གདན་གྱི་སྟེང་དུ་བཞུགས་ཏེ། ལག་ཏུ་གླེགས་བམ་ཐོགས། སྐབས་རེར་འབོལ་གདན་གྱི་སྟེང་དུ་གླེགས་བམ་བཞག་སྟེ། འདུ་ཁང་ནང་ནས་མགོ་བོ་ཡར་བཀྱགས་ཏེ་ཁུ་སིམ་མེར་དཔེ་ཆ་ལྗགས་ཀློག་གནང་ཞིང་། ཡང་དག་པར་འཇོག་ལ་བཞུགས།

ཉིན་ཞིག་ཁོང་ཚོའི་མཆོད་ཁང་ནས་མི་ཆེ་གེ་མོ་ཞིག་ཕྱིར་ཐོན་རྗེས། ངས་ཚོད་ལྟ་ཐེངས་འགའ་བྱས་ཏེ་ཁོང་ལ་སྐད་ཆ་བཤད་དུ་འཇུག་རྩིས་བྱས་མོད། སྐད་ཆ་གཅིག་ཀྱང་བཤད་དུ་འཇུག་མ་ཐུབ། ཁོང་ཚོ་ས་ཆ་གང་དུ་ཕྱིན་ནའང་། ཕྲེང་རྡོག་བརྒྱ་དང་ཉིས་བརྒྱ་ཙམ་ཡོད་པའི་ཕྲེང་བ་བཟུང་སྟེ་རྟག་ཏུ་ཁོང་ཚོའི་སྐད་དུ། ཨོཾ་མ་ཎི་པདྨེ་ཧཱུྃ།  ཞེས་ཟློ་བར་བྱེད། (དཀོན་མཆོག་ལགས། ཁྱེད་ཀྱིས་མཁྱེན་པར་མཛོད་ཅིག ) ཁོང་ཚོའི་ཁྲོད་ཀྱི་མི་ཞིག་གིས་ང་ལ་འགྲེལ་བཤད་བྱས་པ་ལྟར་ན། ཁོང་ཚོས་གཟུངས་སྔགས་དེ་ཐེངས་མང་ཟློ་བཞིན་དཀོན་མཆོག་གི་མགོན་སྐྱབས་ལ་སྒུག་གིན་ཡོད་པ་རེད་ཟེར།[16]

ལེའུ་ཉི་ཤུའི་རྩ་དགུ་པའི་ནང་དུའང་། བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་འདས་གྲོངས་སུ་ཕྱིན་པའི་ཕ་མའི་བེམ་པོ་ཟ་བའི་གོམས་སྲོལ་ཞིག་ཡོད་སྐོར་བྲིས་པ་དེ་ཡང་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ན་འདི་ལྟར། བོད་ལ་གྲོངས་ཟིན་པའི་ཕ་མ་གཉིས་ཀ་ཟ་བའི་གོམས་སྲོལ་ངན་པ་ཞིག་ཡོད་མོད། ཁོང་ཚོས་མཐའ་བཞིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་སྡིགས་ར་ལ་བརྟེན་ནས་ཁོང་ཚོ་སྲོལ་རྒྱུན་དེ་དང་ཁ་བྲལ་ཡོད་མོད། ད་དུང་ཡང་ཁོང་ཚོས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཕ་མའི་ཀླད་ཕོར་སྙིང་རྗེ་མོ་དེ་དག་དང་ཁ་འབྲལ་རྒྱུ་མེད། ཁོང་ཚོས་མུ་མཐུད་དུ་ཀླད་ཕོར་དེ་དག་གི་ནང་དུ་ཇ་འཐུང་བཞིན་དགའ་སྤྲོའི་ངང་ཕ་མ་ལ་དྲན་གསོ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད།[17]

ཡང་། མི་རིགས་དེ་ཚོའི་བར་ལ་ངས་བྱད་དབྱིབས་དང་གཟུགས་སྟོབས་མི་འདྲ་བ་ཁ་ཤས་ཡོད་པ་མཐོང་བ་འདི་ལྟར། ཐང་གྷུ་ཊུའི་(Tanguth  )མི་ནི་གཟུགས་རིང་པོ་ཡིན་མོད། འོན་ཀྱང་ཤ་མདོག་སྨུག་པོ་རེད། རྗོལ་གྷལ(Jugure)གྱི་མི་ནི་ང་ཚོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་ལྟར་གཟུགས་སྟོབས་འབྲིང་ཙམ་རེད། རྗོལ་གྷལ་གྱི་ཡུལ་ནི་ཐུར་ཁེ་དང་ཁོ་མེན(Coman )སྐད་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་དང་ཆུ་མགོ་ཡིན་པ་རེད། བོད་ནི་དེ་ལས་ཐག་རིང་ཙམ་གྱི་ཡུལ་དུ་ཡོད། ངས་བོད་ཀྱི་སྐུ་ཚབ་ཁ་ཤས་ཀྱིས་ཤིང་རྟ་བཅུ་ཕྲག་ལྷག་དྲུད་ནས་སླེབས་པ་མཐོང་སོང་། གཡག་དྲུག་གིས་ཤིང་རྟ་རེ་དྲུད་འདུག མི་དེ་དག་གི་ཤ་མདོག་སྨུག་པོ་ཡིན་ཞིང་སི་པན་གྱི་མི་དང་མཚུངས། ཁོང་ཚོའི་གྱོན་གོས་ནི་ང་ཚོའི་ཡེ་ཤུའི་མཆོད་དཔོན་གྱི་ན་བཟའ་དང་འདྲ། ཕུ་ཐུང་ཅུང་ཙམ་གུ་དོག་པོ་ཡིན་པ་ཕུད། མགོ་ལ་ང་ཚོའི་ཆོས་དཔོན་རྣམས་དང་འདྲ་བར་ཞྭ་མོ་གྱོན་འདུག འོན་ཀྱང་། ཞྭ་མོའི་མདུན་དེ་རྒྱབ་ལས་ཐུང་བར་འདུག[18]ཅེས་པ་ལྟ་བུའོ། །

ཆོས་པ་གྷོས་ཡོམ་གྱིས་སོག་པོའི་རྒྱལ་ས་ནས་མཐོང་བའི་བོད་མི་དེ་དག་ནི་བོད་ཀྱི་སྐུ་ཚབ་ཡིན་པ་འདྲ་སྟེ། བོད་ཀྱི་སྐུ་ཚབ་དག་ཀྱང་དགེ་འདུན་པ་སྐོར་ཞིག་མིན་ནམ་སྙམ། ན་བཟའ་དང་དབུ་ཞྭ་སོགས་ལ་བརྟགས་ན་ཆོས་བརྒྱུད་ས་སྐྱ་པ་ཡིན་པར་འདོད།

སྔོན་ཆད་ཨ་ཙ་ར་མང་པོའི་སྙན་དུ་བོད་ཡུལ་ན་གསེར་ཅི་ཙམ་འདོད་པ་བླང་དུ་ཡོད་པར་གྲགས་པས། ཁོང་ཚོ་བོད་ཡུལ་དུ་སླེབས་རྗེས་གསེར་ནི་ཧ་ཅང་རྙེད་དཀའ་བ་ཡིན་པ་ཤེས་ཏེ་ལྷ་ཁང་ག་གེ་མོ་ནས་གསེར་དངུལ་གྱི་མཆོད་ཆ་རྣམས་བརྐུས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པ་ལྟར། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཆོས་པ་རྣམས་ཀྱི་སྙན་ལམ་དུའང་བོད་དུ་གསེར་མང་བའི་གནས་ཚུལ་ཁྱབ་ཡོད་པ་འདྲ་སྟེ། ཆོས་པ་གྷོས་ཡོམ་གྱིས་ཀྱང་། ཁོང་ཚོའི་རྒྱལ་ཁབ་ལ་གསེར་ཧ་ཅང་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པོ་ཡོད་སྟབས་སུ་ལ་དགོས་མཁོ་ཡོད་ན་ལེན་ཆོག་ཅིང་། རང་ཉིད་ལ་མཁོ་བའི་གསེར་བླངས་ནས་ལྷག་མ་ས་འོག་ཏུ་སྦེད་པར་བྱེད། གང་ཡིན་ཞེ་ན། གལ་ཏེ་མི་ཞིག་གིས་གསེར་ལྷག་མ་དེ་མཛོད་ཁང་ངམ་ཡང་ན་སྒམ་ཆུང་གང་རུང་དུ་བཞག་ཚེ། དཀོན་མཆོག་གིས་གསེར་དེ་ཁོའི་ལག་ནས་འཕྲོག་ངེས་རེད་[19]ཅེས་སོགས་བྲིས་འདུག

 བཞི། མར་ཁོ པོ་ལོ་དང་བོད།

མར་ཁོ·པོ་ལོ(Marco Polo1254 – 1324)ནི་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་ཞིག་ཏུ་འབྱོར་བའི་ནུབ་ཕྱོགས་པ་སྔ་ཤོས་ཀྱི་གྲས་ཡིན་ལ།  ལྷག་པར་དུ་མར་ཁོ·པོ་ལོའི་སྐད་གྲགས་ཅན་གྱི«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»དུ་བོད་ཀྱི་སྐོར་ལ་གནས་ཚུལ་སྐོར་ཞིག་བྲིས་ཡོད་པ་དེས་ནུབ་ཕྱོགས་པ་དག་ལ་འཕྲུལ་སྣང་བསླངས་པའི་མགོ་བརྩམས་ཡོད། དེས་ན་གཤམ་དུ་མར་ཁོ·པོ་ལོའི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་ཤིག་གླེང་སྟེ། «ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»ངོ་སྤྲོད་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན་ལ། དེ་ནས«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»དུ་བོད་ཀྱི་སྐོར་ཞིག་འཁོད་ཡོད་པ་དེ་དག་བོད་སྐད་དུ་ཆ་ཚང་བསྒྱུར་ཏེ་མཐར་དེབ་ཐེར་དེ་ལས་འཕྲོས་པའི་གནས་ཚུལ་འགའ་ཞིག་གླེང་རྒྱུ་ཡིན།

 ༡  རྣམ་ཐར་ཐུང་ངུ་།

ལོ་རྒྱུས་ཡོངས་གྲགས་ལྟར་ན། མར་ཁོ·པོ་ལོ་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༢༥༤ ལོའི་ཟླ་ ༩ པའི་ཚེས་ ༢༥ ཉིན་དིང་སང་ཨི་ཊ་ལིའི་བྱང་ཤར་དུ་ཁེལ་བའི་གྲོང་ཁྱེར་བི་ནིའུ་ཟིར(Venise)སྐྱེས།[20] ཁོང་གི་ཕ་ཉི་ཁོ་ལོ·པོ་ལོ(Niccolo Polo)ནི་ལག་ཤེས་པ་དང་ཚོང་པ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་།  ཁོང་སྐུ་དྲག་གི་རྒྱུད་དུ་སྐྱེས་པའི་བུད་མེད་ཅིག་དང་མཉམ་དུ་གཉེན་སྒྲིག་བྱས། དེ་ནས་ཟླ་གསུམ་ལས་མ་འགོར་བར། ཉི་ཁོ་ལོ·པོ་ལོ་དང་ཁོང་གི་སྤུན་མ་ཊེའོ·པོ་ལོ(Matteo Polo)གཉིས་ཨེ་ཤེ་ཡར་ཚོང་ལས་ཀྱི་ཆེད་དུ་འགྲུལ་བཞུད་དུ་སྐྱོད་མགོ་ཚུགས། སྐབས་དེར་ཁོང་གི་བུ་ཨ་མའི་མངལ་དུ་ཡོད། འོན་ཀྱང་། མར་ཁོ·པོ་ལོ་འཇིག་རྟེན་དུ་སླེབས་དུས། ད་དུང་ཁོང་གི་ཕ་ཉི་ཁོ་ལོ·པོ་ལོ་རང་ཡུལ་དུ་ལོག་མེད་སྟབས། མར་ཁོ·པོ་ལོ་ནི་ཨ་མ་དང་སྤོ་བོ་གཉིས་ཀྱི་བྱམས་བརྩེའི་འོག་ནས་འཚར་ལོངས་བྱུང་།

ཉི་ཁོ་ལོ·པོ་ལོ་དང་ཁོང་གི་སྤུན་གཉིས་ཀྱིས་དཀའ་བ་སྤྱད་དེ་ཏུར་ཀི་རྒྱལ་ཁབ་དང་། གྷུ་རི་སི། མཚོ་ནག་པོ(la mer Noire)སོགས་བརྒྱུད་དེ་ཇིང་གེར་སེ་ཁན་གྱི་བུ་རབས་ཚ་རྒྱུད་ཀྱིས་བདག་གིར་བཞེས་པའི་ཆེན་པོ་ཧོར(Pays de la Horde d’or)གྱི་ཡུལ་ལ་འབྱོར། ཕྱི་ལོ་ ༡༢༦༦ ལོར་ཇིང་གེར་སེ་ཁན་གྱི་ཚ་བོ་ཀུབ་ལའི་ཁན(1215-1294)ལ་མཇལ། དུས་སྐབས་དེ་ནི་ཀུབ་ལིའི་ཁན་གྱིས་ས་སྐྱའི་བླ་མ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ(1235-1280)ནང་པའི་ཆོས་ཀྱི་དབུ་ཁྲིད་དང་། ཧོར་གོང་མའི་དབུ་བླར་མ་བཀུར་བའི་ལོ་ལྔའི་སྔོན་དང་། རྒྱལ་ས་ཧྲང་ཏུའུ་ནས་ཏཱ་ཏུའུ་ཞེས་པ་པེ་ཅིན་དུ་མ་སྤོས་པའི་ལོ་གཉིས་ཀྱི་སྔོན། ཡོན་རྒྱལ་རབས་བཙུགས་ནས་ལོ་ལྔ་འགོར་བའི་རྗེས་ཡིན།

པོ་ལོ་སྤུན་གཉིས་ཀྱིས་ཡོན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་གོང་མ་ཀུབ་ལིའི་ཁན་ལ་མཇལ་རྗེས། གོང་མས་ཁོང་གཉིས་ཡོན་གོང་མ་དང་ཡེ་ཤུའི་བླ་ཆེན(Pape)གཉིས་བར་གྱི་ཕོ་ཉར་བརྐོས་ཏེ། ཡེ་ཤུའི་བླ་ཆེན་ལ་ཕྱག་ཡིག་ཅིག་སྩལ་ཏེ་རང་ཡུལ་དུ་ཕྱིར་འགྲོ་དགོས་པའི་བཀའ་ཕབ། དེ་བས། པོ་ལོ་སྤུན་གཉིས་ཀྱིས་ཡོན་གོང་མའི་ཕྱག་ཡིག་བསྣམས་ནས་རང་ཡུལ་དུ་ལོག་དགོས་བྱུང་འདུག ཕྱག་ཡིག་ནང་དུ་ཡེ་ཤུའི་བླ་ཆེན་གྱིས་རོམ་ནས་མཁས་པ་བརྒྱ་ཡོན་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་བཏང་ནས་ཤེས་ལྡན་མི་སྣ་དག་ལ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་དང་། ལ་ཏིན་ཡི་གེ། གཞན་ཡང་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས་སོགས་བསླབ་དགོས་ཚུལ་སོགས་འཁོད་ཡོད་པར་བཤད།

པོ་ལོ་སྤུན་གཉིས་ལོ་བཅུ་བཞི་འགོར་ནས་རང་ཡུལ་དུ་ལོག་སྐབས། ཉི་ཁོ་ལོ·པོ་ལོས་གཅེས་པའི་བཟའ་ཟླ་ཚེ་ལས་འདས་ཤིང་། རང་ཉིད་ལ་མར་ཁོ·པོ་ལོ་འབོད་པའི་ལོ་ན་བཅུ་བཞིར་སོན་པའི་བུ་ཞིག་ཡོད་པ་ཤེས། དེར་མ་ཟད། ཡེ་ཤུའི་བླ་ཆེན་པོབ·ཁུ་ལེ་མང་བཞི་པའང(Pope Clément IV ?-1268)སྐུ་གཤེགས་ཟིན་པའི་གནས་ཚུལ་རྟོགས། དེ་བས་ཀུབ་ལིའི་ཁན་གྱི་ཕྱག་ཡིག་ཡེ་ཤུའི་བླ་ཆེན་གྱི་ཕྱག་ཏུ་རེ་ཞིག་ཕུལ་མ་ཐུབ། འོན་ཀྱང་། ཡེ་ཤུའི་བླ་ཆེན་ཞིག་སྐུ་གཤེགས་རྗེས་བླ་ཆེན་གསར་པ་བསྐོ་བཞག་བྱེད་པའི་ལམ་སྲོལ་ཡོད་པ་ལྟར། ལོ་གཉིས་ཀྱི་རྗེས་སུ་ཡེ་ཤུའི་བླ་མ་རྣམས་ཀྱིས་འོས་ཤོག་འཕངས་ཏེ་བླ་ཆེན་པོབ·གྷུ་རེ་གྷོ་རུ་བཅུ་པ(Pope Gregory X 1210-1276)འོས་འདེམས་བྱུང་། བླ་ཆེན་འདིས་པོ་ལོ་གཉིས་བརྒྱུད་དེ་ཡོན་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་གསན་རྗེས། སོག་པོ་དག་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལ་ཞུགས་སུ་འཇུག་དགོས་པ་དང་། ཁོ་ཚོ་ཁ་ཆེའི་ཆོས་ལུགས་ལ་ངོ་རྒོལ་བྱེད་པའི་མནའ་གྲོགས་སུ་འགྱུར་ན་སྙམ་པའི་ཐུགས་དགོངས་འཁྲུངས། དེར་བརྟེན་ཁོང་གིས་པོ་ལོ་སྤུན་གཉིས་དང་མཉམ་དུ་ཆོས་བཤད་བྱེད་པོ་གཉིས་བཏང་། སྐབས་དེར་ཉི་ཁོ་ལོ·པོ་ལོས་རང་གི་བུ་མར་ཁོ·པོ་ལོ་རང་ཡུལ་དུ་བསྐྱུར་འདོད་མ་བྱུང་བས་ཁོང་ཚོ་དང་མཉམ་དུ་ཁྲིད།[21]

ཕྱི་ལོ་ ༡༢༧༢ ལོར་ཁོང་ཚོ་བི་ནིའུ་ཟི་ནས་རྡོག་ཐོན་གྱིས་ཏུར་ཀི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མཚོ་ངོགས་འགྲུམ་འགྲུལ་ས་ཚིགས་ཨ་ཡ་སི(Ayas)ལ་སླེབས་སྐབས། ཤར་ཕྱོགས་སུ་དམག་འཁྲུག་གི་མེ་ལྕེ་འཕྱུར་བཞིན་ཡོད་པའི་བཤད་ཡམས་ཤིག་ལ་རྐྱེན་བྱས་ཏེ། ཆོས་བཤད་བྱེད་པོ་གཉིས་ཀྱིས་ཆོས་ཀྱི་འགྲུལ་བཞུད་དེ་མི་འདོད་བཞིན་དུ་དོར་དགོས་བྱུང་། དེ་ལྟར་ནའང་། པོ་ལོ་ཕ་བུ་ཚོས་བླ་ཆེན་པོབ·གྷུ་རེ་གྷོ་རུ་བཅུ་པའི་བཀའ་དགོངས་དང་དུ་བླངས་ཏེ་ཏུར་ཀི་རྒྱལ་ཁབ་ནས་དིང་སང་གི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དབང་དུ་བྱས་ན་ཨི་ཛི་རལ་དང་། ཨི་རག ཨབ་རྒན། སྤ་མིར། ལི་ཡུལ་སོགས་བརྒྱུད་དེ་ཕྱི་ལོ་ ༡༢༧༥ ལོར་རྒྱལ་ས་ཏཱ་ཏུའུར་འབྱོར་བར། ཀུབ་ལིའི་ཁན་གྱིས་སྣེ་ལེན་བཟང་པོ་གནང་། དེ་ནས་ལོ་ཉི་ཤུ་ཙམ་གྱི་རིང་ལ་ཁོང་ཚོ་ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་རྒྱལ་ཁམས་སུ་བསྡད་ཅིང་། མར་ཁོ·པོ་ལོ་ནི་ཀུབ་ལིའི་ཁན་གྱི་ཕོ་ཉར་གྱུར། དེར་བརྟེན་ཁོང་པར་ཟིག་དང་། ཨུ་རུ་སི། ཁོ་རེ་ཡ། འབར་མ། ཨིན་ཌོ་ནེ་ཤི་ཡ། ཁམ་པོ་ཊི། བེ་ཋི་ནམ། ཉི་ཧོང་། རྒྱ་གར། བོད་སོགས་སུ་འགྲུལ་བཞུད་དུ་ཞུགས་ཏེ་ཕྱག་ལས་གནང་།[22]

ཀུབ་ལིའི་ཁན་གྱི་དབང་བསྒྱུར་མཇུག་སྒྲིལ་ལ་ཉེ་སྐབས། པོ་ལོ་གསུམ་ཕྱིར་ཕ་ཡུལ་དུ་ལོག་ཆོག་པའི་གོང་མའི་ཆོག་མཆན་ཐོབ། དེ་བས། ཕྱི་ལོ་ ༡༢༩༡ ལོར་ཁོང་ཚོས་ཀུབ་ལིའི་ཁན་གྱི་ཚ་བོ་དང་སྐབས་དེར་པར་ཟིག་གི་རྒྱལ་པོ་ཡིན་པའི་ཨར་གྷན(Argoun 1258-1291)ལ་མོ་ལོ་བཅུ་བདུན་ལ་སོན་པའི་བཙུན་མོ་ཁེས་ཁ་ཆིན(Ku kachin 1274-1296)བག་མར་བརྫངས། ཁོང་ཚོ་ལྷོ་རྒྱ་ནག་རྒྱ་མཚོ་ནས་གྲུ་ལ་བསྡད་དེ་བེ་ཋི་ནམ་དང་། ཨིན་ཌོ་ནེ་ཤི་ཡ། རྒྱ་གར་རྒྱ་མཚོ་སོགས་བསྐོར་ནས་འབྱོར་སྐབས་རྒྱལ་པོ་ཨར་གྷན་གཤེགས་ཟིན་ནའང་། བཙུན་མོ་ཁེས་ཁ་ཆིན་རྒྱལ་པོའི་སྲས་ཆེ་བ་དང་མཉམ་དུ་གཉེན་སྒྲིག་བྱས། དེ་ནས་མར་ཁོ·པོ་ལོ་ཕ་བུ་ཚོ་པར་ཟིག་ནས་ཟླ་ཤས་བསྡད་རྗེས། ཨི་རན་དང་། རྒུ་རིག་སོགས་བརྒྱུད་དེ་ཕྱི་ལོ་ ༡༢༩༥ ལོར་རང་ཡུལ་དུ་འབྱོར་འདུག་མོད། ཁོང་ཚོ་ཕ་ཡུལ་དང་ཁ་བྲལ་ནས་ཁྱོན་བསྡོམས་ལོ་ངོ་སུམ་ཅུ་ལྷག་འགོར་ཡོད་པས། བི་ནིའུ་ཟིའི་གཞོན་སྐྱེས་ཚོར་མཚོན་ན་ཁོང་ཚོ་ནི་ངག་རྒྱུན་ཁྲོད་ཀྱི་མི་སྣར་གྱུར་ཡོད།

ཕྱི་ལོ་ ༡༢༩༦ ལོར་བི་ནིའུ་ཟི་དང་རྗི་ནུ་སི(Gênes)གཉིས་ཀྱི་བར་ལ་དམག་འཁྲུག་ལངས་པས། མར་ཁོ·པོ་ལོ་སྒྱོགས་རྡོ་འཕེན་མཁན་གྱི་དམག་མི་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཅིང་། སྟབས་མ་ལེགས་པར་ཁོང་ལོ་གསུམ་རིང་བཙོན་དུ་ཚུད། བཙོན་ཁང་དུ་སྔར་གྱི་འགྲུལ་བཞུད་རིང་མོ་དག་ལ་བསམ་གཞིགས་དང་། ཕྱིར་དྲན། སྨོན་པ་སོགས་བྱས་མཐར། ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་རྒྱལ་ཁམས་འགྲིམས་སྐབས་ཀྱི་བྱུང་བ་དག་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ཡོད་ན་ཅི་མ་རུང་སྙམ་སྟེ། ཕྱི་ལོ་ ༡༢༩༨ ལོར་བཙོན་གྲོགས་རྩོམ་པ་པོ་རོལ་སི་ཊིས་ཆིས་ལོ·དྷུ·པེ་སུ་ལ(Rustichello de Pise ?- 1324)གསུངས་ཏེ་ཁོང་གིས་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ཕབ།

ཕྱི་ལོ་ ༡༢༩༩ ལོར་བི་ནིའུ་ཟི་དང་རྗི་ནུ་སི་གཉིས་ཀྱིས་ཞི་འགྲིག་ཆིངས་ཡིག་བཞག་པས། བཙོན་པ་རྣམས་གློད་གྲོལ་བཏང་། མར་ཁོ·པོ་ལོ་རང་ཡུལ་དུ་ལོག་སྟེ་སྒྲ་ནཱ་ཌ·བྷ་ཊོར(Donato Badoer)དང་གཉེན་སྒྲིག་བྱས་ཏེ་བུ་མོ་གསུམ་སྐྱེས། བི་ནིའུ་ཟི་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་གྲོས་ཚོགས་ཀྱི་ཁོངས་མི་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཅིང་། མུ་མཐུད་དུ་ཚོང་ལས་གཉེར། ཁོང་ནི་འབྱོར་ཕྱུག་ལྡན་ལ་སྤྱང་གྲུང་ལྡན་པའི་ཚོང་པ་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱེད། ཕྱི་ལོ་ ༡༣༢༢ ལོར་ཁོང་ལ་ན་ཚ་ཞིག་ཕོག་པར་བརྟེན་ནས་ཁ་ཆེམས་ཡི་གེ་ཞིག་བཞག་ཡོད་པ་དེའི་ནང་དུ་ཊུ་ཁ་ཞེས་པའི་གསེར་ཊཾ(Ducats)ཁྲི་གཅིག་ཡོད་ཚུལ་འཁོད་ཡོད་པས། གསེར་སྒོར་གྱི་གྲངས་ཀར་བལྟས་ན་ཁོང་ནི་བི་ནིའུ་ཟིའི་ཚོང་པ་ཕྱུག་ཤོས་ཀྱི་གྲས་སུ་ཚུད་མེད་པ་རེད།

མར་ཁོ·པོ་ལོའི་འདས་ལོའི་ཐད་ལ་བཞེད་པ་མི་མཐུན་པ་ཡོད། འོན་ཀྱང་། ཡོངས་གྲགས་སུ་ཕྱི་ལོ་ ༡༣༢༣ ལོའི་ཟླ་ ༡ ཚེས་ ༩ ཉིན་སྐུ་གཤེགས་པར་བཤད། ཁོང་གི་སྐུ་ཕུང་སྔར་ཕ་རྒན་དུར་འཇུག་བྱ་ཡུལ་གྱི་ཡེ་ཤུའི་ལྷ་ཁང་ཟང·ལོ་རན་རྫོ(L’église San Lorenzo)རུ་གདན་འདྲེན་ཞུས་ཡོད། ཕྱིས་སུ་ལྷ་ཁང་དེ་ཞིག་གསོ་སྣ་ཚོགས་བྱས་པའི་དབང་གིས་མར་ཁོ·པོ་ལོའི་དུར་སྒམ་གར་སོང་ཆ་མེད་དུ་གྱུར་ཅིང་། དུས་རབས་བཅུ་དྲུག་པའི་ནང་ཁོང་གི་ཚེ་མཇུག་གི་འཚོ་བ་སྐྱེལ་སའི་ས་ཁུལ་ལའང་མེ་སྐྱོན་ཤོར་བས། དིང་སང་མར་ཁོ·པོ་ལོ་བཞུགས་ཡུལ་གྱི་རྗེས་ཤུལ་ཙམ་ཡང་སྟོན་རྒྱུ་མེད། འོན་ཀྱང་། ཁོང་གི་འཛད་དུ་མེད་པའི་ཤུལ་བཞག་རིག་གནས་ནི«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»ཡིན་ལ། ཁོང་བྱོན་ནས་ལོ་བདུན་བརྒྱའི་རྗེས་སུའང་། ཁ་སྟབས་སྐྱོ་བའི་ཁོ་བོ་ལྟ་བུས་ཀྱང་དོ་སྣང་བྱེད་བཞིན་པ་ལགས་སོ། །

 ༢ «ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»བཤད་པ།

ཕྱི་ལོ་ ༡༢༩༨ ལོར་ཨི་ཊ་ལིའི་རྩོམ་པ་པོ་རོལ་སི་ཊིས་ཆིས་ལོ·དྷུ·པེ་སུས་མར་ཁོ·པོ་ལོས་ཁོང་དང་ཁོང་གི་ཕ་རྒན་སོགས་ཤར་ཕྱོགས་ཨེ་ཤེ་ཡར་ཇི་ལྟར་འགྲུལ་བཞུད་བགྱིས་པའི་གནས་ཚུལ་ཞུས་པ་ཁག་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ཕབ་ཅིང་། ཐོག་མར་དེབ་མིང་ལ«འཛམ་གླིང་གི་ཟིན་བྲིས»ཅེས་བཏགས་མོད། རིམ་བཞིན་རྩོམ་སྒྲིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཀློག་པ་པོ་དག་ལ་དམིགས་ཏེ«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»རམ་ཡང་ན«མར་ཁོ·པོ་ལོའི་འགྲུལ་བཞུད»ཅེས་བཏགས་ཡོད། དེབ་ཐེར་འདིའི་མ་ཡིག་ནི་དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པའི་ནང་ཨི་ཊ་ལའི་བྱང་ཕྱོགས་སུ་གཉུག་མར་སྡོད་པའི་སྐྱེ་བོ་དག་གིས་སྤྱོད་པའི་ཧྥ་རན་སི་དང་བི་ནིའུ་ཌན་གཉིས་ཀྱིས་གྲུབ་པའི་ཡི་གེ་དེ་ཡིན་མོད། ཡི་གེ་དེ་ནི་ཡིག་ཐོག་ནས་སྤྱོད་པ་ལས་ངག་ཐོག་ནས་སྤྱོད་པ་ཞིག་མིན་པར་བཤད།

དིང་སང«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»གྱི་ཕྱི་མོ་མཇལ་རྒྱུ་མེད་ནའང་། དེབ་ཐེར་འདི་སྤར་སྐྲུན་བྱས་ནས་ལོ་གསུམ་གྱི་རྗེས་ཏེ་ཕྱི་ལོ་ ༡༣༠༢ ནས་ཕྱི་ལོ་ ༡༣༡༣ ལོར་ལ་ཏིན་གྱི་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ཡོད་པ་དང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༣༠༧ ལོར་དེབ་ཐེར་འདིའི་ལེའུ་གཅིག་ཧྥ་རན་སིའི་སྐད་དུ་བསྒྱུར་ཏེ་མཐར་ཕྱི་ལོ་ ༡༣༥༠ ལོར་ལེའུ་ཆ་ཚང་བ་ཞིག་བསྒྱུར། ཕྱི་ལོ་ ༡༥༥༩ ལོར་ཨི་ཊ་ལིའི་སྐད་དུའང་བསྒྱུར་ཡོད་པ་རེད། དེ་ནས་རིམ་གྱིས་དེབ་ཐེར་འདི་ལ་བར་འཇུག་རི་མོ་ཡོད་པའི་འགྱུར་སྣ་ཚོགས་ཤིག་བྱུང་འདུག ཁོ་བོའི་ལག་ཏུ་ཡོད་པའི«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༨༨༨ ལོར་ཧྥ་རན་སིའི་གནའ་རྗས་རྟོག་ཞིབ་རིག་པ་བ་དང་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཨུ་གཞེན·མུ་ལེས(Eugène Muller 1834-1918)རྩོམ་སྒྲིག་གནང་བའི་འགྱུར་དེ་ཡིན།[23] འགྱུར་དེ་ནི་སྔར་གྱི་ཧྥ་རན་སིའི་སྐད་ཡིག་རྙིང་པ་ནས་གསར་པར་བཅོས་པ་ཞིག་རེད།

«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»ལ་དེབ་ཐེར་དང་པོ་དང་། གཉིས་པ། གསུམ་པ་ཞེས་བགོས་ཏེ་ལེའུ་༡༩༢ཀྱིས་གྲུབ་པ་དང་།  དེབ་ཐེར་འདི་ལ་ཚན་དང་པོ་དང་། གཉིས་པ། གསུམ་པ་ཞེས་བགོས་ཏེ་ལེའུ༢༠༠བདག་ཉིད་ཅན་ཡང་མཇལ་རྒྱུ་འདུག གཞན་ཡང་། དེབ་དེ་ཚན་པ་བཞི་རུ་བགོས་ཏེ་དོན་ཚན ་༢༣༥ ཅན་གྱི་འགྱུར་ཡང་མཇལ་བྱུང་། ཁོ་བོས་ཧྥ་རན་སིའི་འགྱུར་རྙིང་པ་དང་གསར་པའི་ལེའུ་རེ་ཟུང་གི་ཁ་བྱང་ལ་གཤིབ་བསྡུར་བྱས་མོད། འོན་ཀྱང་འགྱུར་དེ་གཉིས་ཀྱང་ཆུ་ལ་ཆུ་བཞག་ཅིག་མིན་པར་སྣང་། དེས་ན་སྐད་རིགས་གཞན་དུ་བསྒྱུར་པའི་འགྱུར་ཡོངས་ལ་གཤིབ་བསྡུར་བྱེད་མཁན་ཞིག་བྱུང་ཚེ། དགོད་བྲོ་བའི་གནས་ཚུལ་དང་འཕྲད་ངེས་པ་ནི་དོགས་པ་རྩ་བྲལ་རེད།

 ༣ «ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»དུ་འཁོད་པའི་བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ།

ལོ་ཤས་ཀྱི་སྔོན་ལ་ཁོ་བོས་དྲྭ་ཚིགས་ཤིག་ཏུ«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»དུ་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་ག་གེ་མོ་ཞིག་གི་གཞོན་སྐྱེས་བུད་མེད་རྣམས་ཀྱི་སྐོར་ཞིག་གསལ་བ་མཐོང་འཕྲལ་དེའི་ནང་དོན་ཁག་མདོར་བསྡུས་ཏེ་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་མོད། གནས་ཚུལ་འདི་ཨུ་གཞེན·མུ་ལེས་རྩོམ་སྒྲིག་གནང་བའི་ཧྥ་འགྱུར་དེའི་ལེའུ་གང་དུ་ཡོད་མེད་རྩད་གཅོད་བྱེད་སྐབས་རྙེད་མ་སོང་།  ཕྱི་ལོ་ ༡༩༢༠ ལོར་ཧྥ་རན་སིའི་ཤར་ཕྱོགས་རིག་པ་བ་ཨང་ཝས·ཀོག་དྷེས(Henri Cordier1849-1925)རྩོམ་སྒྲིག་གནང་ཞིང་། སི་ཀོཊ་པའི་ཤར་ཕྱོགས་རིག་པ་བ་ཨང་ཝས·གཡུས་ལིས(Henry Yule1820-1889)བསྒྱུར་ཅིང་མཆན་འགྲེལ་བགྱིས་པའི་དེབ་[24]ཀློག་སྐབས་རྙེད་བྱུང་མོད། འོན་ཀྱང་སྔར་ཁོ་བོས་རྙེད་པའི་འགྱུར་དང་ཆ་མི་མཚུངས་པ་ཞིག་རེད། དེས་ན«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»དུ་གསལ་བའི་བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་དེ་དག་གོང་དུ་གླེང་ཟིན་པའི་ཧྥ་འགྱུར་དང་ཨིན་འགྱུར་ལ་གཤིབ་བསྡུར་གྱིས་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་རྒྱུ་ཡིན། མ་འོངས་པ་ན་འདབ་གཤོག་གཉིས་ལྡན་ནམ་གསུམ་ལྡན་དག་གིས་འགྱུར་མི་འདྲ་བ་ཁག་ལ་གཟིགས་ཏེ་དག་བཅོས་གནང་བའི་རེ་བ་ཡོད།

«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར» དུ་བོད་ཀྱི་སྐོར་ནི་དེབ་ཐེར་གཉིས་པའི་ཚན་པ་ ༤༤ མཇུག་ཏུ་ཐིག་ཕྲེང་གཉིས་དང་། དེ་ནས་ཚན་པ་༤༥དང་༤༦གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ་འཁོད་འདུག ཚན་པ་ ༤༤ ནི་འདི་ལྟར།

༤༤ སན་དྷ་ཧྥུའུ་ཡི་སྐོར།

ཟླ་གསུམ་པར་ཡུལ་སྐོར་ཉིན་ལྔ་བྱས་རྗེས། ཁྱོད་ཐུ་བྷོད(Tebet)ཅེས་པའི་མངའ་རིས་ཤིག་ཏུ་སླེབས་པ་དང་། མངའ་རིས་དེ་ནི་ཡིད་སྐྱོ་བ་ཞིག་ལ་གཏོར་བརླག་ཐེབས་འདུག ད་ནི་ང་ཚོས་མངའ་རིས་འདི་གླེང་བར་བྱའོ། །[25]

ཚན་པ༤༥ནི་འདི་འདྲ་ཞིག་རེད།

༤༥ ཐུ་བྷོད་མངའ་རིས་ཀྱི་སྐོར།

ངས་བཤད་པ་ལྟར་ཉིན་ལམ་ལྔ་གོམ་བགྲོད་བྱས་རྗེས། ཁྱོད་གཏོར་བཤིག་ཚབས་ཆེན་ཐེབས་པའི་མངའ་རིས་ཤིག་ཏུ་སླེབས་པ་དང་། དེ་ནི་མོང་ཀོ་ཧན་གྱི་དམག་འཐབ་ཁྲོད་བྱུང་བ་རེད། ཡུལ་དེ་ན་གྲོང་ཁྱེར་དང་། གྲོང་རྡལ་དང་། གྲོང་གསེབ་བཅས་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་ཚང་མ་བཤིག་རལ་དང་གཏོར་བརླག་ཐེབས་ཡོད།

མངའ་རིས་དེ་ནས་ཁྱོད་ཀྱིས་སྦ་སྨྱུག་མང་པོ་མཐོང་ཐུབ། དེར་སྦོམ་ཚད་ལ་སོར་བཅུ་གཉིས་དང་། མཐོ་ཚད་ལ་གོམ་པ་བཅོ་ལྔ། ཚིགས་རྐང་རེ་རེའི་བར་ཐག་ལ་ཧ་ལམ་སོར་བཅུ་གཉིས་ཅན་ཡང་ཡོད། ངས་ཁྱོད་ལ་བཤད། ས་སྲོད་ཀྱི་དུས་སུ་ཚོང་པ་དང་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་པའི་ལྗོངས་རྒྱུ་བ་རྣམས་ཀྱིས་སྦ་སྨྱུག་བཏུས་ནས་མེ་ཁ་གསོ་བའི་གོམས་སྲོལ་ཞིག་ཡོད། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་ཁོ་ཚོས་སྦ་སྨྱུག་མེ་ལ་སྒྲོན་སྐབས་འབར་སྒྲ་ཧ་ཅང་ཆེ་རུ་གྱུར་ནས་སེང་གེ་དང་། དོམ། རི་དྭགས་གཞན་དག་ཚང་མར་འཇིགས་སྣང་ཆེན་པོ་བྱུང་སྟེ་མེ་ཡི་ཉེ་སར་བཅར་མི་ཐུབ་པར་མགྱོགས་པོར་བྲོས་འགྲོ་བས་རེད། དེར་བརྟེན། ལྗོངས་རྒྱུ་བ་རྣམས་ཀྱིས་མེ་གཏོང་བ་ནི་རང་ཉིད་ཀྱི་སྲོག་ལ་རི་དྭགས་ཀྱི་གནོད་འཚེ་མི་ཐེབས་པའི་སྲུང་སྐྱོབ་ཀྱི་ཆེད་དུ་ཡིན་པ་ཁྱོད་ཀྱིས་མཐོང་ཐུབ། དོན་དམ་པར་གཅན་གཟན་གྱི་སྐྱེ་འཕེལ་འབོར་ཆེན་གྱི་དབང་གིས་མངའ་རིས་འདི་ཡང་བསྐྱར་བཙན་བཟུང་བྱེད་པར་བཀག་འགོག་བྱས་པ་རེད། དོན་དངོས་སུ་སྦ་སྨྱུག་འདི་དག་གི་རོགས་སྐྱོར་མེད་ཚེ། ཐ་ན་ས་ཆ་དེའི་ཐོག་སྐྱོད་མཁན་ཡང་མེད། སྦ་སྨྱུག་མེ་ལ་སྒྲོན་པའི་འབར་སྒྲས་གཅན་གཟན་དག་འདྲོགས་ཏེ་ཐག་རིང་དུ་གཡོལ་བར་བྱེད།

ངས་ཁྱོད་ལ་སྦ་སྨྱུག་ལ་དེ་འདྲའི་འགད་སྒྲ་ཆེན་པོ་ཡོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་འཆད། མི་རྣམས་ཀྱིས་ཚང་ཚིང་དཀྲིགས་པའི་སྦ་སྨྱུག་ཁྲོད་ནས་སྔོ་ལྗང་ཅན་གྱི་སྦ་སྨྱུག་བཅད་དེ་དེ་དག་མཉམ་དུ་སྤུངས་ནས་མེ་ལ་སྒྲོན་ནས་ཅུང་ཙམ་འགོར་ཚེ། སྦ་སྨྱུག་གི་གཞུང་རྟ་སིལ་བུར་གས་པའི་སྒྲ་འབྱུང་ཞིང་། ཁྱོད་ཀྱིས་སྒྲ་ཆེན་པོ་དེ་རྒྱང་གྲགས་སྟོང་གི་མཚམས་སུའང་ཐོས་ཐུབ། དྲང་མོར་བཤད་ན། སྒྲ་ཆེན་པོ་དེ་ལ་གོམས་ལོབས་སུ་སོང་མེད་པའི་མི་སུ་འདྲ་ཞིག་གིས་གློ་བུར་ཐོལ་རྒྱག་ཏུ་ཐོས་ཚེ། དངངས་ནས་འཆི་བར་འགྱུར་སྲིད། འོན་ཀྱང་། གོམས་ལོབས་སུ་སོང་བའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་དེར་དོ་སྣང་རྩ་བ་ནས་མི་བྱེད། དེར་བརྟེན་གོམས་ལོབས་སུ་སོང་མེད་པའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་རྣ་ཅོག་ནང་ལ་སྲིང་བལ་བརྫང་བ་དང་། རང་གི་ལྭ་བས་མགོ་དང་གདོང་བཀབ་ནས་སྒྲ་དེ་གོམས་རག་བར་དུ་ལྷན་གཅིག་ཏུ་འདུས་ཏེ་སྡོད།  རྟ་ཡང་དེ་བཞིན་ཡིན་ཏེ། སྒྲ་དེ་སྔར་ཐོས་མྱོང་མེད་པ་ཞིག་གིས་གསར་དུ་ཐོས་ཚེ། རྟ་ཡིས་མཐུར་མདའ་དང་གློ་ཐག་གཅོད་པར་བྱེད་ཅིང་། མི་མང་པོ་ཞིག་གིས་འདི་འདྲ་བྱས་ཏེ་རང་གི་ཕྱུགས་ཟོག་མེད་པར་གྱུར། དེར་བརྟེན། རྟ་པ་དོགས་ཟོན་ཅན་རྣམས་ཀྱིས་འདང་བརྩེ་དང་བཅས་བཞོན་རྟ་བོར་མི་འགྲོ་ཆེད་རྟ་ཡི་རྐང་ལག་དམ་པོར་བསྡམས་ཤིང་། དེ་ནས་མགོ་དང་མིག་དང་རྣ་བའང་གཅུད་པར་བྱེད། དེ་ལྟར་བྱས་ན་ཁོང་ཚོས་ཕྱུགས་ཟོག་རྣམས་སྐྱོབ་ཐུབ། འོན་ཀྱང་། རྟ་ཡིས་ཀྱང་སྒྲ་དེ་ཐེངས་འགའ་ཐོས་རྗེས་འདྲོགས་མི་ལངས། ངས་ཁྱོད་ལ་དྲང་མོར་བཤད། ཁྱོད་ཀྱིས་སྒྲ་དེ་ཐེངས་དང་པོར་ཐོས་ཚེ། འདི་ལས་སྐྱི་གཡའ་བ་མེད། གང་ལྟར་ཀྱང་། སེང་གེ་དང་། དོམ། གཅན་གཟན་གཞན་དག་གིས་སྐབས་འགར་གནོད་འཚེ་གཏོང་། དེ་ནི་ཁོ་ཚོ་གཅན་གཟན་རྒྱུ་བའི་ཡུལ་ལུང་དུ་མི་གྲངས་ཧ་ཅང་མང་པོ་ཡོད་པའི་རྐྱེན་གྱིས་རེད།

ཁྱོད་ཀྱིས་རྟར་ཞོན་ནས་ཉིན་ལམ་ཉི་ཤུར་དེངས་ཀྱང་མི་འཚོ་སྡོད་བྱེད་སའི་གནས་མི་རྙེད། དེ་བས་ལྗོངས་རྒྱུ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ངེས་པར་དུ་རང་གི་ལམ་རྒྱགས་མི་འཁྱེར་ཐབས་མེད་ཡིན། དེར་མ་ཟད་ལམ་བར་དུ་གཅན་གཟན་གྱི་ཚོགས་དང་གཅན་གཟན་གྱི་འཇིགས་པར་མི་ཐུག་ཀ་མེད་ཡིན། དེ་རྗེས་ཁྱོད་གྲོང་རྡལ་དང་གྲོང་གསེབ་མང་པོ་ཡོད་པའི་མངའ་རིས་ཤིག་ཏུ་སླེབས། ཡུལ་ལུང་དེ་དག་གི་མི་རྣམས་ལ་གཉེན་སྒྲིག་གི་ཐད་ནས་ཡ་མཚན་ཅན་གྱི་གོམས་སྲོལ་ཞིག་ཡོད། ངས་ཁྱོད་ལ་ད་ལྟ་ནས་བཤད།

མངའ་རིས་འདིའི་སྐྱེས་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྐྱེས་པ་དང་འདོད་པ་སྤྱད་མྱོང་མེད་པའི་ན་ཆུང་བུ་མོ་ཞིག་ཆུང་མར་གཏན་ནས་མི་ལེན། རྒྱུ་མཚན་ནི་ཁོང་ཚོས་བཤད་རྒྱུར། སྐྱེས་པ་ཞིག་དང་འགྲོགས་མྱོང་མེད་པའི་ན་ཆུང་བུ་མོ་དག་ལ་རིན་ཐང་ཅི་ཡང་མེད་པས་རེད། ཁོང་ཚོའི་གོམས་སྲོལ་ནི་འདི་ལྟ་སྟེ། ལྗོངས་རྒྱུ་བ་རྣམས་ཡུལ་ཕྱོགས་འདི་བརྒྱུད་དེ་འགྲོ་བའི་ཚེ། གྲོང་ཚོའི་ནང་གི་རྒན་མོ་རྣམས་ཀྱིས་གྲ་སྒྲིག་བྱས་ཏེ་གཉེན་བསྒྲིགས་མྱོང་མེད་པའི་བུ་མོའམ་ཡང་ན་ཁོ་མོ་ཚོའི་གཉེན་ཚན་འགྲོ་བའི་ན་ཆུང་བུ་མོ་དག་འཁྲིད་དེ་ལྗོངས་རྒྱུ་བ་རྣམས་ཀྱི་སར་འགྲོ་ཞིང་། ཁོང་ཚོར་ན་ཆུང་མ་དག་གདམ་གསེས་བྱེད་དུ་འཇུག་ལ། ལྗོངས་རྒྱུ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་ན་ཆུང་མ་རེ་བདམས་ནས་འདོད་པ་སྤྱོད། དེ་རྗེས་ན་ཆུང་བུ་མོ་ཚོ་ཕྱིར་ཁོ་མོ་ཚོར་ཁྲིད་ཡོང་མཁན་གྱི་རྒན་མོ་དེའི་གམ་དུ་ཡོང་ངེས། རྒྱུ་མཚན་ནི་ན་ཆུང་མ་དག་ངོ་མི་ཤེས་པའི་ཕྱི་མི་དང་འགྲོགས་ནས་ཁོ་ཚོའི་ཁྱིམ་དང་འབྲལ་མི་ཆོག འདི་ལྟར་ལྗོངས་རྒྱུ་བྱེད་མཁན་ཞིག་གྲོང་ཚོ་ཞིག་གམ་ཡང་ན་ཁང་ཁྱིམ་ཞིག་ཏུ་སླེབས་ཚེ། ཕལ་ཆེར་བུ་མོ་ཉི་ཤུ་སུམ་ཅུ་ཙམ་ལྗོངས་རྒྱུ་བ་རྣམས་ལ་མཁོ་འདོན་བྱེད་རྒྱུ་ཡོད། གལ་ཏེ་ལྗོངས་རྒྱུ་བ་རྣམས་གྲོང་ཁྱིམ་ཞིག་ཏུ་ཞག་སྡོད་བྱས་ཚེ་ན་ཆུང་མ་རྣམས་ཀྱིས་ཁོ་ཚོའི་ཕྱོགས་ནས་བརྩེ་བ་འཚོལ་ངེས།

ཁྱོད་ཀྱིས་ངེས་པར་དུ་ཤེས་དགོས་པ་ཞིག་ལ། ལྗོངས་རྒྱུ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཁོ་དང་མཉམ་དུ་ཡོད་པའི་ན་ཆུང་བུ་མོར་མཛུབ་དཀྲིས་ཤིག་གམ་ཡང་ན་གཞན་པའི་རྩེད་ཆས་ཀྱི་དྲན་རྟེན་ཞིག་སྟེར་དགོས། དོན་དངོས་སུ་ན་ཆུང་མས་གཉེན་སྒྲིག་སྐབས་རང་གི་མཛའ་གྲོགས་ཀྱི་དྲན་རྟེན་ངོམ་གྱི་ཡོད། དོན་དངོས་སུ་དེ་ནི་རང་གི་ཆེད་དུ་ཡིན་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་ཁོ་ཚོས་གོམས་སྲོལ་དེར་བརྩི་སྲུང་བྱེད། རྒྱུ་མཚན་ནི་ངས་གོ་ཐོས་ལྟར་ན་ཆུང་བུ་མོ་ཚོས་དྲན་རྟེན་ཉི་ཤུ་ལྷག་ཙམ་ལག་སོན་འབྱུང་བ་བྱ་དགོས་ཤིང་། དེ་ནས་གཞི་ནས་གཉེན་སྒྲིག་བྱེད་ཐུབ། དྲན་རྟེན་ཆེས་མང་བ་རྣམས་ནི་སྔར་སྐྱེས་པ་མང་པོ་དགའ་མྱོང་བ་དང་གཉེན་སྒྲིག་གི་དུས་སུ་སྐྱེས་པ་མང་པོས་ཆེས་བརྩི་བཀུར་དང་འགྲོགས་འདོད་བྱེད་ས་ཡིན། རྒྱུ་མཚན་ནི་ཁོང་ཚོས་ན་ཆུང་མ་འདི་རིགས་ལ་ཆེས་ཡིད་དབང་འཕྲོག་པའི་འགུག་ཤུགས་ཡོད་ཟེར། འོན་ཀྱང་གཉེན་སྒྲིག་བྱས་རྗེས་སྐྱེས་པ་ཚོས་རང་གི་ཆུང་མ་བརྩི་མཐོང་ཆེན་པོ་བྱས་ཏེ་མི་གཞན་གྱིས་ཆུང་མར་ལུས་འབྲེལ་བྱས་ཚེ་ཧ་ཅང་ངོ་ཚ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཏུ་བརྩི། ཁྱོད་ཚོས་ཐོས་པ་ལྟར་བཟའ་ཟླ་གཉིས་ཀྱིས་གཉེན་སྒྲིག་མ་བྱས་གོང་གང་འདོད་དུ་ལུས་འབྲེལ་བྱེད་ཆོག་མོད། འོན་ཀྱང་གཉེན་སྒྲིག་བྱས་རྗེས་བློ་སེམས་རྩེ་གཅིག་བྱེད་དགོས་པས། གང་འདོད་ཀྱིས་བྱ་བ་བསྒྲུབ་མི་ཆོག

ད་ནི་ངས་ཁྱོད་ལ་གཉེན་སྒྲིག་གི་གོམས་སྲོལ་འདི་གཏམ་རྒྱུད་སྙན་མོ་ཞིག་དང་འདྲ་བར་བཤད་ཟིན་པ་རེད་ལ། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ན་གཞོན་རྣམས་ལ་མཛེས་སྡུག་ལྡན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་བསྟན་ཡོད།

མི་དམངས་ནི་འདྲ་སྐུར་ཕྱག་མཆོད་བྱེད་མཁན་དང་གདུག་རྩུབ་ཆེ་བའི་མི་རིགས་ཤིག་ཡིན་ཞིང་། འཕྲོག་བཅོམ་དང་སྡུག་བསྔལ་གཏོང་བའི་ནག་ཉེས་ཀྱི་ཆ་ནས་བཤད་ན་ཁོང་ཚོ་ནི་དོན་དངོས་སུ་འཇིག་རྟེན་སྟེང་གི་ཇག་པ་ཆེ་ཤོས་དེ་རེད་སྙམ། ཁོང་ཚོས་ཕྱུགས་ཟོག་དང་ཞིང་ཁའི་ཐོན་ཁུངས་ལ་བརྟེན་ནས་འཚོ་བ་སྐྱེལ་གྱི་ཡོད།

ངས་ད་དུང་ཁྱེད་ལ་བཤད་དགོས་པ་ཞིག་ལ། མངའ་རིས་འདིར་གླ་རྩི་ཡོད་པའི་རི་དྭགས་མང་པོ་ཡོད། རི་དྭགས་དེའི་མིང་ལ་རྒྱ་སྐད(Langue tartare)དུ་གྷོས་དྷུ་རེས(Gudderi)ཞེས་འབོད། མི་ངན་དེ་དག་ལ་ཆེ་ཞིང་བརྗིད་པའི་ཁྱི་མང་པོ་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་ནི་གླ་རྩི་ཡོད་པའི་རི་དྭགས་དག་འཛིན་པའི་ཕྱོགས་ལ་ཕན་ཐོགས་ཆེ། དེ་བས་ཁོང་ཚོར་དྲི་ཞིམ་ལྡན་པའི་གླ་རྩི་མང་པོ་ཐོབ། ཁོང་ཚོར་ཆེན་པོ་ཁན་གྱི་ཤོག་སྒོར་མེད་མོད། འོན་ཀྱང་དངུལ་ལོའི་དོད་དུ་ཚྭ་སྤྱོད་པར་བྱེད། ཁོང་ཚོས་ལྭ་བ་ཐེབས་ཆག་གྱོན།  གང་ཡིན་ཞེ་ན། ཁོ་ཚོའི་གྱོན་གོས་ནི་གཅན་གཟན་གྱི་པགས་པ་དང་། རྩྭ་རས་དང་བག་རས་ཀྱིས་བཟོས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་རེད། ཁོང་ཚོར་རང་ལ་སྐད་ཡིག་ཡོད་པས་ཁོང་ཚོར་ཐུ་བྷོད་ཅེས་འབོད། ཐུ་བྷོད་ནི་རླབས་ཆེན་གྱི་ཞིང་ཆེན་ཆེན་པོ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་འདུག ངས་ཁྱོད་ཚོར་མངའ་རིས་འདིའི་གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས་ཤིག་བཤད་རྒྱུ་ཡིན།[26]

ཚན་པ༤༦ ནི་འདི་ལྟ་སྟེ།

༤༦ ཐུ་བྷོད་ཀྱི་གནད་དོན་སྐོར་གླེང་བ།

མངའ་རིས་འདིའི་མིང་ལ་ཐུ་བྷོད་ཟེར། རྒྱ་ཁྱོན་ཧ་ཅང་ཆེ། ངས་ཁྱོད་ཚོར་བཤད་ཟིན་པ་ལྟར།  མངའ་རིས་འདིའི་མི་ལ་ཡི་གེ་ཡོད་པ་དང་། ཁོང་ཚོ་ནི་འདྲ་སྐུར་ཕྱག་མཆོད་བྱེད་མཁན་ཡིན། ཁོང་ཚོ་མན་ཛི(Manzi)དང་དེ་མིན་གྱི་མངའ་ཁུལ་གཞན་དག་གི་ས་མཚམས་སུ་ཡོད་ཅིང་། བརྐུ་འཕྲོག་ལ་ཧ་ཅང་མཁས།

དོན་དངོས་སུ་རྒྱལ་ཁབ་འདི་ཤིན་ཏུ་ཆེ་ཞིང་། དེའི་ནང་དུ་རྒྱལ་ཕྲན་བརྒྱད་དང་། གྲོང་ཁྱེར་དང་གྲོང་རྡལ་ཡང་མང་པོ་ཞིག་འདུས། དེའི་ས་ཁུལ་ཁ་ཤས་སུ་མཚོ་དང་མཚེའུ་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་གི་ནང་ནས་གསེར་བྱེ་མང་པོ་རྙེད་ཐུབ། སྐྱེས་སྟོབས་མགྱོགས་པའི་ཤིང་ཚ་ཡང་མང་པོ་སྐྱེ། བྱུ་རུ་ནི་ཡུལ་འདིར་བྲིན་རྒྱུག་ཆེ་ཞིང་རིན་གོང་མཐོ་བོ་བྱས་ཏེ་བཙོང་། གང་ཡིན་ཞེ་ན། ཡུལ་འདིའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་བྱུ་རུ་ནི་བུད་མེད་དང་འབག་སྐུ་སོགས་ཀྱི་སྐེ་རྒྱན་དུ་བྱེད་པར་དགའ་མོས་ཡོད་པས་རེད། དེར་མ་ཟད་བལ་དང་དེ་མིན་གྱི་རྒྱུ་ཆ་དང་། བྲོ་རྗས་མང་པོ་ཐོན་ཞིང་། འདི་དག་ང་ཚོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་རྩ་བ་ནས་མཐོང་དུ་མེད།

མི་འདི་དག་གི་ཁྲོད་ནས་ཁྱོད་ཀྱིས་ཀྱང་འཛམ་གླིང་གི་བཞི་ཆ་གཅིག་ཙམ་ཟིན་པའི་ལྷ་བ་མོ་བ་དང་སྐར་རྩིས་པ་རྙེད་ཐུབ། ཁོང་ཚོས་གདོན་འདྲེ་ལྟ་བུའི་སྒྱུ་རྩལ་ལ་བརྟེན་ནས་ངོ་མཚར་ཆེ་བའི་རྫུ་འཕྲུལ་སྟོན། མི་རྣམས་ཀྱིས་མཐུ་རྩལ་དེ་མཐོང་བའམ་ཐོས་རྗེས་ཧང་སང་བར་བྱེད། དེ་བས་ངས་དེབ་འདིའི་ནང་དུ་ཚིག་གཅིག་ཀྱང་གླེང་བར་མི་བྱའོ། ། གལ་ཏེ་མི་རྣམས་ཀྱིས་སྐད་ཆ་འདི་དག་ཐོས་ན། ཁོང་ཚོར་ཡ་མཚན་སྐྱེ་སྲིད་མོད། འོན་ཀྱང་དགོས་མཁོ་ཡོད་པ་ཞིག་མིན།

ཐུ་བྷོད་ཀྱི་མི་དག་གི་ལྭ་བ་ཐེབས་ཆག་རེད། ཁོང་ཚོར་བོང་བུ་ལྟར་ཆེ་བའི་ཁྱི་དང་། ཁོང་ཚོ་རི་དྭགས་འཛིན་པར་ཤིན་ཏུ་མཁས། [ལྷག་པར་དུ་བྷ་ཡ་མི་ནེ(Beyamini)ཞེས་པའི་འབྲོང་དང་། ཤེད་ཤུགས་ལྡན་ཞིང་གཏུམ་དྲག་ཅན་གྱི་སྲོག་ཆགས་སོགས་འཛིན་པར]  དེ་བཞིན་དུ་ཁྱིའི་རིགས་ཀྱང་མང་དུ་ཡོད་ལ། འཕུར་རྩལ་མྱུར་ཞིང་ལྡེམ་མྱུར་ཆེ་བའི་བྱ་རྒོད་ཀྱང་རྒྱལ་ཁབ་འདིའི་བྲག་གི་ཁོང་གསེང་དུ་ཡོད།

ངས་ཁྱོད་ཚོར་ཐུ་བྷོད་ཀྱི་སྐོར་ནས་སྐད་ཆ་ཡོད་ཚད་མདོར་བསྡུས་ནས་བཤད་ཟིན། ང་ཚོས་བརྗོད་གཞི་འདི་བསྐྱུར་ཏེ་མིང་ལ་ཁན་ཏུའུ(Caindu)འབོད་པའི་མངའ་རིས་གཞན་ཞིག་གླེང་བར་བྱ། སྐབས་འདིར་ཁྱོད་ཀྱིས་ཐུ་བྷོད་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ས་ཆ་རྣམས་ཆེན་པོ་ཁན(Grand Kaan)གྱི་མངའ་ཁོངས་སུ་ཡོད་པ་ཤེས་དགོས་པ་ཡིན། དེ་བཞིན་དུ་དེབ་འདིར་གླེང་བའི་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་དག་དང་། མངའ་རིས་དང་ཡུལ་ལུང་ཚང་མ་ཆེན་པོ་ཧན་གྱི་མངའ་ཁོངས་སུ་ཡོད་པ་དང་། ཐ་ན་ངས་དེབ་འདིའི་སྟོད་དུ་བཤད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་དང་། མངའ་རིས་ཡུལ་ལུང་ཚང་མ་དབང་བསྒྱུར་བྱས་ཡོད།  གནམ་གྱི་བུ་ཨ་གྷོང(Argon)གི་སྲས་ཀྱང་ཆེན་པོ་ཁན་གྱི་མངའ་ཞབས་སུ་ཡོད། ( ? ? ?)

དེར་བརྟེན། ཁྱོད་ཀྱིས་ངེས་པར་དུ་ཤེས་དགོས་པ་ཞིག་ལ། མངའ་རིས་འདི་ནས་མདུན་དུ་བསྐྱོད་ཚེ། དེབ་འདིའི་ནང་བཤད་པའི་མངའ་རིས་ཚང་མས་ཆེན་པོ་ཁན་གྱི་བཀའ་བརྩི་དགོས། དོན་དག་འདི་དམིགས་བསལ་གྱིས་གླེང་མེད་ནའང་། ཁྱོད་ཀྱིས་ངེས་པར་དུ་དོན་དངོས་སུ་དེ་འདྲ་ཡིན་པ་ཤེས་དགོས།

ད་ནི་གནས་ཚུལ་འདི་མཇུག་རྫོགས་པར་བྱས་ཏེ། ངས་ཁྱོད་ཚོར་ཀང་ཏུའུ(Caindu)ཞེས་པའི་མངའ་རིས་ཤིག་གླེང་འདོད་དོ། །[27]

 ༤ མར་ཁོ·པོ་ལོའི་དེབ་དུ་འཁོད་པའི་བོད་ཀྱི་ན་ཆུང་མ།

 གཤམ་གྱི་འགྱུར་འདི་ནི་ཁོ་བོས་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༥ ལོར་དྲྭ་ཚིགས་[28]ཤིག་ཏུ་མཐོང་སྟེ་འཕྲལ་དུ་བོད་ཡིག་ཏུ་དོན་བསྒྱུར་བགྱིས་ཏེ་དྲྭ་ཐོག་ཏུ་སྤེལ་ཡོད། ཧྥ་རན་སིའི་དྲྭ་ཚིགས་འདིའི་སྟེང་ན་གནས་ཚུལ་འདི་མར་ཁོ·པོ་ལོའི«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»ལས་དྲངས་ཚུལ་ཞིག་བཤད་ཡོད་པ་ལས་འགྱུར་འདི་ངོ་སྤྲོད་བྱས་མི་འདུག ད་ཐེངས་དཔྱད་གཞིའི་ཚུལ་དུ་རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་དུ་བཅུག་ཡོད།

བོད་མི་ཚོར་གོམས་གཤིས་ཤིག་ཡོད་པ་ནི། ལུང་པ་འདིའི་ཤ་དར་ཁྲག་དར་གྱི་གཞོན་ནུ་ཚོ་ཆགས་སྲེད་སྤྱད་མ་མྱོང་བའི་ན་ཆུང་བུ་མོ་ཚོ་དང་མཉམ་དུ་འགྲོགས་སྲོལ་མེད་ཅིང་།  ནམ་ཡང་གཞོན་ནུ་ཞིག་གི་མཉམ་དུ་ཉལ་མྱོང་མེད་པའི་ན་ཆུང་མ་རྣམས་གང་གི་གྲལ་དུའང་མི་བརྩི། ཁོ་ཚོས་བཤད་ན། ན་ཆུང་མ་དེ་དག་ལ་ལྷ་ཡིས་མགོན་སྐྱབས་གནང་གི་མེད་སྟབས། གཞོན་ནུ་ཚོས་ན་ཆུང་མ་དེ་དག་ལ་གཡོལ་བའམ་ཡང་ན་འཛེམ་དོགས་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། འོན་ཀྱང་། གཞོན་ནུ་ཚོས་ཆོས་སྐྱོང་སྲུང་མས་གྲོགས་དན་བྱེད་མཁན་གྱི་ན་ཆུང་མ་དག་ལ་བརྩེ་བ་སྤྲོད་པ་དང་དགའ་བོ་བྱེད་པ་རེད། དེ་ལྟ་ནའང་། ཁོ་ཚོར་གཉེན་སྒྲིག་བྱེད་སྟངས་ཤིག་ཡོད། དེ་ནི་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་ནས་འོངས་པའི་ཕྱི་མི་འགྲུལ་པ་དག་ཡུལ་ཕྱོགས་འདི་བརྒྱུད་དེ་འགྲོ་བའི་ཚེ། འགྲུལ་པ་རྣམས་གྲོང་ཚོའམ་ཡང་ན་སྡེ་བའི་ཕྱི་རོལ་ཏུ་གུར་ཕུབ་ནས་སྡོད་དགོས་ཏེ། རྒྱུ་མཚན་ནི་གྲོང་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྣེ་ལེན་མི་བྱེད་ཅིང་། ཁོ་ཚོས་སྣེ་ལེན་ལ་དགའ་བོ་མི་བྱེད། ཡིན་ནའང་། གྲོང་ཚོའི་ནང་གི་བུད་མེད་རྒན་པ་གཙོས་པའི་མོ་ཧྲེང་རྣམས་ཀྱིས་གཉེན་སྒྲིག་བྱེད་རན་པའི་རང་གི་བུ་མོ་ན་ཆུང་ཚོ་གྲོང་ཚོའི་ཕྱི་རོལ་ཏུ་འཁྲིད་ཡོང་ཞིང་། སྐབས་རེར་ན་ཆུང་མ་ཉི་ཤུ་དང་། མཚམས་རེར་ན་ཆུང་མ་བཞི་བཅུ་ལྷག་ཡོད་པའི་དུས་ཀྱང་ཡོད། ཅི་སྟེ་ན་ཆུང་བུ་མོ་ཚོ་ཁྲིད་ཡོང་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་ཕྱི་མི་འགྲུལ་པ་ཚོར་རང་ཉིད་ཀྱི་བུ་མོ་གདམ་གསེས་བྱེད་པར་ཞུ་བ་བྱེད་ཅིང་། འགྲུལ་པ་ཚོས་ཀྱང་གང་འདོད་ལྟར་ན་ཆུང་མ་རེ་གདམ་གསེས་བྱེད་པ་རེད། དེ་བས་ན་ཆུང་མ་དེ་དག་དགའ་ཞིང་སྤྲོ་བ་འཕེལ་བ་དང་། གཞན་པ་དག་སེམས་སྡུག་ངང་རང་ཁྱིམ་དུ་ལོག འོན་ཀྱང་། འགྲུལ་པ་དག་གིས་ན་ཆུང་བུ་མོ་དེ་དག་རང་གི་རྒྱལ་ཁབ་བམ་ཡང་ན་ལུང་པ་གཞན་དུ་ཁྲིད་མི་ཆོག་པ་རེད།

ཕྱི་ནས་འོང་བའི་འགྲུལ་པ་ཚོས་ན་ཆུང་མ་ཚོའི་འདོད་པ་བསྐངས་རྗེས་ལམ་དུ་ཆས་སྐབས། ཁོ་ཚོས་ན་ཆུང་མ་ཚོར་མཛུབ་དཀྲིས་དང་། རྣ་ལུང་སོགས་སྤྲོད་དགོས་པའི་ལུགས་སྲོལ་ཡོད། དེ་ནས་ན་ཆུང་མ་ཚོས་འགྲུལ་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྤྲད་པའི་རྒྱན་ཆ་སོགས་བཏགས་ནས་རང་ཁྱིམ་དུ་ལོག་སྟེ་གཉེན་སྒྲིག་བྱེད་པ་རེད། སུ་ལ་རྒྱན་ཆ་མང་ན་དེ་ལ་བརྩི་མཐོང་བྱེད་པར་མ་ཟད། རྒྱན་ཆ་མང་པའི་ན་ཆུང་མ་དེས་ཀྱང་གྲོང་པའི་གཞོན་ནུ་ཚོར་རང་ལ་རྒྱན་ཆ་དང་དགའ་རོགས་ཡོད་པའི་རྣམ་འགྱུར་ཆེས་ཆེར་སྟོན་པ་དང་། ཁོ་ཚོའི་ཕ་མ་དག་གི་སེམས་དགའ་ཞིང་། གྲོང་པའི་གཞོན་ནུ་ཚོས་ཀྱང་ན་ཆུང་མ་དེ་དག་དང་མཉམ་དུ་གཉེན་སྒྲིག་བྱེད་པར་འབད་བརྩོན་བསྟེན་ལ། ན་ཆུང་མ་དེ་དག་ལ་ལྷ་ཡིས་མགོན་སྐྱབས་གནང་གི་ཡོད་པའི་ཡིད་ཆེས་ཀྱང་བྱེད་པ་རེད། མདོར་ན་ན་ཆུང་མ་དེ་དག་གིས་རང་སོ་སོའི་ཁྱོ་གར་རང་ཉིད་ཆགས་སྲེད་སྤྱད་མ་མྱོང་བའི་བུ་མོ་ཞིག་མིན་ཚུལ་སྟོན་ནའང་། རྒྱན་ཆ་མང་པོ་མ་རག་པའི་ན་ཆུང་མ་རྣམས་ལ་མཐོང་ཆུང་དང་འཛེམས་དོགས་བྱེད་དོ། །གང་ལྟར་ན་ཆུང་མ་དེ་དག་གཉེན་སྒྲིག་བྱེད་སྐབས། ཁོ་ཚོས་ཕྱི་མི་ཚོས་སྤྲད་པའི་རྒྱན་ཆ་སོགས་འདོགས་པ་དང་། སུ་ཞིག་ཕྱི་མི་ཞིག་དང་འགྲོགས་པར་རྐྱེན་བྱས་ཏེ་སྦྲུམ་མར་གྱུར་ཡོད་པའི་དབང་དུ་བཏང་ནའང་། ཕྲུ་གུ་དེའི་ཕ་ནི་འགྲུལ་པ་ཆེ་གེ་མོ་དེ་མིན་པར་རང་ཉིད་ཀྱི་ཁྱོ་ག་ཡིན་ལ། ཕྲུ་གུ་དེར་ཁྱིམ་ཚང་གི་རྒྱུ་ནོར་ཡོད་ཚད་ཀྱང་དབང་བ་རེད། འོན་ཀྱང་། ཁོ་ཚོ་གཉེན་སྒྲིག་བྱས་ཚར་རྗེས། ཁྱིམ་ཚང་གི་བདག་མོར་གྱུར་པའི་བོད་ཀྱི་ན་ཆུང་མ་དེ་དག་ལ་སུ་ཞིག་གིས་ཀྱང་རེག་མི་ཆོག་པ་རེད།

 ༥ མར་ཁོ པོ་ལོའི་འགྲུད་བཞུད་དང་འབྲེལ་བའི་དོགས་སློང་།

མར་ཁོ པོ་ལོས«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»དུ་གསུངས་པའི་བོད་ཡུལ་ནི་ད་ལྟའི་དུས་སུ་རྒྱ་ནག་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་སི་ཁྲོན(Sichuan)དང་ཡུན་ནན(Yunnan)ཞིང་ཆེན་གཉིས་ཀྱི་ནང་ཡིན། ལར་ནས་ཁན་ཏུའུ(Caindu)ནི་དར་རྩེ་མདོ་རེད་ཅེས་སྨྲ།  གང་ལྟར། དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་པའི་ནང་དུ་ཡུལ་ལུང་དེ་དག་ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་མངའ་འོག་ཏུ་ཡོད།[29] མར་ཁོ་པོ་ལོ་བོད་དུ་འགྲུལ་བཞུད་དུ་ཞུགས་སྐབས་ནི་ཧོར་གོང་མ་མོང་ཀོ་ཧན(1209-1259)སྐུ་གཤེགས་ནས་ལོ་ཉི་ཤུ་ལྷག་གི་རྗེས་དང་། ཁོང་གི་ནུ་བོ་ཀུབ་ལིའི་ཁན་གྱིས་ཧོར་གོང་མའི་རྒྱལ་ཚབ་བཞེས་ནས་ལོ་བཅོ་ལྔ་ལྷག་རྗེས་ཙམ་རེད་སྙམ།

འོན་ཀྱང་།  ཉེ་ཆར་མར་ཁོ·པོ་ལོའི་དེབ་ཐེར་དུ་འབྱུང་བའི་གནས་ཚུལ་གྱི་སྐོར་ལ་དོགས་པ་བྱེད་མཁན་མང་པོ་བྱུང་ཡོད། ཨིན་ཇི་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་བཞུགས་པའི་རྒྱ་ནག་ལོ་རྒྱུས་དང་མར་ཁོ·པོ་ལོ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་གནང་མཁན་ཧྥ་རན་སིས་སི·བོ་ཊིས(Frances Wood)མར་ཁོ·པོ་ལོའི་དེབ་ཐེར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བགྱིས་ཏེ«མར་ཁོ·པོ་ལོ་རྒྱ་ནག་ཏུ་བསྐྱོད་མྱོང་ངམ»ཞེས་པའི་དེབ་བརྩམས་ཤིང་། དེའི་ནང་དུ་དོན་དངོས་སུ་མར་ཁོ·པོ་ལོ་པར་ཟིག་ཏུ་བསྐྱོད་ཡོད་པ་ལས་རྒྱ་ནག་ཏུ་ཕྱིན་མྱོང་མེད། ཁོང་གིས་པར་ཟིག་ཏུ་འབྱོར་བའི་ལྗོངས་རྒྱུ་བ་རྣམས་ཀྱིས་བརྗོད་པ་ལྟར་རྒྱ་ནག་གི་གནས་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་ཞིབ་འབྲི་བྱས་ཡོད་པར་བརྗོད་ཡོད།

ལྟ་ཚུལ་འདི་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱེད་མཁན་དང་མེད་མཁན་གྱི་ཞིབ་འཇུག་པ་མང་པོ་བྱུང་མོད། མར་ཁོ པོ་ལོ་ཤར་ཕྱོགས་ཨེ་ཤེ་ཡར་ཕྱིན་མེད་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་ནི་དཔེར་ན། རྒྱ་ནག་དང་སོག་པོའི་ལོ་རྒྱུས་སུ་མར་ཁོ པོ་ལོའི་སྐོར་འཁོད་མེད་པ་དང་། ཁོང་གིས་བཤད་པའི་རྒྱ་ནག་གི་ས་མིང་དང་ཡུལ་མིང་མང་པོ་ཞིག་པར་ཟིག་གི་སྐད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་ལྟར་བྲིས་པ་ལས་རྒྱ་ནག་གི་སྐད་གདངས་ལྟར་བྲིས་མེད་ཚུལ་བཤད་ཅིང་། རྒྱ་ནག་གི་ཡུལ་ལུང་སྐོར་ཞིག་ཕན་ཚུན་འཁྲུགས་ཡོད་སྐོར་དང་། ཡུལ་ལུང་སྐོར་ཞིག་གི་གནས་ཚུལ་དངོས་ཡོད་མིན་པར་གཏམ་རྒྱུད་ཀྱི་རྣམ་པའི་ལམ་ནས་བརྗོད་ཡོད་པར་བཤད་འདུག གཞན་ཡང་ཀུབ་ལིའི་ཁན་གྱིས་སོག་སྐད་དང་རྒྱ་སྐད་མི་ཤེས་པའི་ཕྱི་གླིང་པ་ཞིག་ཁོང་གི་ཕོ་ཉར་བརྐོ་མི་སྲིད་པ་དང་།  གལ་སྲིད་བརྐོས་ཡོད་ནའང་ཁོང་གིས་འབར་མ་དང་། ཁམ་པོ་ཊི། བེ་ཋི་ནམ། ཉི་ཧོང་། རྒྱ་གར་སོགས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་མི་གླེང་བའི་རྒྱུ་མཚན་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་དོགས་པ་བྱེད་མཁན་ཡོད། མདོར་བསྡུས་ན། གལ་ཏེ་མར་ཁོ·པོ་ལོ་རྒྱ་ནག་ཏུ་ཕེབས་ཡོད་ཚེ། རྒྱ་ནག་གི་ཇ་དང་། ལྕགས་རི་རིང་པོ། རྒྱ་མོ་རྐང་ཏོ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ངེས་པར་དུ་བརྗོད་དགོས་མོད། དེ་དག་གླེང་མེད་པ་སོགས་ལ་བརྟགས་ན། མར་ཁོ·པོ་ལོས་ཤར་ཕྱོགས་ཨེ་ཤེ་ཡའི་གནས་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་དར་གོས་ཚོང་ལམ་སྟེང་གི་ལྗོངས་རྒྱུ་བ་སྐོར་ཞིག་གི་ངག་ནས་ཐོས་ཏེ་ཕྱིས་སུ་གཞན་ལ་བཤད་དེ་དེབ་ཐེར་དུ་བཀོད་པའི་འདོད་ཚུལ་འཛིན་མཁན་ཡོད།[30][31]

འོན་ཀྱང་། དོན་དངོས་སུ་མར་ཁོ·པོ་ལོ་ཤར་ཕྱོགས་ཨེ་ཤེ་ཡར་ཕྱིན་ཡོད་མེད་ལ་མ་ལྟོས་པར། ཁོང་དང་ཁོང་གི་དེབ་ཐེར་གྱིས་ནུབ་ཕྱོགས་པ་རྣམས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཟབ་མོ་བཞག་ཡོད་དེ། ལྷོ་ཨ་མི་རི་ཀའི་གླིང་ཆེན་གསར་རྙེད་བྱུང་མཁན་ཁེག་སི་ཊོ་ཧྷུབ·འཁོ་ལོམ་འབོག(Christophe Colomb 1451-1506)འགྲུལ་བཞུད་ལ་ཞུགས་འདོད་པའི་འགོག་མེད་ཀྱི་ཚོར་བ་དེ«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»བཀླགས་ནས་བྱུང་བ་ཡིན་ལ། གཞན་ཡང་ཁོང་དང་ཁོང་གི«ངོ་མཚར་དེབ་ཐེར»ལས་འཕྲོས་ཏེ་གློག་བརྙན་དང་། རྟོག་སྒྲུང་། རྩོམ་ཡིག་སོགས་སྣ་ཚོགས་ཤིག་བྱུང་ཡོད་པས། ནུབ་ཕྱོགས་སུ་མར་ཁོ·པོ་ལོ་གོ་ཐོས་བྱུང་མེད་མཁན་དཀོན་པོ་ཡིན་ལ། ཁོང་གི་སྙན་གྲགས་མུ་མཐུད་དུ་འཕེལ་བཞིན་ཡོད།

 ལྔ། ཨོ་ཊོ་རེས་ཁུ དྷུ པོ་དྷུ་ནན་དང་བོད།

དེ་ལ་འདིར་ཨོ་ཊོ་རེའེ་ཁུའི(Odoric de Pordenone)ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་མོར་ཞུ་དགོས་མ་མཆིས་མོད། ས་བཅད་མ་སྟོངས་ཙམ་ཞིག་ཞུས་ན་འདི་ལྟར། ཁོང་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༢༨༦ ལོར་ཨི་ཊ་ལིའི་ཡུལ་དུ་སྐུ་འཁྲུངས། ཆུང་དུས་ནས་བཟུང་སྟེ་ཆོས་སྒོར་ཞུགས་ཤིང་། ཕྱི་ལོ་ ༡༣༡༦ ལོར་རོམ་གྱི་ཡེ་ཤུའི་བླ་ཆེན་པོབ་ཀྱིས་ཁོང་ཤར་ཕྱོགས་སུ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ཀྱི་འཕྲིན་བཟང་སྤེལ་དུ་མངགས། མར་ཁོ པོ་ལོའི་ཕ་ཡུལ་་བི་ནིའུ་ཟི་ནས་རྡོག་ཐོན་གནང་སྟེ་ཡུ་རོབ་འཕྲེད་ཀྱིས་བཅད་དེ། ཏུར་ཀི་རྒྱལ་ཁབ་ནས་ཨི་རན། དེ་ནས་ཨི་རག་སོགས་བརྒྱུད་དེ་རྒྱ་གར་དང་སིངྒ་ལར་བསླེབས། སིངྒ་ལ་ནས་ཕྱིར་རྒྱ་གར་དུ་ལོག་རྗེས་ལྷོ་ཕྱོགས་རྒྱ་མཚོའི་ཁ་ནས་གྲུ་ལ་ཞུགས་ཏེ་ཨིན་རྡུ་ན་ཤིས་ཡར་འབྱོར། དེ་ནས་རྒྱ་ནག་ཏུ་ཕྱིན་ཏེ་ལོ་གསུམ་བཞུགས་འདུག  ཁོང་རྒྱ་ནག་ཏུ་བཞུགས་རིང་ཀོང་ཏུང(Canton)གྲོང་ཁྱེར་དང་། ཛེ་ཅང་། (Zhejiang) ནན་ཅིན (Nanjing) པེ་ཅིང་། ལི་ཡུལ་སོགས་ཀྱིས་གཙོས་པའི་ཡུལ་ལུང་འདྲ་མིན་དུ་ཕེབས་ཏེ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་འཕྲིན་བཟང་བསྒྲགས་ཤིང་། སྔར་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་རེ་ཟུང་གིས་བཞེངས་པའི་ཡེ་ཤུའི་ལྷ་ཁང་དུ་བཞུགས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་ཡོད།

ཕྱི་ལོ་ ༡༣༣༠ ལོར་ཁོང་རྒྱ་ནག་དང་ཁ་བྲལ་ཏེ་རང་གི་འཁྲུངས་ཡུལ་པ་དྷོ(Padoue)ལ་ཕྱིར་ལོག་སྟེ། རྒྱལ་ཁབ་འདྲ་མིན་དང་ཡུལ་ལུང་འདྲ་མིན་དུ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་འཕྲིན་བཟང་སྤེལ་དུ་ཕྱིན་པའི་སྐབས་ཀྱི་མཐོང་ཐོས་ཁག་ཆོས་གྲོགས་ཤིག་ལ་ཞུས། ཆོས་གྲོགས་དེས་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ཕབ་རྗེས། ཧྥ་རན་སིར་བཞུགས་པའི་ཡེ་ཤུའི་བླ་ཆེན་ལ་མཇལ་འདོད་ཀྱི་ཐུགས་འདུན་དྲག་པོ་འཁྲུངས་ཏེ་ལམ་དུ་ཞུགས་མོད། གློ་བུར་དུ་བསྙུངས་པས་མུ་མཐུད་དུ་ཕེབས་མ་ཐུབ། དེ་བས། ཕྱི་ལོ་ ༡༣༣༡ ལོའི་ཟླ་ ༡ པའི་ཚེས་ ༡༤ ཉིན་སྐུ་གཤེགས་འདུག

ཁོང་གི་སྐུ་ཚེའི་ལོ་རྒྱུས་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག་ཕྱི་སྐད་དུ་ཐོར་རེ་བ་སྣ་ཚོགས་ཤིག་ཡོད་པ་མཐོང་མོད། རྩོམ་ཡིག་དེ་དག་གི་ཆུ་མགོ་ལྟ་བུ་ནི་ཨེ་བེ་ཟི་ཊི ཨོས་ཁུས(Évariste Régis Huc 1813-1860)བརྩམས་པའི«རྒྱ་ནག་དང་སོག་པོ། བོད་བཅས་སུ་དར་བའི་ཡེ་ཤུ་ཆོས་ལུགས»ཞེས་པའི་དེབ་ཏུ་འཁོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་དེ་ཡིན་[32]པར་སྙམ།

དུས་རབས་བཅུ་བཞི་པའི་དུས་དཀྱིལ་ནས་བཟུང་སྟེ། ཨོ་ཊོ་རེའེ་ཁུའི་འགྲུལ་བཞུད་ཀྱི་ཟིན་དེབ་དེ་ལ་ཊིན་གྱི་སྐད་དང་། ཨི་ཊ་ལིའི་སྐད། ཧྥ་རན་སིའི་སྐད་གསུམ་གྱི་ནང་དུ་བསྒྱུར་པར་བཤད། ཁོ་བོའི་ལག་ཏུ་ཡོད་པའི་འགྱུར་ནི་ཧྥ་རན་སིའི་མཁས་དབང་ཨང་ཝེ ཀོ་དྷུལ (Henri Cordier1849-1925)གྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་གནང་བའི«དུས་རབས་བཅུ་བཞི་པའི་ནང་ཟན་ཧྥང་སི་བ་སིའི་ཆོས་ལུགས་ལ་དད་པ་བྱེད་པའི་ཨོ་ཊོ་རེའེ་ཁུ་ཨེ་ཤེ་ཡར་བསྐྱོད་པ»ཞེས་པ་དེ་ཡིན།

ཁོ་བོས་ཨོ་ཊོ་རེའེ་ཁུ་གླེང་དགོས་དོན་ནི། སྔར་ནུབ་ཕྱོགས་པ་ཚོས་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་སར་ཕེབས་མཁན་གྱི་ནུབ་ཕྱོགས་པ་ཐོག་མ་ནི་ཁོང་ཡིན་པ་ངོས་འཛིན་གནང་ཡོད་མོད། ཡིན་ནའང་ཁུངས་འཕེར་གྱི་བདེན་དཔང་ཅི་ཡང་མེད།  དིང་སང་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་བོད་རིག་པ་སྨྲ་བ་རེ་ཟུང་གིས་ཁོང་ལྷ་སར་ཕེབས་མེད་ཚུལ་དང་། དོན་དངོས་སུ་ཁོང་ཕེབས་མྱོང་བའི་ར་བྷོ་ཊུ(Riboth)ཞེས་པའི་ཡུལ་གྲུ་དེ་ནི་བོད་ཡུལ་མིན་པར་གནའ་བོའི་རྒྱལ་ཕྲན་ཁོ་ཁྲན(Khotan)ནམ་བོད་སྐད་དུ་ལི་ཡུལ་ཞེས་པ་དེར་ངོས་འཛིན་བྱེད་དགོས་ཚུལ་གསུངས།[33]

ཨང་ཝེ ཀོ་དྷུལ་གྱིས་རྩོམ་སྒྲིག་གནང་བའི་དེབ་དེའི་ལེའུ་ཉེར་དགུ་པའི་མིང་ལ‘‘ར་བྷོ་ཊུའི་རྒྱལ་ཕྲན’’ (Du royaume de Rihoth)ཞེས་པ་ཡིན་ལ། ལེའུ་དེའི་ནང་དུ་ར་བྷོ་ཊུ་ཡུལ་གྱི་ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས་ཀྱི་སྐོར་བྲིས་པ་ཁག་ལས་དུམ་ཚན་འགའ་ཁོལ་ཕྱུང་གིས་བསྒྱུར་ན་འདི་ལྟར།

བདག་ཡུལ་ལུང་འདི་ནས་རྒྱ་གར་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ར་བྷོ་ཊུ་ཟེར་བའི་མངའ་རིས་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་གཞན་ཞིག་ཏུ་འགྲོ་རྩིས་ཡོད། མངའ་རིས་དེ་ཆེན་པོ་ཧན་གྱི་བཀའ་བཀོད་འོག་ཡོད་ཅིང་། ཡུལ་དེའི་བག་ལེབ་དང་རྒུན་ཆང་ནི་འཛམ་གླིང་གི་ས་ཆ་གང་ལས་ཀྱང་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཡོད། རྒྱལ་ཁབ་འདིའི་མི་རྣམས་ཕྱིང་བ་ནག་པོའི་གུར་དུ་སྡོད། ཁོང་ཚོའི་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ལྟེ་བ་ཧ་ཅང་མཛེས། རྡོ་དཀར་པོས་བསྐྲུན་ཡོད་པ་དང་། སྲང་ལམ་དུ་རྡོ་གཅལ་བཏིང་བའང་ཧ་ཅང་ལེགས། ཁོང་ཚོར་རྒོ་ཁྲ (Gota) ཞེས་འབོད། གྲོང་ཁྱེར་འདི་ནས་འདྲ་སྐུ་ཞིག་ལ་བརྩི་མཐོང་ཆེད་དུ། མི་དང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ཁྲག་ལ་འཛེམས་དོགས་བྱེད། གྲོང་ཁྱེར་འདི་རུ་ཆོས་དཔོན་ཞིག་བཞུགས་ཤིང་། ཁོང་ཚོའི་སྐད་དུ་ཨབྷསི(Abassy)ཞེས་འབོད། ཁོང་ནི་དད་ལྡན་པ་ཡོངས་ཀྱི་གཙུག་ཏུ་བཀུར་ས་དེ་ཡིན་པར་མ་ཟད། ཁོང་གིས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཐོན་ཁུངས་བགོ་བཤའ་གནང་བར་བྱེད།

རྒྱལ་ཁབ་འདིའི་བུད་མེད་རྣམས་ལ་སྐྲའི་ལན་བུ་བརྒྱ་ལྷག་ཡོད། ཁོང་ཚོས་ཕག་རྒོད་ཀྱི་མཆེ་བ་ལྟར་རིང་བའི་སོ་ཆེན་པོ་གཉིས་འདོགས། ལུགས་སྲོལ་གཞན་ཞིག་ཡོད་པ་འདི་ལྟ་སྟེ། ཁོང་ཚོའི་ཁྲོད་ཀྱི་མི་ཞིག་གི་ཕ་རྒན་ཚེ་ལས་འདས་ཚེ། ཁོང་གི་བུ་ཡིས་མྱ་ངན་གུས་འདུད་མཚོན་ཆེད། ཆོས་དཔོན་དང་། ཆོས་ལུགས་གཞན་གྱི་བླ་མ། རོལ་མོ་བ། ཁྱིམ་མཚེས། གྲོགས་པོ་སོགས་ལ་བརྡ་གཏོང་། ཁོང་ཚོ་འདུ་འཛོམས་ཀྱིས་འདས་པོའི་བེམ་པོ་ཕྱི་རོལ་ཏུ་ཁྱེར་ཏེ། ཆོས་པ་རྣམས་ཀྱི་ཅོག་ཙེ་འདྲ་པོ་ཞིག་གི་སྟེང་ནས་གཤིན་པོའི་སྐེ་བཅད་དེ་བུ་ལ་སྤྲོད། དེ་ནས་བུ་དང་ཁོང་གི་མཉམ་དུ་ཡོད་པའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་གླུ་གཞས་ལེན་མགོ་རྩོམ་པ་དང་།  སྐད་ཅོར་ཆེན་པོ་ཞིག་བརྒྱབ་སྟེ་དགའ་སྟོན་རྟེན་འབྲེལ་གྱི་བྱེད་སྒོ་སྤེལ་བ་དང་དུས་མཉམ་དུ། འདས་པོ་དེ་ལ་གསོལ་བ་སྨོན་ལམ་འདེབས།

དེ་ནས་ཆོས་པ་རྣམས་ཀྱིས་བེམ་པོ་དུམ་བུར་གཏུབས།  བྱ་གླག་དང་དུར་བྱ་རྣམས་མཁའ་དབྱིངས་སུ་འཕུར་འོངས་པའི་དུས་ཚེ། ཁོང་ཚོས་བེམ་པོའི་ཡན་ལག་དང་ཉིང་ལག་གཡུག་ཅིང་། བྱ་རྒོད་དེ་དག་གིས་འཁྱེར་བར་བྱེད། དེ་རྗེས་ཚང་མས་མགྲིན་གཅིག་དབྱངས་གཅིག་གིས“ལྟོས་དང་། ཁོང་ནི་ཇི་འདྲའི་མཆོག་ཏུ་གྱུར་པ་ཞིག་རེད་ཨང་། དཀོན་མཆོག་གིས་ཁོང་བདེ་བ་ཅན་དུ་འཁྱེར་བར་བྱེད”ཅེས་སྐད་འབོད་བྱེད། དེ་ནས་བུས་ལྷའི་ཕོ་ཉ་བ་དག་གིས་རང་གི་ཕ་རྒན་བདེ་བ་ཅན་དུ་ཁྲིད་འགྲོ་བ་མཐོང་སྐབས། ཁོང་ལ་སྤོབས་པ་སྐྱེ་བའི་མུར་ཕྱིར་རང་ཁྱིམ་དུ་ལོག

གཤིན་པོའི་བུ་མགྲོན་པོ་ཚོ་དང་མཉམ་དུ་ཕྱིར་ལོག་རྗེས། ཕ་རྒན་གྱི་མགོ་བོ་བཙོས་ནས་ཟ་བ་དང་། ཀླད་པས་བཏུང་ཆུ་ཕོར་བ་གང་བཟོས་ཏེ་ཁྱིམ་མི་ཡོངས་དང་མཉམ་དུ་འདས་ཟིན་པའི་ཕ་རྒན་ལ་ཕྱིར་དྲན་བྱེད་བཞིན་འཐུང་། ཁོང་ཚོས་བཤད་ན་འདི་ལྟར་བྱེད་དོན་ནི་རང་གི་ཕ་རྒན་ལ་གུས་བརྩི་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་ཟེར། ད་དུང་ཁོང་ཚོར་སྐྱུག་བྲོ་བའི་ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས་གཞན་དག་མང་པོ་ཡོད་[34]ཅེས་བྲིས་འདུག

 དྲུག གཞང དྷུ མང་དྷུ་བེ་ལི་དང་བོད།

གཞང དྷུ མང་དྷུ་བེ་ལི(Jean de Mandeville)ནི་ཕལ་ཆེར་ཕྱི་ལོ་ ༡༣༠༠ ཙམ་ལ་ཨིན་ཡུལ་གྱི་སན་ཊི ཨལ་བྷན(St Albans)ཞེས་པར་འཁྲུངས། ཆུང་དུས་ནས་བཟུང་སྟེ་གསོ་རིག་ལ་སྦྱང་བརྩོན་མཛད། ཕྱི་ལོ་༡༣༢༢ ལོར་ཨི་རྗིབ་ཏུ་འགྲུལ་བཞུད་དུ་ཕེབས། བར་སྐབས་དེར་ཁོང་སུའུ་ཏན་གྱི་དམག་མི་ཞབས་ཞུ་བ་བྱས་ཏེ་གདོད་མའི་ཨ་རབ་ཀྱི་མི་རིགས་བྷེ་དྷོན(Bédouins)ལ་འཐབ་ཏུ་ཕྱིན་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་ཐོར་རེ་བ་འདུག ལོ་དང་ཟླ་ཚེས་མི་གསལ་མོད། ཁོང་ཨི་རྗིབ་ཏུ་འབྱོར་ནས་ལོ་ཤས་ཀྱི་རྗེས་སུ་པ་ལེ་སི་ཐན་དུ་ཕྱིན། དེ་ནས་དར་གོས་ཚོང་ལམ་དུ་ཞུགས་ཏེ་རྒྱ་གར་དུ་འབྱོར། ཕྱིས་སུ་རྒྱ་ནག་ཏུ་ཕེབས་འབྱོར་གྱིས་ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་རྒྱལ་པོའི་མངའ་ཞབས་སུ་མི་ལོ་བཅོ་ལྔ་ལྷག་ལ་ཞབས་ཞུ་བསྒྲུབས་འདུག[35]

ཁོང་ཕ་ཡུལ་དང་ཞལ་གྱེས་ཏེ་མི་ལོ་སོ་བཞི་འགོར་བའི་རྗེས་ཏེ་ཕྱི་ལོ་ ༡༣༥༦ ལོར་རང་རྒྱལ་དུ་ལོག་ཡོད་ཅིང་།  སྐབས་དེ་ནི་ཡུ་རོབ་དང་ཨེ་ཤེ་ཡར་ནད་ཡམས་ནག་པོ་བྱུང་སྟེ་མི་ལོ་དྲུག་ཙམ་འགོར་བའི་དུས་རེད།

ཁོང་གིས་སྔར་ཨི་རྗིབ་དང་། རྒྱ་གར། ཨེ་ཤེ་ཡའི་དཀྱིལ་ཤར། རྒྱ་ནག་ཏུ་གང་མཐོང་བ་དང་ཐོས་པའི་གནས་ཚུལ་དེ་དག་ཟིན་བྲིས་སུ་བཀོད་དེ་མཐར་དེབ་གཟུགས་སུ་སྤར་སྐྲུན་བྱས་ཤིང་། དེབ་མིང་ལ་«འགྲུལ་བཞུད»ཅེས་བཏགས་པར་བཤད་མོད། ཕྱིས་སུ་ཀློག་པ་པོ་རྣམ་པར་དམིགས་ཏེ«འཛམ་གླིང་གི་ངོ་མཚར་སྐོར་གྱི་རྟོག་སྒྲུང་ཞིག»ཅེས་པ་དང་། «འཛམ་གླིང་གི་ངོ་མཚར་ཆེ་བའི་དེབ་ཐེར»ཞེས་པ་ལྟ་བུའི་དེབ་མིང་མི་འདྲ་བ་ཁ་ཤས་བཏགས་ཡོད་པར་མ་ཟད། ཕྱིས་སུ་དེབ་ཏུ་འཁོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ལ་གཞིགས་ཏེ་བར་འཇུག་རི་མོ་མང་པོ་ཞིག་ཀྱང་གསར་སྣོན་བྱས་འདུག

གཞང དྷུ མང་དྷུ་བེ་ལི་མཆོག་གིས་དེབ་འདི་ལ་ཏིན་གྱི་སྐད་དུ་བྲིས་ཏེ། སྐབས་དེའི་ཡུ་རོབ་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་འདྲ་མིན་གྱི་ཡིག་རིགས་བཅུ་ཙམ་གྱི་ནང་དུ་བསྒྱུར་ཏེ་སྤར་སྐྲུན་བྱས་ཡོད་པས། ཡུ་རོབ་ཀྱི་དུས་རབས་བར་མའི་སྐབས་ཀྱི་ཆེས་སྐད་གྲགས་ཆེ་བའི་དེབ་ཐེར་ཞིག་ཏུ་གྱུར་འདུག

དེབ་འདིའི་ནང་དུ་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་གནས་ཚུལ་སྐོར་ཞིག་འཁོད་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་། ཁོང་གིས་ཨོ་ཊོ་རེའེ་ཁུས་བྲིས་པའི་ར་བྷོ་ཐུའི་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་གནས་ཚུལ་དེ་ཇི་བཞིན་དུ་བཤུས་[36]ཡོད་པར་མ་ཟད། ཇན་དྷུ་ཕུ་ལ་ཁོ་ཧྥན་དང་། གྷོས་ཡོམ དྷུ རོབ་བྷུ་རེ་ཁུ་སོགས་ཀྱི་དེབ་ཏུ་འཁོད་པའི་གནས་ཚུལ་ཁག་ཀྱང་བསྐྱར་ཟློས་བྱས་ཡོད་སྟབས། འདིར་ཁོང་གི་དེབ་ཏུ་གསལ་བའི་བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་དེ་དག་བོད་སྐད་དུ་བསྒྱུར་པའི་ངལ་བ་མ་བྱས་སོ། །

མཇུག་གཏམ།

གཞང དྷུ མང་དྷུ་བེ་ལི་རང་ཡུལ་དུ་ཕྱིར་ལོག་གནང་སྟེ་དུས་ཡུན་རིང་པོ་མ་འགོར་བར། སོག་པོའི་བཙན་རྒྱལ་འཐོར་ཞིག་ཏུ་སོང་། དབྱི་སི་ལན་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་རྦ་རླབས་དྲག་པོ་དེ་ཨེ་ཤེ་ཡ་དབུས་མར་འཕྱུར་ཏེ་དར་གོས་ཚོང་ལམ་བཅད་པ་དང་མཉམ་དུ། ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱང་བསྣུབས། དེ་བས་དུས་རབས་བཅུ་བཞི་པའི་དུས་དཀྱིལ་དུ་ཤར་ཕྱོགས་སུ་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་དང་ཚོང་པ་སོགས་མེད་པར་གྱུར་ཅིང་། ནུབ་ཕྱོགས་པ་སུ་ཞིག་གིས་ཀྱང་དུས་རབས་དུ་མའི་རིང་ལ་དར་གོས་ཚོང་ལམ་སྟེང་དུ་རྐང་རྗེས་འཇོག་མ་ཐུབ་པ་རེད།

འོན་ཀྱང་། དུས་རབས་བར་མའི་སྐབས་སུ་ཨེ་ཤེ་ཡར་ཕེབས་མྱོང་བའི་ཡུ་རོབ་པ་དག་གིས་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་དངོས་དང་དངོས་མ་ཡིན་པ་སྐོར་ཞིག་བྲིས་པར་བརྟེན་ནས། ནུབ་ཕྱོགས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ཏུ་བོད་ལ་བསམ་ཡུལ་ལས་འདས་པའི་འཕྲུལ་སྣང་ཞིག་འཕེལ་མགོ་ཚུགས་ཡོད། འོན་ཀྱང་། ཁོ་བོས་ད་ཕན་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཆ་གང་དུའང་འདི་འདྲའི་གནས་ཚུལ་འཁོད་ཡོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་མ་མཐོང་མོད། ༧པཎ་ཆེན་དཔལ་ལྡན་ཡེ་ཤེས(༡༧༣༨- ༡༧༨༠)ཀྱི«ཤམ་བྷ་ལའི་ལམ་ཡིག»ཏུ་རྒྱལ་བསྟན་རིན་པོ་ཆེ་དར་བའི་བོད་ཀྱི་རི་དང་ཉེ་བའི་ཡུལ་དུ་མི་ཤ་ཟ་བའི་སྲིན་པོ་ཡོད་ཚུལ་གསུངས་ཡོད་ལ། སྔར་ཟངས་གླིང་གི་ཡུལ་དེ་ཡང་མི་ཤ་ཟ་བའི་ཡུལ་ཞིག་ཡིན་པར་གྲགས་མོད། ཡུལ་ལུང་དེ་དག་ནི་རང་རེའི་ཡུལ་ལ་འབྲེལ་བ་ཆེར་མེད་དོ། །

ཡང་གཅིག་བཤད་ན། ཡུ་རོབ་པ་འདི་དག་གིས་བྲིས་པའི་ཟིན་བྲིས་དག་ནི་ལམ་ཡིག་ལྟ་བུ་ཡིན་ལ། རང་རེའི«ཤམ་བྷ་ལའི་ལམ་ཡིག»དང་། མན་ལུང་གུ་རུའི་ལམ་ཡིག་ལྟ་བུར་མཚོན་ནའང་། སྐབས་རེར་པཎ་ཆེན་དཔལ་ལྡན་ཡེ་ཤེས་དང་མན་ལུང་གུ་རུ་རྣམ་གཉིས་ཀྱིས་རང་ཉིད་ཀྱི་དག་སྣང་དང་རྨི་ལམ་ལ་བརྟེན་ནས་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་ཞིག་ལམ་ཡིག་ཏུ་བྲིས་ཡོད་པར་མ་ཟད། བཙན་པོ་ནོ་མིན་ཧན་འཇམ་དཔལ་ཆོས་ཀྱི་བསྟན་འཛིན་འཕྲིན་ལས(༡༧༨༩-༡༨༣༩)མཆོག་གིས་ཀྱང་པེ་ཅིན་དུ་འབྱོར་བའི་ཡུ་རོབ་པ་ཁ་ཤས་ཀྱི་གསུང་གཞིར་བཞག་སྟེ«འཛམ་གླིང་རྒྱས་བཤད»མཛད་ཡོད། འོན་ཀྱང་། རྩོམ་པ་པོས་རང་ཉིད་ཀྱི་གང་ངོ་སྤྲོད་གནང་ཡུལ་དེ་དངོས་སུ་མཐོང་མིན་ལ་བརྟེན་ནས་སྐབས་རེར་ལོ་རྒྱུས་མ་དག་པ་རེ་ཟུང་ཡང་བྲིས་ཡོད།

དེས་ན། ཡུ་རོབ་པ་འདི་དག་གི་ཟིན་བྲིས་སུ་འཁོད་པའི་བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་དག་ནི། ཕལ་ཆེར་ཁོང་ཚོས་སྐབས་དེའི་བཤད་རྒྱུན་དང་གོ་ཐོས་འགའ་སྟར་ཆགས་སུ་བྲིས་པར་མ་ཟད། བོད་ཀྱི་གཤིན་ལས་ཀྱི་སྐོར་ལས་འཕྲོས་པའི་སྲོལ་རྒྱུན་དེ་དག་དངོས་སུ་མཐོང་ནའང་། དེ་ལ་རྟོག་བཏགས་ཀྱི་བསམ་ཚུལ་བསྣན་ནས་བྲིས་པའང་ཡོད་སྲིད་མོད། བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་སྐབས་རེར་ཕུང་བོ་བྱ་ལ་སྟེར་བ་དང་། བན་བོན་གྱི་སྔགས་པ་ཚོས་མིའི་ཀླད་ཕོར་དུ་ཇ་བཏུང་བའི་ལུགས་སྲོལ་དེ་ནི་སྔ་མོ་ནས་ཡོད་པ་ཞིག་རེད།

ཕུང་པོ་བྱ་གཏོར་གྱི་ལུགས་སྲོལ་འདི་ནི་བོད་ཙམ་མིན་པར་ལོ་ངོ་ཉིས་སྟོང་ལྷག་གི་སྔོན་ལ་པར་ཟིག(Persia )གམ་དེང་སྐབས་ཨི་རན(Iran)དུ་དར་འཕེལ་བྱུང་བའི་ཛོ་ར་ཨསི་ཊེན(Zoroastrianism)གྱི་ཆོས་ལུགས་རྗེས་འབྲང་པ་དག་ལའང་ཡོད། ཁོང་ཚོས་ཕུང་པོ་འདི་འབྱུང་བ་བཞི་ལས་བསྐྱེད་པས་མཐར་ཕུང་པོ་འབྱུང་བ་བཞི་ལ་འཐིམ་དགོས་པར་བརྟེན། ཕུང་པོ་དེ་ས་ལ་སྦེད་པ་དང་། ཆུ་ལ་བསྐྱུར་བ། ཞུགས་ལ་སྦྱངས་པ། རླུང་ལ་བརྟེན་པའམ་ཡང་ན་བྱ་ལ་གཏོར་བ་ཡིན་པས། ཕུང་པོ་བྱ་གཏོར་གྱི་གོམས་སྲོལ་འདི་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་གཉིས་ལྷག་ལ་སྤྱོད་བཞིན་དར་འོངས་པ་རེད།  པར་ཟིག་ནས་དར་འཕེལ་བྱུང་བའི་ཕུང་པོ་བྱ་གཏོར་གྱི་ལུགས་སྲོལ་འདི་དུས་རབས་བར་མའི་སྐབས་སུ་བོད་ཙམ་མ་ཡིན་པར་ཨེ་ཤེ་ཡའི་དཀྱིལ་ཤར་དུ་སྤྱོད་མཁན་གྱི་ཚོ་སྡེ་གཞན་ཡང་ཡོད་སྲིད།

གང་ལྟར་ཀྱང་། ཡུ་རོབ་པ་འདི་དག་གིས་བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་སྐོར་ཞིག་བྲིས་པར་བརྟེན་ནས། ནུབ་ཕྱོགས་པའི་སེམས་ལ་བསམ་ཡུལ་ལས་འདས་པའི་འཕྲུལ་སྣང་ཞིག་བསླངས་པ་དེ་དུས་རབས་མང་པོར་མ་ཡལ་བ་རེད།

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ། 

[1]Jonathan Guyon.  Le Bouffy Le christianisme au Tibet. PDF. P, 7 (https://www.academia.edu/6901088/Le_christianisme_au_Tibet)

[2] Jonathan Guyon.  Le Bouffy Le christianisme au Tibet. PDF. P, 7 (https://www.academia.edu/6901088/Le_christianisme_au_Tibet)

[3] ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེའུ་བཙན་གྱི་གསུང་འབུམ་བཞུགས་སོ། ། སྨད་ཆ། དཔལ་བརྩེགས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་ཞིབ་འཇུག་ཁང་ནས་བསྒྲིགས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༣ ཤོག་གྲངས་༦༠༦ན་གསལ།

[4] KAPSTEIN Matthew T., The Tibetans, Malden (États-Unis) : Blackwell Pub., 2006

[5] ཤེས་རབ་ཐོགས་མེད་ཀྱིས‘‘འཁྱར་བོན་དང་མ་ནིའི་ཆོས་ལུགས་སྐོར་ལས་འཕྲོས་པའི་གཏམ’’ཞེས་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་བྲིས་འདུག བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག ༢༠༠༡ལོའི་དུས་དེབ་གསུམ་པ། ཤོག་གྲངས་༣༡ནས་༤༤བར་གསལ།

[6] Le Tibet, une civilisation blessée. Fragnoise Pommeret. Galimard 2002. P, 79

[7] https://www.google.fr/books/edition/Voyages_de_Benjamin_de_Tudelle_de_Jean_d/LTdtsH1AoMMC?hl=en&gbpv=1&dq=jean+de+plan+carpin&printsec=frontcover (ཤོག་གྲངས་༨༡ ན་གསལ།)

[8] http://remacle.org/bloodwolf/juifs/benjamin/voyage1.htm (དྲྭ་ཚིགས་འདི་རུ་བྷན་རྗ་མན་གྱི་ཟིན་བྲིས་ཀྱི་ཚན་པ་ཞིག་ཧྥ་སྐད་དུ་བསྒྱུར་པའི་ནང་དུ་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་གནས་ཚུལ་ཁ་ཤས་བྲིས་འདུག)

[9] http://akhsahcalebunblogfr.unblog.fr/2013/05/15/benjamin-de-tudele-au-tibet/

[10] ཧོར་རམ། ཡོན་གྱི་རྒྱལ་རབས་དང་། ཧོར་བོད་འབྲེལ་བར་དཔྱད་པའི་གཏམ་བདེན་དོན་རབ་གསལ། ༡༩༩༥ ཤོག་གྲངས་༡༦ནས་༡༧བར་གསལ།)

[11] Corin Braga, Le paradis interdit au Moyen Âge : la quête manquée de l’Eden oriental, Paris, L’Harmattan.

[12] LE TIBET de Marco polo à Alexandra David-Neel. Michel Taylor. 1985 Office du livre. P, 15

[13] https://archive.org/details/voyagesdebenjam00jonagoog/page/n174/mode/2up (ཤོག་གྲངས་༡༧༨ན་གསལ།)

[14] Voyages autour du monde, en Tartarie et en chine. Paris, Aout 1830. P, 323

[15] https://archive.org/details/voyagesdebenjam00ruysgoog/page/n240/mode/2up?view=theater

[16] https://archive.org/details/voyagesdebenjam00ruysgoog/page/n240/mode/2up?view=theater (ཤོག་གྲངས་༣༢༣ན་གསལ།)

[17] https://archive.org/details/voyagesdebenjam00ruysgoog/page/n240/mode/2up?view=theater (ཤོག་གྲངས་༣༢༨ན་གསལ།) ཚིག་ཕྲེང་འདི་དག་གི་མཇུག་ཏུ། བོད་མིས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཕ་མའི་བེམ་པོ་ཟ་བའི་ལུགས་སྲོལ་འདི་དངོས་སུ་མཐོང་བ་མིན་པར་མི་ཞིག་གིས་བཤད་ཚུལ་བྲིས་ཡོད། ཁོ་བོས་ཤེས་གསལ་ལྟར་ན། མི་དེ་ནི་ཧྥ་རན་སིའི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་མཁན་Guillaume Boucher ཡིན་པར་སྣང་། ཁོང་གིས་སོག་པོའི་རྒྱལ་ས་ནས་ཆུ་མིག་བཟོ་སྐྲུན་བྱས་པའི་ལོ་རྒྱུས་འདུག

[18] https://archive.org/details/voyagesdebenjam00ruysgoog/page/n240/mode/2up?view=theater (ཤོག་གྲངས་༣༢༩ ན་གསལ།)

[19] https://archive.org/details/voyagesdebenjam00ruysgoog/page/n240/mode/2up?view=theater (ཤོག་གྲངས་༣༢༨ ན་གསལ།)

[20]

Philippe Ménard Professeur émérite Université Paris Sorbonne, « Marco Polo, un vénitien en Chine » (ཁོ་བོས་མར་ཁོ·པོ་ལོའི་རྣམ་ཐར་ཐུང་ངུ་འདི་ནི་དེབ་འདི་ལ་གཞིར་བཞག་སྟེ་བྲིས་པ་ཡིན།)

[21] LE TIBET de Marco polo à Alexandra David-Neel. Michel Taylor. 1985 Office du livre. P, 24

[22] Pierre Racine, Marco Polo et ses voyages, Paris, Perrin, 2012, p. 456

[23] དེབ་འདི་ལ་དོ་སྣང་ཅན་ཡོད་ཚེ་སྦྲེལ་ཐག་འདི་རུ་དྲངས་ཡོད།

https://www.google.fr/books/edition/Deux_voyages_en_Asie_au_XIIIe_si%C3%A8cle/3VomAAAAMAAJ?hl=en&gbpv=1&dq=eug%C3%A8ne+muller+marco+polo&printsec=frontcover

[24] དེབ་འདི་ལ་དོ་སྣང་ཅན་ཡོད་ཚེ་སྦྲེལ་ཐག་འདི་རུ་དྲངས་ཡོད། https://archive.org/details/bookofsermarcopo002polo/page/36/mode/2up

[25] https://archive.org/details/bookofsermarcopo002polo/page/36/mode/2up (ཤོག་གྲངས་༣༧ན་གསལ།)

[26] https://archive.org/details/bookofsermarcopo002polo/page/36/mode/2up (ཤོག་གྲངས་༤༢ནས་༤༥བར་གསལ།)

[27] https://archive.org/details/bookofsermarcopo002polo/page/36/mode/2up (ཤོག་གྲངས་༤༩ནས་༥༢བར་གསལ།)

[28] https://www.french.hku.hk/marco-polo

[29] LE TIBET de Marco polo à Alexandra David-Neel. Michel Taylor. 1985 Office du livre. P, 24 (དེབ་འདིའི་ནང་དུ་མར་ཁོ པོ་ལོ་བརྒྱུད་མྱོང་བའི་ས་ཆ་དེ་ནི་དིང་སང་གི་དབང་དུ་བྱས་ན་ཁྲིན་ཏུའུ་ཡི་ཕྱོགས་རེད་ཅེས་བྲིས་འདུག)

[30] https://openresearch-repository.anu.edu.au/bitstream/1885/41883/1/Marcopolo.html

[31] https://fr.wikipedia.org/wiki/Did_Marco_Polo_go_to_China%3F#cite_note-4

[32] Évariste Huc, Le christianisme en Chine, en Tartarie et au Thibet, Gaume Frères, (སྦྲེལ་ཐག་འདིའི་ཤོག་གྲངས་༣༩༨ལ་གཟིགས་རོགས། 1857.  https://archive.org/details/lechristianisme13hucgoog/page/n7/mode/2up?view=theater )

[33] Le Tibet, une civilisation blessée. Françoise Pommeret. Galimard 2002. P, 80-81

[34] https://www.google.fr/books/edition/Les_voyages_en_Asie_au_XIVe_si%C3%A8cle_du_b/LDxHTHz_s5IC?hl=en&gbpv=1&dq=le+royaume+de+riboth&pg=PA449&printsec=frontcover (ཤོག་གྲངས་༤༥༠ནས་༤༥༢བར་གསལ།)

[35] Cf. Giles Milton, The Riddle and the Knight : In Search of Sir John Mandeville, Allison & Busby, 1996 (ISBN 0-85031-999-4).

[36] སྦྲེལ་ཐག་འདི་བརྒྱུད་ནས་ཤོག་ངོས་༡༢༩ གཟིགས་རོགས། https://www.google.fr/books/edition/The_Voyages_and_Travels_of_Sir_John_Mand/wshD3dkbW4cC?hl=en&gbpv=1&dq=riboth&pg=PA129&printsec=frontcover

– – – – –