དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་ཊུ་རེལ་ཝའེ་ལེ་མཆོག་གིས་གཏན་འབེབས་གནང་བའི་བོད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་གྱི་སྒྲ་འབེབ་བྱེད་ཚུལ།

དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་ཊུ་རེལ་ཝའེ་ལེ་མཆོག་གིས་གཏན་འབེབས་གནང་བའི་བོད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་གྱི་སྒྲ་འབེབ་[1]བྱེད་ཚུལ།

བོད་པའི་གཏམ་དཔེར།

“ལུང་པ་རེ་ལ་སྐད་ལུགས་རེ།། བླ་མ་རེ་ལ་ཆོས་ལུགས་རེ།།”[2] ཞེས་པའི་སྟེང་དུ། མཁས་པ་རེ་ལ་སྒྲ་འབེབ་རེ།། ཞེས་ཁ་སྣོན་བྱས།

བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རོ་མན་གྱི་ཡི་གེར་སྒྲ་ཕབ་བྱས་པ་ལས་ལྷག་པའི་མཁས་པའི་རང་དབང་གི་རྣམ་དཔྱོད་རྩལ་ལས་ཐོན་པའི་བདེན་དཔང་གཞན་ཞིག་ཕལ་ཆེར་ཡོད་མི་སྲིད། སྤར་སྐྲུན་བྱས་ཟིན་པའི་བོད་རིག་པའི་མཁས་དབང་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་སྒྲ་ཕབ་བྱེད་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་བརྩམས་ཆོས་ལ་གཞིགས་ན། བསྐུང་རྟགས་(apostrophes) དང་སྒྲ་རྟགས། (diacritical marks)  གྷི་རིག་གི་གྷ་མ་དང་།(Greek gammas) ཡིག་ཆེན་(capital) གསེག་ཡིག(italic letters) སོགས་མང་པོ་ཞིག་འདུག

ལག་ལེན་གྱི་ཁྲོད་དུ་བྱུང་བའི་སྒྲ་ཕབ་ཡི་གེ་འགའ་ཞིག་ནི་སེམས་འགུལ་ཐེབས་ནུས་ཀྱང་འགྲེལ་བཤད་གནང་ཁག་པོ་འདུག །དཔེར་ན། ཅོ་མ་ དི། ཁོ་རོ་སིའི་[3] རྩོམ་ཡིག་ཅིག་གི་ནང་དུ་ང་ལ་སྒྲ་ཕབ་ཚུལ་གཉིས་འདུག །དང་པོ་མིང་གཞིའི་སྐབས་སུ་ n (ན) ལ་རྐན་དང་ལྕེ་རྩེའི་སྒྲ་གདངས་མཚོན་བྱེད་སྣ་སྒྲ་ཅན་གྱི་རྟགས(~tilde)བཏགས་པ་མ་གཏོགས། རྐན་སྦུག་དང་ལྕེ་རྩེའི་རྩོལ་བ་ལས་བྱུང་བའི་སྣ་སྒྲ་ཅན་གྱི་རྟགས་བཀོད་མེད། ཡིན་ན་ཡང་རྗེས་མཇུག་སྐབས་སུ་ང་སྒྲ་ཕབ་བྱེད་ཚུལ་(-ng) འདི་ལྟར་བྲིས་འདུག །ཡང་ཁོང་གི་རྩོམ་ཡིག་དེའི་ནང་ཧ་དང་འ་གཉིས་ཀའི་སྒྲ་ཕབ་ཡི་གེ་ h ཡིས་མཚོན་པར་བྱས་འདུག །སྔོན་འཇུག་སྐབས་རྐན་སྦུག་དང་ལྕེ་རྩེའི་རྩོལ་བའི་ཡི་གེ་ h དེ་གསེག་ཡིག་ཏུ་བྲིས་ཡོད་པས་གཞན་ལས་ཁྱད་པར་ཆེ། སྤྱིར་རྩོམ་ཡིག་དེའི་ནང་དུ་སྔོན་འཇུག་ལྔ་ཀར་གསེག་ཡིག་ཏུ་ཕབ་ཡོད་པས་ཁྱད་པར་འདི་ཆེད་དུ་དམིགས་ནས་ཕྱེས་པ་ཞིག་མ་རེད། གཞན་མིང་གཞིའི་སྐབས་ཀྱི་འ་དང་རྗེས་མཇུག་སྐབས་ཀྱི་འ་གཉིས་ཀར་རྐན་སྦུག་དང་ལྕེ་རྩེའི་རྩོལ་བའི་ཁྱད་པར་ཕྱེས་མི་འདུག །

གཤམ་དུ་བོད་ཡིག་གི་སྒྲ་འབེབ་བྱེད་ཚུལ་རྣམས་མཚུངས་བསྡུར་གྱི་སྒོ་ནས་རེའུ་མིག་ཅིག་བཀོད་ཡོད།

1. ཅོ་མ་ དི། ཁོ་རོ་སི། (Csoma de Körös) བོད་འགྱུར་ཐོར་བུ། བྷང་གལ་ཨེ་ཤེ་ཡའི་སྤྱི་ཚོགས་དུས་དེབ། (Journal of the Asiatic Society of Bengal I) འདོན་ཐེངས་དང་པོ། (༡༨༣༢) ཤོག་གྲངས། ༢༦༩
2. ཡ་ཤ་ཁེ། (Jäschke) བོད་ཨིན་ཚིག་མཛོད། (ལོན་ཏོན། ༡༨༨༡)
3. ཙནྡྲ་དཱ་ས། (Das) བོད་ཨིན་ཚིག་མཛོད། ( ཀ་ལི་ཀ་ཏ། ༡༩༠༢)
4. ཕ་རན་ཁི། (Francke) ལ་དྭགས་སྨད་ཀྱི་གེ་སར་སྒྲུང་། (ཀ་ལི་ཀ་ཏ། ༡༩༠༥)
5. ཧན་ནཱ། (Hann) བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད། (ཀ་ལི་ཀ་ཏ། ༡༩༡༢)
6. བྷཊཊཱཙརྱ། (Bhattacharya) བྷོཊ་པྲཀཱཤ (བོད་སྐད་རབ་གསལ) བོད་ཡིག་སྦྱོང་ཚན་རྩོམ་དུམ། (ཀ་ལི་ཀ་ཏ། ༡༩༣༩)
7. རོའེ་རིག (Roerich) དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ། པོད་གཉིས། (ཀ་ལི་ཀ་ཏ། ༡༩༤༩། ༡༩༥༣)
8. ཏུའུ་ཅི། (Tucci) བོད་བཙན་པོའི་བང་སོ། ཤར་རོ་མན་གྱི་དེབ་ཕྲེང་དང་པོ།(Serie Orientale Roma, I) (རོམ། ༡༩༥༠)
9. ནོ་སྦེལ། (Nobel) གསེར་འོད་དམ་པ་མདོ། པོད་གཉིས། (ལེ་དན། ༡༩༤༤། ༡༩༥༠)
10. ཡོ་ཤི་མུ་ར། Yoshimura, བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་རིག་པ། (ཀྱོ་ཏོ། ༡༩༥༣)
11. ནེ་སྦེ་སེ་ཀེ-ཝོ་ཡེ་ཁོ་ཝེ་ཛ། (Nebesky-Wojkowitz) བོད་ཀྱི་ལྷ་འདྲེའི་སྐོར། (དེ་ཧརྒུ། 1956)
12. ཕེར་ར་རི། (Ferrari) མཁྱེན་བརྩེས་མཛད་པའི་དབུས་གཙང་གནས་ཡིག །ཤར་རོ་མན་གྱི་དེབ་ཕྲེང་བཅུ་དྲུག་པ། (Serie Orientale Roma, XVI) (རོམ། ༡༩༥༨)

བོད་ཡིག་སྒྲ་ཕབ་ལ་མི་མཐུན་པའི་དཔེ་མཚོན་གྲངས་ལས་འདས་པ་ཡོད་ཀྱང་འདིར་དེའི་ནང་ནས་དཔེ་མཚོན་གཉིས་བཀོད་ཡོད། དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་དམིགས་ཡུལ་ནི་དཔེར་མཚོན་དེ་དག་གི་མི་འདྲ་བ་གྲངས་འདྲེན་བྱ་རྒྱུ་དེ་མིན་པར། མ་འོངས་པར་དཔེ་དེབ་ཁག་ཏུ་དེ་དག་གི་མི་མཐུན་པའི་ཆ་རྣམས་བསལ་ཏེ་གཅིག་གྱུར་ཡོང་བའི་ཁོར་ཡུག་ཅིག་བསྐྲུན་ཆེད་ཡིན། བོད་རིག་པར་སློབ་གཉེར་གནང་མཁན་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་པ་འདི་ལ་གཞིགས་ན། ད་ལྟ་བོད་ཡིག་གི་སྒྲ་འབེབ་བྱེད་ཚུལ་ཞིག་གཏན་འབེབས་བྱ་རྒྱུར་བསམ་གཞིགས་ནན་པོ་བྱེད་དགོས་པ་མངོན་གསལ་རེད། བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་འཕེལ་རྒྱས་ལ་མཐུན་རྐྱེན་དང་གཅིག་གྱུར་གྱི་སྒྲ་འབེབ་ཚད་ལྡན་ཞིག་བཟོ་ཆེད། རང་དབང་ཅན་གྱི་སྒྲ་འབེབ་རྣམས་དོར་དགོས་པའི་དུས་ལ་བབས་ཡོད། བོད་ཡིག་གི་དག་ཆ་དང་སྐད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་གཉིས་ཀ་ཡང་དག་པར་མཚོན་ཐུབ་པའི་སྒྲ་ཕབ་ཀྱི་ལམ་ལུགས་གཅིག་གྱུར་ཞིག་བཟོ་དཀའ་ནའང་། དག་ཆ་དང་སྒྲ་གདངས་སྣ་ཚོགས་ཡོད་པ་ནི་ཚད་ལྡན་གྱི་སྒྲ་ཕབ་ཡིག་གཟུགས་གཏན་འབེབས་བྱས་ཟིན་པའི་སྐད་རིགས་གཞན་དག་ལའང་ཡོད་པས་དེ་ནི་རྒྱུན་ལྡན་གྱི་གནས་ཚུལ་ཞིག་ཡིན། རྩོམ་ཡིག་འདིའི་དམིགས་ཡུལ་ནི་མཁས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ནང་དུ་མཁོ་བའི་ཚད་ལྡན་གྱི་སྒྲ་འབེབ་ཡི་གེ་གཏན་འབེབས་བྱ་རྒྱུ་དེ་ཡིན།

བོད་ཡིག་སྒྲ་འབེབ་བྱེད་ཚུལ་ལ་ཚད་གཞི་ཅི་ཞིག་དགོས་སམ་ཞེ་ན། དེ་ནི་རྙོག་འཛིང་ཉུང་ཞིང་ཚད་ལྡན་གྱི་ཡི་གེ་གཏགས་ཐབས་མཛུབ་གནོན་དཔེར་ན། སྒྲ་རྟགས་ཆེད་དུ་མཛུབ་གནོན་དམིགས་བསལ་མེད་པའི་ཡི་གེ་གཏགས་ཐབས(typewriter)ཐོག་ཀྱང་ཡི་གེ་བྲིས་ཐུབ་པ་ཞིག་དགོས། སྒྲ་རྟགས་རྣམས་ལག་པས་འབྲི་བའམ་འཕྲུལ་ཆས་ཀྱིས་འབྲི་བ་གཉིས་ཀར་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་དུས་ཚོད་མང་པོ་ཞིག་གཏོང་དགོས་པ་དང་། དེ་ལས་ཀྱང་གལ་ཆེ་བ་ཞིག་ལ་མཛུབ་གནོན་ཡིག་འབྲུ་སྒྲིག་མཁན་གྱིས་རྒྱུན་དུ་མཁས་པའི་འདོད་མོས་ལྟར་ཡི་གེ་གཏགས་ཐབས་བཟོ་བར་མཉམ་ལས་མི་བྱེད་པའང་སྲིད།  གལ་སྲིད་དེ་འདྲ་བྱས་ན་སྒྲ་རྟགས་དེ་རིགས་འགོད་རྒྱུ་མ་བྱུང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་སྤར་སྐྲུན་བྱེད་སྐབས་ཡིག་ནོར་ཤོར་བའི་ནོར་འཁྲུལ་མང་པོ་འབྱུང་གི་ཡོད། དཔེར་ན། རྐན་སྦུག་དང་ལྕེ་རྩའི་རྩོལ་བ་ལས་བྱུང་བའི་སྒྲ་གདངས་མཚོན་བྱེད་ (ng) འབྲི་སྐབས་ན(n)ཡི་སྟེང་དུ་སྣ་སྒྲའི་རྟགས་ཐིག་མ་བཀོད་པའི་ཡིག་ནོར་བྲིས་པ་ཡོངས་གྲགས་རེད།

དཔེར་ན། སྒྲ་རྟགས་ཡི་གེའི་དགོས་པ་ནི་སྒྲ་གདངས་གསལ་པོ་སྟོན་པའི་ཆེད་དུ་ཡིན་ཞིང་། དེ་ནི་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་སྒྲ་འབེབ་ཡི་གེ་འབྲི་དུས་མེད་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་རེད། འོན་ཀྱང་། ཡི་གེ་དག་ཐབས་ནང་ལ་སྒྲ་རྟགས་ཡི་གེ་གལ་ཆེན་པོ་མིན། ཚད་བཀག་ལྡན་པའི་རྙོག་འཛིང་ཅན་གྱི་སྒྲ་འབེབ་ཡི་གེ་མ་ལག་གང་ཡིན་རུང་། དེ་ནི་མཁས་པ་དང་སྤར་སྐྲུན་པ། ཀློག་པ་པོ་བཅས་ཀྱི་དུས་ཚོད་འཕྲོ་བརླག་ཏུ་གཏོང་། སྟབས་ལེགས་པ་ཞིག་ལ་རྒྱུན་ལྡན་མིན་པའི་སྒྲ་འབེབ་བྱེད་ཚུལ། གྷི་རིག་གི་གྷ་མས(Γγ)མཚོན་པའི་སྔོན་འཇུག་ག(g)དང་། ཡ་ཤི་ཁེ་ཡིས་[4]བེད་སྤྱོད་བཏང་བའི་སྔོན་འཇུག་འ་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་གོར་ཐིག་དེར་རྒྱབ་སྐྱོར་ཐོབ་མེད། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། དབུགས་རྔུབ་སྒྲ་གདངས་མེད་པ་ལས་ཡོད་པའི་ཁྱད་པར་སྟོན་ཆེད་[5]དང་གོ་ཉིས་ཆོད་ཀྱི་འ་ཡིག་མཚོན་བྱེད་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱས་པའི་བསྐུང་རྟགས(’)དེ་མཁས་པ་འགའ་ཤས་ཀྱིས་ད་དུང་ཡང་བེད་སྤྱོད་བྱེད། འོན་ཀྱང་ལེགས་སྦྱར་སྐད་ཡིག་ནང་(h)ཡིས་དབུགས་རྔུབ་སྒྲ་གདངས་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་སྒྲ་ཕབ་བྱེད་པ་ནང་བཞིན། བོད་ཡིག་ནང་(h)ཡིས་དབུགས་རྔུབ་སྒྲ་གདངས་མཚོན་པས་བསྐུང་རྟགས་ཀྱི་བྱ་བ་གཉིས་ལྡན་བྱེད་པའི་དཀའ་ངལ་སེལ་ཞིང་རྙོག་འཛིང་ཅན་ཉུང་དུ་གཏོང་བར་བྱས།

རྗེས་མཇུག་འ་ཡིག་མཚོན་བྱེད་དུ་བསྐུང་རྟགས(’)བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་དཔེར་ན་མདའ་(mda’)ལྟ་བུ་ནི་དགོས་མེད་ཡིན་ལ།  རྒྱུ་མཚན་ནི། མདའ་དེ་བསྐུང་རྟགས་མེད་པར(mda) བྲིས་ནའང་དོན་ལ་རྗེས་འཇུག་འ་ཡིག་ཡོད་པ་དེ་གཅིག་པུ་ལས་ཡི་གེ་དག་པ་གཞན་དུ་བཅོས་སུ་མེད། འོན་ཀྱང་། ཚད་ལས་བརྒལ་བའི་རྙོག་འཛིང་ཆེ་ནའང་སྐབས་འདིར་བསྐུང་རྟགས་འདི་(’)བེད་སྤྱོད་བྱས་ཏེ་སྒྲ་འབེབ་བྱེད་ཚུལ་དེ་རང་སོར་འཇོག་དགོས་པ་ནི་སྒྲ་འབེབ་རན་པོ་ཞིག་ཡོང་པའི་ཆེད་དུ་ཡིན།

རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་གོ་བསྡུར་ཞུ་རྒྱུའི་གནད་དོན་མཐའ་མ་དེ་ནི་མིང་གཞི་དེ་ཡིག་ཆེན་དུ་འགོད་རྒྱུ་དེ་རེད། སྔོན་འཇུག་གི་ཡི་གེ་མིང་གཞི་དང་ཁྱད་པར་དུ་གསལ་སྟོན་འབྱེད་འདོད་ཀྱི་བསམ་བློ་ནི་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་པའི་ཁྲོད་དུ་སྔ་མོ་ནས་བྱུང་ཡོད། དཔེར་ན། གོང་དུ་བརྗོད་པའི་ ༡༨༣༢ ལོར་བྲིས་པའི་ཅོ་མ་ དི་ ཁོ་རོ་སིའི་རྩོམ་ཡིག་གི་ནང་དུ་སྔོན་འཇུག་གི་ཡི་གེ་ཚང་མ་གསེག་ཡིག་ཏུ་སྤར་ཡོད།  སྟབས་ལེགས་པ་ཞིག་ལ་དཀའ་ཚེགས་ཅན་གྱི་ལག་ལེན་དེ་ཉམས་ཟིན། རྩོམ་ཡིག་དེའི་ནང་མིང་ཚིག་གི་ཡིག་འབྲུ་དང་པོ་དེ་ཡིག་ཆེན་དུ་བཀོད་ཡོད་པར་མ་ཟད། ཡིག་འབྲུ་དེ་སྔོན་འཇུག་ཡིན་པ་གང་ཞིག་ལ་གསེག་ཡིག་ཏུ་བྲིས་ཡོད་ནའང་ཡིག་ཆེན་དུ་བཀོད་ཡོད། སྔོན་འཇུག་གསེག་ཡིག་ཏུ་བཀོད་པའི་རྒྱུན་སྲོལ་ཉམས་པ་དང་ཡིག་འབྲུ་ཐོག་མ་དེ་ཡིག་ཆེན་དུ་བྲིས་སྲོལ་ཡང་ཉམས་པས་མིང་གཞི་ཡིག་ཆེན་དུ་འབྲི་སྲོལ་བྱུང་། དེ་ནི་མིང་གཞི་ཡིག་ཆེན་དུ་འབྲི་སྲོལ་ཐོག་མར་བྱུང་བ་ཡིན།

མིང་གཞི་ཡིག་ཆེན་འབྲི་སྟངས་ཐོག་ལ་རྩ་བའི་རྩོད་གཞི་གཉིས་བྱུང་ཡོད་ལ། རྩོད་གཞི་དེ་གཉིས་ཀར་ཉམས་མྱོང་ཚད་ལྡན་གྱི་སྒོ་ནས་བརྟག་དཔྱད་བྱས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཡང་དག་ཅིག་མེད། ཚིག་མཛོད་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོད་གཞི་ནི་བོད་ཡིག་ཚིག་མཛོད་ནང་དུ་ཚིག་འབྲུ་འཚོལ་སྐབས་ཚིག་འབྲུ་དེའི་མིང་གཞི་ལ་བལྟས་ནས་ཀློག་པ་པོས་ལས་སླ་པོ་ངང་ཚིག་དེ་རྙེད་དུ་འཇུག་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་ཡིན་པ་དེ་ཡིན། འོན་ཀྱང་། གལ་སྲིད་ཀློག་པ་པོ་གང་ཞིག་ཚིག་མཛོད་ནང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་ཡིག་ལ་རྒྱུས་མངའ་ལྡེང་ངེས་ཡོད་ན། མིང་གཞི་ཡིག་ཆེན་དུ་མ་བྲིས་ནའང་ཚིག་མཛོད་ནང་གི་མིང་ཚིག་རྙེད་ཐུབ་པའི་ཚོད་དཔག་བྱས་ན་མི་རུང་ངམ། དེ་ལྟར་ཉེན་ཁ་ཡོད་མེད་གང་ལྟར་ཡང་། མིང་གཞིར་ཡིག་ཆེན་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་རྣམས་ནས་ཀློག་པ་པོར་ཚིག་མཛོད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་ལམ་ལུགས་གསལ་བཤད་བྱས་མེད་པ་ཚོད་དཔག་བྱེད་ཐུབ། གཞན་ཡང་སྒྲ་འབེབ་ཡི་གེ་ཡོད་པའི་སྤར་སྐྲུན་ཟིན་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ནང་དུ། ཚིག་ཕྲེང་ནང་གི་ཚིག་ཐོག་མ་ཁོ་ནའི་མིང་གཞི་དེ་ཡིག་ཆེན་དུ་བཀོད་པ་ལས་གཞན་གསལ་མེད།[6]  དཔེ་མཚོན་ཞིག་བརྗོད་ན། ཉེ་ཆར་སྤར་སྐྲུན་བྱས་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་གི་ནང་ཤོག་གྲངས་སུམ་ཅུ་སོ་གསུམ་ཅན་གྱི་བོད་ཡིག་དཔེ་དེབ་ཅིག་སྒྲ་ཕབ་བྱས་ཏེ་མིང་གཞི་ཡིག་ཆེན་དུ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱས་པའི་ནང་མིང་གཞི་གཅིག་ཁོ་ནར་ཡིག་ཆེན་སྦྱར་བ་ནི་ཚིག་ཕྲེང་ཞིག་གི་མིང་ཚིག་དང་པོའི་མིང་གཞི་ཐོག་མ་ལ་ཡིག་ཆེན་སྦྱར་བ་ཙམ་ལས་མེད་པ་ལྟ་བུ་རེད།

མིང་ཚོགས་འདུས་པའི་མིང་གཞི་དང་པོ་ཁོ་ན་ལ་ཡིག་ཆེན་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཚུལ་དཔེར་ན་སྔོན་འཇུག་ག་ཡིག་གིས་འཕུལ་བའི་མིང་གཞི་ཡ་ y ལ་གཡུ་(g.yu) ལྟ་བུར་སྒྲ་འབེབ་བྱེད་ཚུལ་འདོད་བློ་ཁེངས་པ་ཞིག་ཡོང་མི་ཐུབ།  དཔེར་ན་གལ་སྲིད་གཡུ་དེ་མིང་ཚོགས་འདུས་པའི་ཚིག་ཐོག་མ་དེ་ཡིན་ན། མིང་གཞི་ཡ་དེ་ཡིག་ཆེན་བྲིས་པ་ལས་སྔོན་འཇུག་ཡི་གེ་ག(g) དེ་ཡིག་ཆེན་དུ་མེད་པས་(gYu)བྲིས་པ་དང་། དེ་མིན་གལ་སྲིད་ག(g) དང་ཡ་(y) གཉིས་ཡོད་པའི་མིང་ཚིག་དེ་ཚིག་དང་པོ་མིན་ན་ག(g) དང་ཡ་(y)གཉིས་ཀ་ཤན་འབྱེད་ཀྱི་རྟགས་མེད་པར་ཡིག་ཆུང་ནང་ལ་བྲིས་པས་ག(g) མིང་གཞི་དང་ཡ(y) ནི་གདོགས་ཅན་དུ་བྱེད་པས(-gyu) བྲིས་པ་དང་། དེ་ནི་ཚིག་གཞན་ཞིག་ཡིན། གནད་དོན་འདི་དག་སེལ་ཐབས་གཅིག་ནི་མིང་ཚིག་རེ་རེར་ཡོད་པའི་མིང་གཞི་དེ་ཡིག་ཆེན་དུ་འབྲི་རྒྱུ་དེ་ཡིན་ནའང་། དེ་ནི་ལག་ལེན་དང་མཐོང་ཚུལ་གཉིས་ཀའི་ཐོག་ནས་རྩོལ་བ་ཆེན་པོས་ལག་བསྟར་བྱེད་པ་ལས་ཐབས་གཞན་བྲལ་བ་ཞིག་རེད། གལ་སྲིད་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་སྒྲ་ཕབ་བྱེད་ཚུལ་མ་ལག་ཚད་ལྡན་ཞིག་ཡོད་ན། ཡིག་ཆེན་དུ་བསྒྱུར་དགོས་མིན་གྱི་དཀའ་ངལ་དེ་དག་སེལ་ཐུབ། དོན་དངོས་ཐོག་མིང་གཞི་ཐོག་མ་ཡིག་ཆེན་དུ་འབྲི་བ་འདི་ནི་ནུབ་ཕྱོགས་པས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རོ་མན་གྱི་ཡི་གེར་སྒྲ་ཕབ་བྱས་པར་དགོས་མཁོ་དམིགས་བསལ་བ་ཞིག་རེད་མ་གཏོགས། བོད་ཡིག་ལ་ཡིག་ཆེན་ཞེས་པའི་རྣམ་གཞག་དེ་འདྲ་མེད།

མིང་གཞི་ཡིག་ཆེན་འབྲི་བར་ཚིག་མཛོད་དང་འབྲེལ་བའི་སྒྲུབ་བྱེད་བཀོད་པ་ནི་ཚིག་མཛོད་ནང་གི་མིང་གཞི་མ་ནོར་བའི་སྒོ་ནས་ངོས་འཛིན་བྱེད་མིན་ལ་ཐུག་ཡོད་པས། དེ་ནི་དངོས་ཡོད་ལག་ལེན་གྱི་ཐོག་ནས་ར་སྤྲོད་བྱུང་མེད། མིང་གཞི་ཡིག་ཆེན་དུ་འབྲི་བའི་རྒྱུ་མཚན་དུ་བཀོད་པའི་སྒྲ་སྦྱོར་བའི་རྩོད་པ་དེ་ནི་ཡི་གེ་ཀློག་ཚེ་སྒྲ་ཇི་ལྟར་འདོན་དགོས་ངོ་སྤྲོད་ཡོང་ཆེད་དང་། དབུས་སྐད་དུ་སྔོན་འཇུག་གི་སྒྲ་རྣམས་ཐོན་གྱི་མེད་པས་སྔོན་འཇུག་དེ་མིང་གཞི་ལས་ལོགས་སུ་གསལ་བར་སྟོན་པའི་ཆེད་དུ་འདོད། ཨིན་ཡིག་ནང་སྒྲ་གདངས་ལ་བརྟེན་ནས་ཡིག་ཆེན་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་ན། hOur, kNight, pNeumonia, pSychiatry, and phTisic ལྟ་བུ་འབྲི་སྲིད།

ཚིག་ཕྲེང་གི་ཚིག་ཐོག་མ་དེའམ་མིང་ཚོགས་ཀྱི་ཚིག་ཐོག་མ་ཁོ་ནའི་མིང་གཞི་ཡིག་ཆེན་བཀོད་པ་འདི་ནི་ཚིག་མཛོད་དང་འབྲེལ་བའི་སྒྲུབ་བྱེད་བཀོད་པ་ནང་བཞིན་སྒྲ་སྦྱོར་བའི་རྩོད་རྙོག་དེ་ལའང་གཅིག་མཚུངས་རེད། ཀློག་པ་པོས་བོད་ཡིག་སྒྲ་གདངས་ལ་གོམས་འདྲིས་ཆེན་པོར་གྱུར་ན། མིང་གཞི་ཡིག་ཆེན་བཀོད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་དོན་ཡོད་དམ་སྙམ། དཀའ་ངལ་འདི་སེལ་ཐབས་ནི་མིང་ཚིག་ཡོད་དོ་ཅོག་གི་མིང་གཞི་རེ་རེ་བཞིན་ཡིག་ཆེན་དུ་བཀོད་རྒྱུ་དེ་ཡིན་སྲིད་ཀྱང་། དེ་ནི་འབད་རྩོལ་བྱེད་ཐུབ་ཀྱང་ངལ་བ་དོན་མེད་རེད། དཔེར་ན། བོད་སྐད་དུ་བོད་ལ(pö) དང་། དབང་ལ་ཝང་(wang) བྱ་ལ( chya) ཞེས་སྒྲ་འདོན་པའི་ཆེད་དུ། ཡི་གེ་གང་ཞིག་ཡིག་ཆེན་དུ་བཀོད་དགོས་སམ། དེ་བཞིན་དཔར་སྐྲུན་ཟིན་པའི་དཔེ་དེབ་ཞིག་ལ་ཆ་བཞག་ནའང་སྔ་ཕྱི་མི་མཐུན་པའི་ཡིག་ཆེན་བཀོད་སྤྱོད་བྱས་ཡོད། དཔེར་ན། རོའེ་རིག་གིས་ཟ་ལ་བཏགས་པའི་ལ་བཏགས་སྐབས་མ་གཏོགས་ལ་བཏགས་གཞན་གྱི་སྒྲ་འདོན་ཚུལ་ལ་བརྟེན་ནས་ལ་བཏགས་དེ་ཡིག་ཆེན་དུ་བྲིས་ཏེ་གློ་(gLo) ལ་(pronounced Lo)  བྲིས་པ་དང་། ཟ་ཡིག་ལ་ལ་བཏགས་སྦྱར་ནས་དཔེར་ན་ཟླ་ལྟ་བུར་ད་ཡིས་སྒྲ་འདོན་པའོ།[7] སྐབས་འདིར་གསལ་བྱེད་ད་དངོས་སུ་མེད་པས་ད་ཡིག་ཆེན་དུ་སྦྱར་མི་ཐུབ་པས་མིང་གཞི་ཟ་ཡིག་ཆེན་དུ་བྲིས་ཡོད། འོན་ཀྱང་ཀློག་པོ་པོས་ཟ་ལ་ལ་བཏགས་ཡོད་ན་དེ་གཉིས་མཉམ་དུ་དའི་སྒྲ་གདངས་ཐོན་དགོས་པ་ཤེས་གསལ་ཡིན་པ་ཚོད་དཔག་བྱེད་ཐུབ། འདིར་དཔེར་མཚོན་གཅིག་བཀོད་པ་མ་གཏོགས་གཞན་མང་པོ་ཞིག་འདྲེན་རྒྱུ་ཡོད་མོད། དེ་ཚང་མས་སྒྲ་སྦྱོར་གྱི་ཡི་གེའི་ཐོག་མར་ཡིག་ཆེན་སྦྱོར་བའི་སྒྲུབ་བྱེད་དེ་ནི་ཚིག་མཛོད་ཀྱི་ཐོག་མའི་ཚིག་དེའི་མིང་གཞི་ཡིག་ཆེན་དུ་འགོད་པའིསྒྲུབ་བྱེད་དེ་ལས་ཀྱང་རྒྱུ་མཚན་ཆེས་མི་ལྡན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་གཅིག་པུ་སྒྲུབ་འགྲོ་བ་རེད།

བོད་ཡིག་ཀློག་ཤེས་མཁན་ཞིག་ལ་མཚོན་ན་ཡིག་ཆེན་འགོད་སྟངས་དེ་དགོས་མེད་ཡིན། བོད་ཡིག་ལ་རྒྱུས་མངའ་མེད་མཁན་ཚོར་ཡིག་ཆེན་འགོད་ཚུལ་རྙོག་འཛིང་ཅན་འདི་འདྲར་མཚར་སྣང་སྐྱེ་སྲིད་ཀྱང་། བོད་ཡིག་དག་པར་ཀློག་པ་དང་ཚིག་མཛོད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པར་ཕན་ཐོགས་མེད་པ་ཡིན། དེར་བརྟེན་བོད་ཡིག་གི་དག་ཆ་དང་སྒྲ་གདངས་མི་འདྲ་བའི་དབང་གིས་སྐབས་རེར་བོད་ཡིག་ཀློག་ཚུལ་སྒྲ་གདངས་དང་བསྟུན་ནས་བོད་ཡིག་སྒྲ་འབེབ་བྱེད་ན་འོས་ཤིང་འཚམ་པ་ཡོད།

བོད་ཡིག་ལ་རྒྱུས་མངའ་མེད་པ་ཞིག་གི་ཆེད་དུ་བཀྲ་ཤིས་ལྷུན་པོ་ལ་ Bkra-shis-lhum-po བྲིས་པའམ་ཡང་ན་བླ་མ་ལ་Bla-ma འབྲི་སྲོལ་ཡོད་པ་འདི་ནི་ཨུ་ཚུགས་ཀྱི་རང་རློམ་ཁོ་ན་རེད། དེ་མིན་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་རིག་མང་ཆེ་བ་བོད་ཡིག་ལ་རྒྱུས་མངའ་མེད་པ་ཚོའི་ཆེད་དུ་སྤེལ་བ་ཡིན་པས། དེ་ནང་སྒྲ་གདངས་ལ་བརྟེན་ནས་སྒྲ་འབེབ་བྱེད་པ་ཁོ་ན་འཁོད་ཡོད། སྒྲ་འབེབ་བྱེད་སྟངས་དེས་སྐབས་འགར་མིང་ཚིག་གི་དག་ཆ་དངོས་དེ་བོད་ཡིག་ཐོག་སླར་ཡང་སྐྱར་བྲིས་བྱེད་དགོས་ན་བཟོ་ཐབས་མེད་པས་ཆེད་ལས་མཁས་པ་ཚོའི་སྒྲ་འབེབ་འདི་རིགས་ཀྱི་རིན་ཐང་ཉམས་པར་བྱེད།

དཔེར་ན། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ས་ཁྲ་ཁ་ཤས་ཀྱི་ནང་དུ། ཤར་གྱི་ཚངས་ཐིག་ལ་ཆ་ཕྲན་ ༡༠༠ དང་ ༣༠ བྱང་གི་ཚངས་ཐིག་ལ་ཆ་ཕྲན་ ༣༡ དང་ ༣༠ ཡོད་པའི་གྲོང་གསེབ་ཅིག་གི་མིང་ལ་Chango ཞེས་བཀོད་ཡོད་པ་དེའི་བོད་ཡིག་དག་ཆ་དངོས་ནི་བྲག་མགོ་ཞེས་པ་དེ་ཡིན། སྒྲ་ཇི་བཞིན་པར་འབྲི་འདོད་ན། གྲོང་གསེབ་དེའི་མིང་ལ་Chango ཞེས་སྒྲ་འབེབ་བྱེད་རུང་ཡང་གུག་རྟགས་ནང་བོད་ཡིག་གི་དག་ཆ་དངོས་བྲག་མགོ(Brag-mgo)ཞེས་བཀོད་དགོས།

གང་ལྟར་བརྡ་དག་ཆེད་ཡིན་ནའང་ཡང་ན་སྒྲ་གདངས་འདོན་ཆེད་གང་ཡིན་རུང་དགོས་མཁོ་སྐབས་མིང་གཞི་ཡིག་ཆེན་དུ་བཀོད་པ་ནི་རིན་ཐང་མེད་པ་དང་། མིང་གཞི་ཡིན་ཚད་ཡིག་ཆེན་དུ་བཀོད་པ་ནི་དེ་བས་ཧ་ཅང་དཀའ་ཚེགས་ཆེ་བའི་ལས་ཞིག་ཡིན་ཕྱིར། ཐོག་མར་ཅོ་མ་ དི་ ཁོ་རོ་ནས་སྒྲ་འབེབ་བྱས་པ་བཞིན་སྔོན་འཇུག་གམ་མིང་གཞི་གང་ཡིན་ཡང་མིང་ཚིག་གང་ཞིག་གི་ཡིག་འབྲུ་ཐོག་མ་དེ་ཡིག་ཆེན་དུ་བཀོད་པ་ནི་མིག་ངོར་བདེ་བས་མ་ཚད་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་ཡིག་ཆེན་བེད་སྤྱོད་བྱེད་སྟངས་དང་མཐུན་པ་ཡིན་པས་སྒྲ་འབེབ་བྱེད་སྟངས་དེ་བསྐྱར་གསོ་བྱེད་དགོས་པར་སྣང་།

མཐའ་དོན་དུ། བོད་ཡིག་རོ་མན་གྱི་ཡི་གེར་སྒྲ་འབེབ་དག་པར་བྱེད་ཚུལ་གཅིག་གྱུར་གྱི་ལམ་ལུགས་ཤིག་ཡོང་བར་དམིགས་ཏེ། དགོས་མེད་ཀྱི་སྒྲ་རྟགས་སོགས་དོར་ཏེ་རྙོག་འཛིང་ཉུང་བའི་བོད་ཡིག་སྒྲ་འབེབ་བྱེད་ཚུལ་ཞིག་གཏན་འབེབས་བྱས་པ་གཤམ་དུ་བཀོད་ཡོད།

སྒྲ་འབེབ་བྱེད་ཚུལ་ལམ་ལུགས་འདི་ནི་ཝ་ཤིང་ཊོན་མཐོ་སློབ་ཀྱི་ཨེ་ཤི་ཡ་ནང་མའི་ལས་འཆར་ནང་གི་ཚོགས་མི་ཚོས་ལོ་ངོ་མང་པོའི་གོང་ནས་གསར་བཟོ་བྱས་པ་ཞིག་ཡིན། ལམ་ལུགས་འདི་ལ་འགྱུར་བ་གཅིག་བཏང་བ་ནི་སྔོན་འཇུག་གས་འཕུལ་བའི་མིང་གཞི་ཡ་བྲིས་སྐབས་ཡི་གེ་དེ་གཉིས་དབར་སྤྲེལ་རྟགས(dash)གིས་བར་མཚམས་གཅོད་པ(g-y)དེ་ལ་སྐབས་འདིར་ཐིག་ལེས་ (dot) བར་མཚམས་གཅོད་པའི་འགྱུར་བ་བཏང་བ་འདི་ཡིན། འདི་ནི་ཡིག་ཕྲེང་དེ་དག་མིག་ངོར་སྣང་དུས་རྒྱུན་མཐུད་ཀློག་བདེ་བའི་ཆེད་དུ་ཡིན། མིང་ཚིག་གི་དུམ་བུ་དེ་རྣམས་སྤྲེལ་རྟགས་ཀྱིས་བར་མཚམས་གཅོད་ཚེ་སྔོན་འཇུག་ག་དང་མིང་གཞི་ཡ་གཉིས་ཀྱི་བར་དུ་ཡང་སྤྲེལ་རྟགས་བཀོད་ན་སྔོན་མཇུག་ག་དེ་མིང་གཞི་ཡ་དེ་ལས་ལོགས་སུ་ཡོད་པ་ལྟར་སྣང་། དཔེར་ན། ཡར་འབྲོག་གཡུ་མཚོ་འབྲི་དུས་ Yar-‘brog-g-yu-mtsho ཞེས་འབྲི་བ་ལས་ Yar-‘brog-g.yu-mtsho ཞེས་བྲིས་ན་མིག་ངོར་འཆར་བདེ་བ་ལྟ་བུའོ།། སྐྱར་བཅོས་འདི་ནི། སྤྱིར་རེ་ཎེ ནེ་སྦེ་སེ-ཝོ་ཡེ་ཁོ་ཝེ་ཛ(René Nebesky-Wojkowitz) ལགས་ཀྱིས་སྒྲ་འབེབ་གཏན་འབེབས་བྱས་པ་དེ་དང་མཚུངས་ཀྱང་། ཁོང་གིས་མིང་གཞི་ཡིག་ཆེན་དུ་བཀོད་པ་དེ་རིགས་[8]རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་དུ་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུ་མིན་པའི་རྒྱུ་མཚན་གོང་དུ་བཤད་ཟིན་པ་ཡིན།

གསལ་བཤད། གྲོགས་འབུམ་རམས་པ་སྐལ་བཟང་ནོར་བུ་ལགས་ཀྱིས་རང་ཉིད་བྲེལ་འཚུབ་ཧ་ཅང་ཆེ་ནའང་། བདག་གི་རེ་ཞུ་ལྟར་རྩོམ་ཡིག་འདིའི་མ་དཔེ་དང་བསྡུར་ནས་ཞུ་དག་གནང་ཆེད་དུས་ཚོད་ངེས་ཅན་ཞིག་བཏང་སྟེ་རྩོམ་ཡིག་འདི་ཀློག་པ་པོ་རྣམས་ཀྱི་སྤྱན་ལམ་དུ་འདྲེན་ཐུབ་པར་སྙིང་ཐག་པ་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ་རྒྱུ་ཡིན།

དཔྱད་ཡིག་དང་ཞབས་མཆན། 

[1] སྒྲ་འབེབ། (Transcription)  ཐ་སྙད་འདི་ལ་བོད་འགྱུར་མི་འདྲ་བ་མང་པོ་ཞིག་འདུག །དཔེར་ན། ཡིག་འབེབས། སྒྲ་ཡིག་འབེབ་སྒྱུར། ཕབ་སྒྱུར། ཕབ་འབྲི་སོགས་ཀྱི་གཅིག་གྱུར་གྱི་ཐ་སྙད་ཅིག་མེད་སྟབས་འདིར་སྒྲ་འབེབ་ཅེས་བསྒྱུར་ཡོད།

[2] ཆར་ལི་སི་ ཨ་ སྦེལ། (Charles A. Bell) བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་པ།  (ཨ་ལེ་ཕོར། ༡༩༣༩ p.v)

[3] ཅོ་མ་དི། ཁོ་རོ་སི། (Csoma de Körös) བོད་ཡིག་འགྱུར་ཐོར་བུ། བྷང་གལ་ཨེ་ཤི་ཡའི་སྤྱི་ཚོགས་དུས་དེབ་དང་པོ། (༡༩༣༢). ༢༦༩ ff

[4]  ཡ་ཤི་ཁེ། (Jäschke) བོད་ཨིན་ཚིག་མཛོད། (ལོན་ཏོན ༡༨༨༡)

[5] ཀ་དབུགས་མི་རྔུབ་པ་དང་། ཁ་དབུགས་རྔུབ་པའི་སྒྲ་གདངས་ཅན་ཡིན།

[6] ཨཱལ་ཕོན་ས་ ཕེར་ར་རེ། (Alfonsa Ferrari) མཁྱེན་བརྩེས་དབུས་གཙང་གནས་ཡིག །ཤར་རོ་མན་གྱི་དེབ་ཕྲེང་བཅུ་དྲུག་པ། (རོམ། ༡༩༥༨)

[7] རྗོར་ཇི་ ཨེན་ རོལ་རིག  (George N. Roerich) དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ། པོད་གཉིས། ( ཀ་ལི་ཀལ་ཏ། ༡༩༤༩། ༡༩༥༣) pp. ༡༡༥༤-༥། ༡༢༣༤-༥

[8] ཪེ་ནེ་ ནེ་སྦེ་སེ-ཝོ་ཡེ་ཁོ་ཝེ་ཛ (René Nebesky-Wojkowitz) བོད་ཀྱི་ལྷ་འདྲེའི་སྐོར། (དེ་ཧ་རྒུ།  ༡༩༥༦)

– – – – –